Ke Eng Seo ba se Utolotšego Jeseriele?

LEFELO la motse wa bogologolo wa Jeseriele le feditše nywaga-kgolo le dutše e le lešope. Le kile la tuma nakong e nngwe historing ya Beibele. Ga bjale, le tlošitšwe letago la lona la pele gomme le khupeditšwe ke mobu o kgobelanego, le šetše le fetogile mmoto goba selo se go bolelwago ka sona. Nywageng ya morago bjale baepi ba marope ba ile ba thoma go hlahloba mašalela a Jeseriele. Ke eng seo mašope a a se utollago mabapi le dipego tša Beibele?

Jeseriele ka Beibeleng

E le ka karolong ya ka bohlabela ya Moedi wa Jeseriele, Jeseriele e be e le go a mangwe a mafelo a nonnego kudu a naga ya bogologolo ya Isiraele. Go lebana le moo ka mošola wa moedi go ya ka leboa go na le mmoto wa More moo ba-Midiane ba ilego ba kampa gona ge ba be ba itokišetša go tlo hlasela Moahlodi Gideoni le madira a gagwe. Ge o leba ka bohlabela ganyenyane go na le sediba sa Harodi, patogeng ya Thaba ya Giliboa. E bile gona mo, moo Jehofa a ilego a fokotša madira a Gideoni a dikete-kete a a fokoletša go banna ba 300 feela e le gore a laetše bokgoni bja gagwe bja go kgona go phološa batho ba gagwe ka ntle le madira a matla. (Baahlodi 7:1-25; Sakaria 4:6) Thabeng ya kgaufsi ya Giliboa, Saulo yo e lego kgoši ya pele ya Isiraele o ile a fenywa ke ba-Filisita ntweng ya kgonthe nakong yeo ka yona Jonathane le barwa ba bangwe ba babedi ba Saulo ba ilego ba bolawa gomme Saulo yena o ile a ipolaya.​—1 Samuele 31:1-5.

Ditšhupetšo tša Beibele tšeo di bolelago ka motse wa kgale wa Jeseriele di nea dilo tše di fapanego kudu. Di bolela ka go šomišwa gampe ga matla le bohlanogi bja babuši ba Isiraele gape le ka go botega le go ba mafolofolo ga bahlanka ba Jehofa. E be e le kua Jeseriele moo Kgoši Ahaba​—mmuši wa mmušo wa meloko e lesome wa ka leboa wa Isiraele karolong ya mafelelo ya lekgolo la bo-lesome la nywaga B.C.E.​—a ilego a hloma bodulo bja gagwe bja bogošing, gaešita le ge motse-mošate wa molao e be e le Samaria. (1 Dikxoši 21:1) E be e le kua Jeseriele moo moporofeta wa Jehofa Eliya a ilego a tšhošetšwa ka lehu ke mosadi wa ba-ntle wa Ahaba e lego Isebele. O be a galefile ka gobane Eliya ka go se boife o ile a bolaya baporofeta ba Baali, ka morago ga teko ya Bomodimo bja therešo yeo Eliya a ilego a e dira Thabeng ya Karamele.​—1 Dikxoši 18:36–19:2.

Ka gona, go ile gwa dirwa bosenyi Jeseriele. Nabothe wa mo-Jeseriele o ile a bolawa. Kgoši Ahaba o ile a duma tšhemo ya merara ya Nabothe. Ge kgoši e be e gapeletša go hwetša naga, Nabothe o ile a araba ka potego gore: “A Morêna a mphêmêlê taba yeo ya xo ka Xo neêla bohwa bya bô-tate.” Karabo ye ye e theilwego melaong ya motheo e ile ya se ke ya thabiša Ahaba kudu. Ka go bona kgoši e nyamile, Kgošigadi Isebele o ile a lokišetša tsheko ya bofora, a bea Nabothe molato wa thogako. Nabothe yo a se nago molato o ile a bonwa molato gomme a kgatlwa ka mafsika go fihla a e-hwa, gomme kgoši e ile ya tšea tšhemo ya gagwe ya merara.​—1 Dikxoši 21:1-16.

