BATHO ba bantši ba belaela seo ba se balago le seo ba se kwago ditabeng. Ka mohlala, kua United States, nyakišišo ya Gallup ya 2012 e botšišitše batho gore ba be “ba bota le go kgodišega gakaakang” ka go nepagala, go se be le kgethollo le go bea ditaba ka botlalo ga dipego tša ditaba tša dikuranta, thelebišene le tša radio. Karabo ya batho ba 6 go ba 10 e bile ya gore “ga ba di bote kudu” goba “ga ba di bote ka mo go feletšego.” Na go se di bote mo go bjalo go lokafaditšwe?

Boraditaba ba bantši le mekgatlo yeo ba e šomelago ba itlamile ka go tšweletša dipego tšeo di nepagetšego le tše di nago le tsebišo. Lega go le bjalo, go na le lebaka le le kwagalago la gore batho ba tshwenyege. Ela hloko dintlha tše di latelago:

• BORAKGWEBO BA HUMILEGO BA TŠA DITABA. Palo e itšego ya dikhamphani tše dikgolo e na le mekero e megolo ya ditaba. Mekero yeo e na le tutuetšo e matla tabeng ya gore ke ditaba dife tšeo di swanetšego go phatlalatšwa, tsela yeo di phatlalatšwago ka yona le gore di phatlalatšwa ka tsela yeo e tanyago šedi gakaakang. Ka ge dikhamphani tše dintši di hlametšwe gore di boelwe, diphetho tšeo di dirwago ke mekero ya ditaba di ka tutuetšwa ke ditseno tša tša boiphedišo. Ditaba tšeo di ka šitišago go boelwa ga beng ba dikhamphani tša tša ditaba di ka no se begwe.

• MEBUŠO. Bogolo bja dilo tšeo re di kwago mekerong ya ditaba di mabapi le batho le ditaba tša mmušo. Mebušo e nyaka go kgodiša batho gore ba thekge melao ya yona le bahlankedi ba yona. Le gona ka ge mekero ya ditaba e nyaka go hwetša ditaba tša mmušo, ka dinako tše dingwe boraditaba le bao e lego methopo ya ditaba tša mmušo ba a dirišana.

•  PAPATŠO. Dinageng tše dintši, mekero ya ditaba e swanetše go dira tšhelete e le gore e dule e le kgwebong, gomme bontši bja tšhelete yeo e e dira ka papatšo. Kua United States, dimakasine di boelwa ka tekanyo ya magareng ga 50 le 60 lekgolong ka tša papatšo, dikuranta di hwetša 80 lekgolong, gomme kgwebo ya dithelebišene le diradio e hwetša tekanyo ya 100 lekgolong. Ke mo go kwagalago gore babapatši ga ba nyake go thekga mananeo ao a senyago leina la ditšweletšwa tša bona goba tsela ya bona ya go dira dilo. Ge e ba ba sa rate seo mokero o itšego wa ditaba o se tšweletšago, ba ka bapatša go o mongwe. Ka ge bangwadi ba ditaba ba tseba se, ba ka thibela ditaba tšeo di senyago bathekgi ba bona leina.

• GO SE BOTEGE. Ga se babegi ka moka ba ditaba bao ba botegago. Boraditaba ba bangwe ba itlhamela ditaba. Ka mohlala, nywageng e sego kae e fetilego, mmegi wa ditaba kua Japane o be a nyaka go ngwala mabapi le kamoo baphonkgedi ba bego ba senya maswika a bohlokwa a ka lewatleng (di-coral) kua Okinawa. Ka morago ga gore a se hwetše maswika a bohlokwa a ka lewatleng ao a sentšwego, o ile a senya a mangwe a ona ka boyena ke moka a a tšea diswantšho. Le gona diswantšho di ka dirišwa gampe bakeng sa go fora batho. Thekinolotši ya go fetoša diswantšho e dirišwa kudu, gomme ga go bonolo go lemoga diswantšho tše dingwe tšeo di fetošitšwego.

• GO HLALOSA DITABA KA TSELA E ITŠEGO. Gaešita le ge ditaba e le tša therešo, tsela yeo di hlaloswago ka yona e ithekgile ka pono ya raditaba. Ke dintlha dife tšeo di swanetšego go akaretšwa tabeng, gomme ke dife tšeo di sa swanelago go akaretšwa? Ka mohlala, sehlopha sa kgwele ya maoto se ka ba se lahlegetšwe ke papadi ka dino tše pedi. Yeo ke ntlha. Eupša lebaka la gore sehlopha se lahlegelwe ke papadi ke taba yeo raditaba a ka e hlalosago ka ditsela tše dintši.

