Diebangedi​—Na ke Histori Goba ke Nonwane?

LEFASENG ka bophara kanegelo ya Jesu wa Natsaretha​—lesogana leo le fetošitšego tsela ya histori ya motho​—e fetogile karolo ya motheo ya lekoko la batho. Ke karolo ya thuto e rulagantšwego goba e sa rulaganywago yeo batho ba e rutwago. Ba bantši ba tšea Diebangedi e le methopo ya ditherešo ya neng le neng le dika-polelo tše bjalo ka ‘Mo xo ya lena polêlô “E” e bê “E”, “Aowa” e bê “Aowa.”’ (Mateo 5:37) Ka kgonthe, dipego tša Diebangedi di swanetše go ba e be e le motheo wa dithuto tšeo batswadi ba gago ba go rutilego tšona, go sa šetšwe gore e be e le Bakriste goba go se bjalo.

Bakeng sa balatedi ba dimilione ba botegago ba Kriste, Diebangedi di ba neile tlhaloso ya monna yoo ba bego ba ikemišeditše go tlaišega ka baka la gagwe le go mo hwela. Diebangedi gape di ba neile motheo le tutuetšo bakeng sa go ba le sebete, kgotlelelo, tumelo le kholofelo. Ka gona, na o be o ka se dumele gore go be go tla nyaka bohlatse bjo bo sa ganetšegego bakeng sa go phaela dipego tše ka thoko e le nonwane feela? Ka go ela hloko tutuetšo e kgolo kudu yeo dipego tša Ebangedi di bilego le yona dikgopolong tša batho le mekgweng ya bona, na o be o ka se nyake go fiwa bohlatse bjo bo kgodišago ge e ba motho yo mongwe a nyaka go tšweletša pelaelo mabapi le go nepagala ga tšona?

Re go laletša gore o hlahlobe tše mmalwa tša dipotšišo tšeo di hlohlago monagano mabapi le Diebangedi. Iponele ka noši seo barutwana ba itšego ba Diebangedi ba se naganago mabapi le ditaba tše, gaešita le ge ba bangwe ba bona ba sa ipolele gore ke Bakriste. Ka morago o ka dira diphetho tša gago o e-na le tsebo.

DIPOTŠIŠO TŠEO DI SWANETŠEGO GO ELWA HLOKO

◆ Na Diebangedi e ka ba e le taba yeo e itlhametšwego ka bokgoni?

Robert Funk, mohlami wa Seminari sa Jesu o re: “Mateo, Mareka, Luka le Johane ‘ba ile ba tšweletša Mesia’ ba mo dira gore a dumelelane le thuto ya Bokriste yeo e ilego ya tšwelela ka morago ga lehu la Jesu.” Lega go le bjalo, ge Diebangedi di be di ngwalwa, ba bantši bao ba bego ba kile ba kwa dithuto tša Jesu, bao ba ilego ba bona ditiro tša gagwe e bile ba mmone ka morago ga go tsošwa ga gagwe, ba be ba sa dutše ba phela. Ga se ba ka ba bea bangwadi ba Diebangedi molato wa boradia bja mohuta le ge e le ofe.

Nagana ka lehu la Kriste le tsogo ya gagwe. Ga se feela gore Diebangedi di hupere dipego tšeo di ka botwago tša lehu la Jesu le tsogo ya gagwe eupša le lengwalo la pele la moapostola Paulo la mangwalo a makgethwa leo a ilego a ngwalela Bakriste ba Korinthe ya bogologolo le di hupere. O ngwadile gore: “Xobane taba-kxolo ye ke Le neilexo yôna, ye le nna ke e neilwexo, ké yé: Kriste ó hwile ka ’baka la dibe tša rena ka mo mangwalô a bolêlaxo. O fihlilwe, a tsoxa ka letšatši la boraro ka mo mangwalô a bolêlaxo. Xomme ó bonwe ke Kefase, a tla a bônwa ke ba lesome le metšô e mebedi. A buša a bônwa ke bana bešo ba ba fetaxo makxolo a mahlano ka lebaka le tee. Ba bantši ba bôná-bao le lehono ba sa le xôna; ba bangwê ba bôná ba ithôbaletše. A buša a bônwa ke Jakobo; a buša a bônwa ke baapostola ka moka. Mafelelong, xe bohle bao bà šetše ba mmone, ké xe a bônwa ke nna ke etšaxo lefolotšana.” (1 Ba-Korinthe 15:3-8) Dihlatse tšeo tše di bonego ka mahlo e be e le bahlokomedi ba ditherešo tša histori mabapi le bophelo bja Jesu.