Ka lebaka la tiro ye ya bokgopo, Eliya o ile a porofeta a re: “Isebele ó tlo lewa ke dimpya morakong wa Jeseriele.” Moporofeta o ile a tšwela pele ka go tsebatša gore: “Wa xa Ahaba e a tl’o xo hwêla motseng, ó tlo lewa ke dimpya . . . Xa xo motho e a kilexo a itahla byalo ka Ahaba, a dira tše di befetšexo Morêna xo etša yêna e a bexo a hlohleletšwa ke Isebele mosadi wa xaxwe.” Lega go le bjalo, ka ge Ahaba a ile a ikokobetša ge Eliya a be a tsebiša kahlolo ya Jehofa, Jehofa o ile a tsebiša gore kotlo ye e be e ka se tle nakong ya ge Ahaba a sa phela. (1 Dikxoši 21:23-29) Pego ya Beibele e tšwela pele go laodiša gore mehleng ya mohlatlami wa Eliya, Elisa, Jehu o ile a tlotšwa gore e be kgoši ya Isiraele. Ge a tsena Jeseriele, Jehu o ile a laela gore Isebele a lahlelwe ka ntle ga ngwako wa gagwe wa bogoši ka lefasetere gomme o ile a gatakelwa ke dipere. Ka morago, go ile gwa hwetšwa gore dimpša tše di jago ditoto di tlogetše feela legata la gagwe, maoto a gagwe le diatla tša gagwe. (2 Dikxoši 9:30-37) Tiragalo ya Beibele ya mafelelo yeo e tswalanago ka go lebanya le Jeseriele e latela kahlolo ya barwa ba 70 ba Ahaba. Jehu o ile a kgobela dihlogo tša bona ka mekgobo e mebedi e megolo kgorong ya motse wa Jeseriele, gomme ka morago ga moo o ile a bolaya banna ba bangwe ba baetapele le baperisita bao ba bego ba akaretšwa pušong ya bohlanogi ya Ahaba.​—2 Dikxoši 10:6-11.

Baepi ba Marope ba Hweditše Eng?

Ka 1990, go ile gwa thoma modiro wa mohlakanelwa wa go epa lefelo la Jeseriele. Ba-tšea-karolo e be e le Mokgatlo wa tša Boepi bja Marope wa Yunibesithi ya Tel Aviv (woo o bego o emetšwe ke David Ussishkin) le Sekolo sa Brithania sa tša Boepi bja Marope kua Jerusalema (seo se bego se emetšwe ke John Woodhead). Lebakeng la dihla tše šupago (sehla se sengwe le se sengwe se tšea dibeke tše tshelelago) nakong ya nywaga ya 1990-96, baithapi ba magareng ga 80 le 100 ba ile ba šoma lefelong leo.

Mekgwa e dirišwago e tlwaetšwego ya boepi bja marope ke go hlahloba bohlatse lefelong ka bolona le ikemetše, ka ntle le go bolela ka dikgopolo le dikgopolo-kakanywa tšeo e lego kgale di kgomaretšwe. Ka gona, go moepi wa marope yo a ithutago dinaga tša Beibele, pego ya Mangwalo ga se tlhaloso ya makgaola-kgang tabeng yeo. Methopo e mengwe ka moka le bohlatse bjo bo swaregago e swanetše go elwa hloko gomme e hlahlobje ka kelohloko. Lega go le bjalo, bjalo ka ge John Woodhead a laodiša, ga go na bohlatse bja bogologolo bjo bo ngwadilwego mabapi le Jeseriele ka ntle le dikgaolo tše mmalwa ka Beibeleng. Ka gona dipego tša Beibele le tatelano ya dinako e swanetše go ba karolo ya nyakišišo le ge e le efe e dirwago. Ke eng seo maiteko a baepi ba marope a se utolotšego?