• GO TLOGELA DINTLHA. Ge go rulaganywa dintlha tša go hlama taba yeo e ipiletšago, gantši boraditaba ba tlogela dintlha tšeo di ka bakago ditaba tše di raraganego goba tšeo di sa rarollwago. Se se dira gore dintlha tše dingwe di feteletšwe gomme tše dingwe di fokotšwe. Ka ge ka dinako tše dingwe bagaši ba ditaba tša thelebišeneng le babegi ba ditaba ba ka nyaka go anega taba yeo e raraganego ka nako e lekanago motsotso goba go feta moo, dintlha tše bohlokwa di ka tlogelwa.

•  PHADIŠANO. Nywagasomeng ya morago bjale, ya ge diteišene tša thelebišene di atile, tekanyo ya nako yeo babogedi ba e fetšago ba bogetše seteišene se tee feela e theogile kudu. Bakeng sa go dula di kgahla babogedi, diteišene tša ditaba di ile tša gapeletšega gore di bontšhe selo se itšego sa moswananoši goba seo se thabišago babogedi. Puku ya Media Bias ge e hlalosa ka boemo bjo, e re: “Ditaba tša [thelebišene] di fetogile lenaneo la go bontšha diswantšho, leo diswantšho tša lona di kgethetšwego go tšhoša goba go kgahla batho, gotee le ditaba tše di fokoditšwego bakeng sa go sepedišana le tekanyo ya nako [yeo e yago e fokotšega] yeo babogedi ba kgonago go tsepamiša kgopolo ka yona.”

• DIPHOŠO. Ka ge e le batho, boraditaba ba dira diphošo ba sa ikemišetša. Lentšu leo le sa ngwalwago gabotse, fegelwana yeo e dutšego mo go sa swanelago le phošo ya popopolelo—tše ka moka di ka fetoša seo se bolelwago ke lefoko. Dintlha di ka ba di se tša hlahlobja gabotse. Raditaba yoo a fagahletšego go fetša mošomo ka nako, a ka fo šaetša dipalo, ka go ngwala 10 000 go e na le gore a ngwale 100 000.

• DIKAKANYETŠO TŠE DI FOŠAGETŠEGO. Go bega ditaba tše di nepagetšego ga go bonolo go etša ge ba bangwe ba ka nagana. Seo se ka bonagalago e le therešo lehono, se ka tsoga se fošagetše ka moswana. Ka mohlala, go be go dumelwa gore lefase le bogareng bja tshepedišo ya rena ya setšatši (solar system). Ga bjale re a tseba gore lefase le dikologa letšatši.

Le ge e le gabohlale go se dumele dilo ka moka tšeo di bolelwago ditabeng, se ga se bolele gore ga go na ditaba tšeo re ka di botago. Tharollo e ka ba go ba šedi, mola re dula re na le monagano o bulegilego.

Beibele e re: “A tsebe yona ga e lekole mantšu go etša ge magalagapa a ekwa tatso ya dijo?” (Jobo 12:11) Ka gona, ditšhišinyo tšeo di ka re thušago go lekola mantšu ao re a kwago le ao re a balago ke tše:

• MOTHEKGI: Na pego ya ditaba e tšwa mothong yo a botegago le yo a nago le matla goba mokgatlong o bjalo? Na lenaneo goba kgatišo e na le botumo bja go ba e tšeelago ditaba godimo goba yeo e di feteletšago? Ke mang yo a thekgago mothopo wa ditaba ka tša ditšhelete?

• METHOPO: Na go na le bohlatse bja gore go dirilwe nyakišišo e tseneletšego? Na taba yeo e theilwe mothopong o tee feela? Na methopo yeo e ka botwa, ga e kgetholle e bile e na le morero? Na e na le tekatekano, goba na e kgethetšwe gore e fetiše kgopolo e tee feela?

• MORERO: Ipotšiše gore: ‘Na morero wa selo se itšego ditabeng e fo ba go nea tsebišo goba go thabiša batho? Na se leka go rekiša goba go thekga selo se itšego?’

• SEGALO: Ge e ba segalo sa taba e itšego se kwagatša bogale, lehloyo goba go swaya diphošo kudu, seo se bontšha gore go tla latela tlhaselo e sego ngangišano yeo go yona go bontšhanwago mabaka.

• GO DUMELELANA: Na dintlha tšeo di dumelelana le seo se lego dihlogong goba dipegong tše dingwe? Ge e ba ditaba di ganetšana, gona eba šedi!

• GO BA NAKONG: Na tsebišo yeo ke ya moragorago gore e ka amogelwa? Selo seo go bego go naganwa gore se nepagetše nywageng e 20 e fetilego se ka no ba se sa nepagala lehono. Ka lehlakoreng le lengwe, ge e ba taba yeo e sa tšwa go tšwelela, e ka no se be le tsebišo e feletšego le e akaretšago ditaba ka moka.

Ka gona, na o ka bota mekero ya ditaba? Keletšo e kwagalago e hwetšwa bohlaleng bja Solomone, yo a ngwadilego gore: “Mang le mang yo a se nago temogo o dumela mantšu ka moka, eupša yo bohlale o šetša dikgato tša gagwe.”—Diema 14:15.