 Tshekamelo ya go itlhamela dilo yeo e bolelwago ke bantšha-diphošo ba mehleng yeno ga e hwetšagale Mangwalong a Bakriste a Segerika. Go e na le moo, e tšwelela mangwalong a lekgolong la bobedi la nywaga C.E. Ka gona dikanegelo tše itšego tšeo e sego tša Mangwalo mabapi le Kriste di ile tša tšweletšwa ge go be go tšwelela bohlanogi bja go hlanoga Bokristeng bja therešo gare ga ditšhaba tšeo di arogilego phuthegong ya boapostola.​—Ditiro 20:28-30.

◆ Na Diebangedi e ka ba e le dinonwane?

Mongwadi le moseka-seki C. S. Lewis o ile a hwetša go le thata go tšea Diebangedi e le dinonwane feela. O ngwadile gore: “Bjalo ka radihistori wa dipuku, ke kgodišegile ka mo go feletšego gore selo le ge e le sefe seo Diebangedi di lego sona, ga se dinonwane. Ga di bontšhe mokgwa wa boikgopolelo ka mo go lekanego go ka ba dinonwane. . . . Karolo e kgolo ya bophelo bja Jesu ga re e tsebe, gomme ga go na batho bao ba hlamago nonwane bao ba ka dumelelago seo go ba bjalo.” Gape ke mo go kgahlišago gore gaešita le radihistori yo a tumilego H. G. Wells yo a bego a sa ipolele gore ke Mokriste, o dumela gore: “[Bangwadi ba Diebangedi] ka bone bja bona ba a dumelelana tabeng ya go re nea seswantšho sa motho wa kgonthe; ba nea . . . bohlatse bja selo sa kgonthe.”

Ela hloko taba ya ge Jesu yo a tsošitšwego a tšwelela go barutiwa ba gagwe. Mohlami wa dinonwane yo a nago le bokgoni mohlomongwe o be a tla dira gore Jesu a bontšhe go boa ka tsela e kgahlišago kudu, a nee polelo e tutuetšago kudu goba a apešwe ke seetša le letago. Go e na le moo, bangwadi ba Diebangedi ba mo hlalosa feela e le yo a emego ka pele ga barutiwa ba gagwe. Ke moka a ba botšiša gore: “Bana ba-ka! A xa Le na sešeba?” (Johane 21:5) Seithuti Gregg Easterbrook o phetha ka gore: “Ye ke mehuta ya ditaba tšeo di bontšhago pego ya kgonthe, e sego go aga nonwane.”

Tatofatšo ya gore Diebangedi ke dinonwane gape e a folotša ge go naganelwa mokgwa o tiilego wa bo-rabi wa go ruta wo e bego e le setlwaedi nakong ya go ngwalwa ga Diebangedi. Mokgwa woo o be o kgomaretše kgaufsi go ithuta ka go swara ka hlogo​—mokgwa wa go swara ka hlogo wo o dirišago go bolela ka go boa-boeletša. Se ke tlhaloso e nepagetšego le ya kelohloko ya mantšu a Jesu le mediro ya gagwe e sego go hlangwa ga kanegelo e kgabišitšwego.

◆ Ge e ba Diebangedi e be e le dinonwane, na di ka be di ile tša ngwalwa ka pela gakaakaa ka morago ga lehu la Jesu?