Ka ge merako le dilo tšeo di dirilwego ka letsopa di ile tša epollwa, go ile gwa bonagala gabotse go tloga mathomong gore marope a ile a boela morago go selo seo se bitšwago Mehla ya Tshipi, gwa e dira gore e dumelelane tlwaa le nako ya mehla ya Jeseriele ya ka Beibeleng. Eupša ge go epa go dutše go tšwela pele, go bile le dilo tše dintši tšeo di makatšago. Sa pele e be e le bogolo bja lefelo le merako ya lona e megolo. Baepi ba marope ba be ba lebeletše go bona lefelo leo le nago le merako e ka lekanywago le ya Samaria ya bogologolo, motse-mošate wa mmušo wa Isiraele. Lega go le bjalo, ge go epa go dutše go tšwela pele, go ile gwa ba molaleng gore Jeseriele e be e le e kgolo  kudu. Ka go ela dimithara tše 300 ka dimithara tše 150 ka botelele bja maboto a yona, tekanyo ya bogolo bja tikologo ka moka ya ka gare ga merako ya yona e be e feta ka makga a mararo motse le ge e le ofe wo o ilego wa utolla Isiraele go tloga ka nako yeo. E be e dikologilwe ke moedi wo o omilego, wo o theogelago tlase ka dimithara tše 11 go tloga merakong. Go ya ka Moprofesara Ussishkin, moedi wo e be e le selo se se sa kago sa ba gona pele mehleng ya Beibele. O itše: “Ga re hwetše selo le ge e le sefe se sengwe seo se swanago le se Isiraeleng go fihlela ka nako ya Madira a Bodumedi.”

Selo se sengwe gape seo se bego se sa letelwa e be e le go hlokega ga meago e megolo bogareng bja motse. Mmu o montši o bohwibidu bjo bo tswakilwego le botsotho wo o ilego wa tlišwa nakong ya go agwa ga motse o ile wa šomišetšwa go aga lefelo le le ikadilego le le phagamego​—selo seo se swanago le sethala se segolo se se phagamego​—le le ageleditšwego ka legora. Second Preliminary Report yeo e bolelago ka dilo tše di epolotšwego kua Tel Jezreel e hlalosa gore sethala se se phagamego e ka ba bohlatse bja gore Jeseriele e be e le se se fetago go fo ba lefelo la bodulo la bogošing. E itše: “Re tla rata go tšweletša kgonagalo ya gore Jeseriele e be e le lefelo le le lego mo gare la bodulo bja mašole bakeng sa mašole a ba-Isiraele a bogošing nakong ya dikgoši tša ma-Omiri [Omiri le ditlogolwana tša gagwe] . . . moo dikoloi tša madira le banamedi ba dipitsi ba bego ba dula gona le go tlwaeletšwa gona.” Ge a ahlola ditaba go ya ka bogolo bja sethala se se phagamego gotee le bja legora ka bolona, Woodhead o akanya gore se e ka ba e bile mohuta wa lefelo la pontšho bakeng sa go bontšha matla a madira a nago le dikoloi tše dintši kudu a ka Bohlabela Magareng a nakong yeo.

Mašalela a dilo tše di epilwego tša kgoro ya motse ke selo seo baepi ba marope ba bontšhago kgahlego e kgethegilego go sona. Ba bontšha matseno a bonyenyane kgoro e nago le diphapoši tše nne. Lega go le bjalo, ka ge mabje a mantši lefelong leo a ile a thubja go theoša le nywaga-kgolo, dikutollo tša gona ke tšeo di sa kgonthišetšwago. Woodhead o nagana gore mašaledi a šupa kgorong ya diphapoši tše tshelelago yeo e lekanago le tšeo di hwetšwago Megido, Hatsora le Gesere. *

Dikutollo tša baepi ba marope di bontšha go ba gona ga motse wo ka nako e kopana ka mo go makatšago, woo o emego gabotse ka tša bohlabani gotee le ka lefelo leo o lego go lona. Woodhead o gatelela gore bjalo ka motse o mogolo o šireletšegilego, Jeseriele e be e le lefelo leo le ilego la ba gona ka nakwana feela​—la dirišwa ka nywaga-some e sego kae feela. Se se fapane kudu le mafelo a mangwe a magolo a ka Beibeleng Isiraeleng, a bjalo ka Megido, Hatsora le motse-mošate wa Samaria, ao a ilego a agwa leboelela le go katološwa gomme a dulwa ka dinako tše fapa-fapanego. Ke ka baka la’ng lefelo le le lebotse le ile la kgaotša go dirišwa ka pela gakaakaa? Woodhead o akanya gore Ahaba le ba lešika la gagwe ba ile ba nyaka go baka go wa ga tša boiphedišo ka baka la go senya ga bona matlotlo a setšhaba. Se se be se bonagala ka bogolo bjo bo feteletšego le matla a Jeseriele. Mohlomongwe mmušo o mofsa ka tlase ga Jehu o be o nyaka go kgaogana le go gopola Ahaba gomme ka go rialo wa tlogela motse wo.

Bohlatse ka moka bjo bo epolotšwego go fihla ga bjale bo kgonthišetša gore lefelo la Jeseriele e be e le lefelo le legolo le le bego le le mo gare la Isiraele nakong ya Mehla ya Tshipi. Tekanyo ya bogolo bja yona le merako ya yona di dumelelana le tlhaloso ya ka Beibeleng e le lefelo le phagamego la bodulo bja bogošing la Ahaba le Isebele. Dipontšho tša bodulo bja yona bjo bo lekanyeditšwego nakong ye di dumelelana le dipego tša Beibele ka motse wo: Kapejana e ile ya golela boemong bjo bo phagamego nakong ya pušo ya Ahaba gomme ka taelo ya Jehofa, e ile ya theošwa ka dihlong ge Jehu “a bolaya bohle ba ba šetšexo ba leloko la Ahaba motseng wa Jeseriele, le baxolo bohle ba xabô, le metswalô ya xaxwe, le baperisita ba xaxwe, a se kê a mo šiêla le lešalêla.”​—2 Dikxoši 10:11.

Tatelano ya Dinako ya Jeseriele

John Woodhead o dumela gore: “Go thata kudu boeping bja marope go hwetša metheo e tiilego yeo go bewa ga dinako go ka thewago godimo ga yona.” Ka gona, ge baepi ba marope ba hlahloba mafelelo a bilego gona a nywaga e šupago ya go epa, ba a bapiša le dilo tšeo di hweditšwego mafelong a mangwe a boepi bja marope. Se se ile sa lebiša tabeng ya go hlahlobja lefsa ka mo go feletšego le ngangišanong. Ka baka la’ng? Ka gobane ga e sa le go tloga ka go epa ga moepi wa moepi wa marope wa mo-Isiraele Yigael Yadin kua Megido ka bo-1960 le mathomong a bo-1970, go ile gwa lebelelwa e le mo go kgonthišeditšwego ke ba bantši lefaseng la boepi bja marope gore o epolotše merako le dikgoro tša motse tšeo e lego tša nakong ya Kgoši Salomo. Ga bjale, merako, dilo tše di dirilwego ka letsopa le dikgoro tšeo di hwetšwago Jeseriele di bakela ba bangwe gore ba belaele diphetho tše.

Ka mohlala, dilo tše di dirilwego ka letsopa tšeo di hwetšwago Jeseriele di swana le tša llaga ya lefase ya kua Megido yeo Yadin a ilego a e tswalanya le pušo ya Salomo. Sebopego sa kgoro le tekanyo ya bogolo bja mahlakore a mabedi di na le go swana, le ge e ba e le gore ga di swane tlwaa. Woodhead o re: “Bohlatse ka moka e ka ba e le gore bo bušetša lefelo la Jeseriele morago kua mehleng ya Salomo goba bo fokotša go beelwa nako ga ditiragalo tše tša mafelong a mangwe [Megido le Hatsora] gore e be mehleng ya Ahaba.” Ka ge go le molaleng gore Beibele e tswalanya lefelo la Jeseriele le nako ya Ahaba, o e tšea gore ke mo kwagalago kudu go amogela gore dillaga tše tša lefase di bonagatša nako ya pušo ya Ahaba. David Ussishkin o a dumela: “Beibele e re Salomo o ile a aga Megido​—ga e bolele gore o ile a aga tšona dikgoro tšeo.”

Na Histori ya Jeseriele e ka Tsebja?

Na dikutollo tše tša boepi bja marope le ngangišano e latetšego di tšweletša pelaelo mabapi le pego ya Beibele ya Jeseriele goba Salomo? Ge e le gabotse, ngangišano ya tša boepi bja marope ga go na kamoo e kgomago pego ya Beibele ka gona. Boepi bja marope bo hlahloba histori motheong o fapanego le wa kanegelo ya Beibele. E tšweletša dipotšišo tše di fapanego gomme e gatelela dilo tše di fapanego. Motho a ka swantšha morutwana wa Beibele le moepi wa marope le basepedi bao ba sepelago ditseleng tše di nyakilego di bapile. Mosepedi yo mongwe o sepela ka koloi setarateng, yo mongwe o sepela tsejaneng ya maoto ya ka thoko ga tsela. Dilo tšeo tlhokomelo ya bona e lebišitšwego go tšona le dilo tše ba tshwenyegilego ka tšona di a fapana. Lega go le bjalo, gantši dipono tša bona di a tlatšana go e na le go thulana. Go bapiša dikgopolo tša basepedi ba babedi go ka lebiša temogong e kgahlišago.

Beibele e na le pego e ngwadilwego ya ditiragalo tša bogologolo le batho ba gona; boepi bja marope bo leka go hwetša tsebišo mabapi le ditiragalo tše le batho ba ka go hlahloba mašaledi le ge e le afe a bona ao a ka hwetšwago a sa šaletše ka mmung. Lega go le bjalo, dilo tše tše di šetšego gantši ke tšeo di sa felelago moo di ka hlathollwago ka mekgwa e fapa-fapanego. Mabapi le se Amihai Mazar ka pukung ya gagwe ya Archaeology of the Land of the Bible​—10,000-586 B.C.E., o hlalosa gore: “Karolo ya mošomo wa boepi bja marope . . . ke bokgoni bjo bogolo gotee le go kopanywa ga tlwaetšo le bokgoni bja botsebi. Ga go na mokgwa wo o sa koba-kobegego le maemo wo o ka kgonthišetšago katlego, le gona go nyakega go koba-kobega le maemo le kgopolo e kgonago go hlama dilo ya balaodi ba mošomo. Semelo sa bona, bokgoni bja bona le kahlolo e botse ya moepi wa marope ke tša bohlokwa kudu go swana le tlwaetšo yeo a e filwego le matlotlo ao a nago le wona.”

Boepi bja marope bo kgonthišeditše go ba gona ga lefelo le legolo la bogošing le la madira la Jeseriele, lefelo leo le ilego la ba gona ka nako e kopana ka mo go makatšago kudu nakong ya lebaka la histori le le bilego ka nako e tee le pušo ya Ahaba​—bjalo ka ge Beibele e bolela. Dipotšišo tše dingwe tše dintši tšeo di kgahlišago di ile tša botšišwa, tšeo baepi ba marope ba ka di hlahlobago nywageng e tlago. Lega go le bjalo, matlakala a Lentšu la Modimo, Beibele, a tšwela pele go bolela ka mo go kwagalago ka go re nea pego e tletšego ka tsela yeo baepi ba marope ba ka se tsogego ba kgonne.

[Mongwalo wa ka tlase]

 [Seswantšho go letlakala 26]

Dilo tše di epolotšwego ke baepi ba marope kua Jeseriele

 [Seswantšho go letlakala 28]

Modimo wa seswantšho wa Kanana yo a hweditšwego kua Jeseriele