Go ya ka bohlatse bjo bo hwetšagalago, Diebangedi di ngwadilwe magareng ga nywaga ya 41 le 98 C.E. Jesu o hwile ka ngwaga wa 33 C.E. Se se bolela gore dipego tša bophelo bja gagwe di ile tša kgoboketšwa ka nako e kopana kudu ka morago ga go fela ga bodiredi bja gagwe. Se se tšweletša lepheko le legolo ngangišanong ya gore dikanegelo tša Diebangedi ke dinonwane feela. Go nyakega nako bakeng sa go hlama nonwane. Tšea ka mohlala Iliad le Odyssey ka sereti sa kgale sa mo-Gerika Homer. Ba bangwe ba dumela gore mongwalo wa dinonwane tšeo tše pedi tša thetogale o ile wa hlangwa gomme ya ba wo o tiilego lebakeng la nywaga ya ka godimo ga e lekgolo. Go thwe’ng ka Diebangedi?

Ka pukung ya gagwe ya Caesar and Christ, radihistori Will Durant o ngwala gore: “Taba ya gore batho feela ba sego kae . . . ba ile ba thoma taba ya motho yo a nago le matla le semelo se se kgahlišago, wa mekgwa e phagamego gakaakaa le yo a nago le moya wo o tutuetšago gakaakaa wa borwarre e ka ba mohlolo o mogolo kudu go feta le ge e ka ba ofe wo o ngwadilwego Diebangeding. Ka morago ga nywaga-kgolo e mebedi ya Tsheka-tsheko e Phagamego, kakaretšo ya bophelo, semelo le thuto ya Kriste di sa dutše di kwagala gabotse gomme ke sebopego se kgahlišago kudu historing ya batho ba ka Bodikela.”

◆ Na Diebangedi ka morago di ile tša ngwalwa bakeng sa go swanela dinyakwa tša setšhaba sa pele sa Bakriste?

Bantšha-diphošo ba bangwe ba ngongorega ka gore dipolitiki tša setšhaba sa Bakriste ba pele di ile tša dira gore bangwadi ba Diebangedi ba ngwale kanegelo ya Jesu goba ba e tlaleletše. Lega go le bjalo, thuto e tseneletšego ya Diebangedi e bontšha gore ga go na go tsenwa-tsenwa mo go bjalo moo go ilego gwa direga. Ge e ba dipego tša Diebangedi mabapi le Jesu di be di fetotšwe ka baka la maano a Bakriste ba lekgolong la pele la nywaga, ke ka baka la’ng dipolelo tše di bolelago dilo tše di sa kgahlišego mabapi le ba-Juda gotee le ba-Ntle di sa dutše di tšwelela mongwalong?

Mohlala o mongwe o hwetšagala go Mateo 6:5-7, moo Jesu a tsopolwago a re: “Le mohla Le rapêlaxo, Le se etšê baikaketši; xobane ba rata xo rapêla  bà eme phuthexong le maxahlanong a mekxôtha, è le xore ba bônwê ke batho. Ruri, ke a Le botša, ké xôna xe ba tšere moputsô wa bôná.” Go molaleng gore se e be e le kahlolo ya baetapele ba bodumedi ba ba-Juda. Jesu ge a tšwela pele o itše: “Xe Le rapêla, Le se kê la touta byalo ka ba dithšaba; xobane bôná ba re ba tlo kowa xe ba bola-bola tše ntši.” Ka go tsopola Jesu ka tsela ye, bangwadi ba Diebangedi ba be ba sa leke go ithopela basokologi. Ba be ba fo ngwala dipolelo tšeo ge e le gabotse di boletšwego ke Jesu Kriste.

Ela hloko le dipego tša Diebangedi mabapi le basadi bao ba ilego ba etela lebitla la Jesu gomme ba bona gore le be le se na selo. (Mareka 16:1-8) Go ya ka Gregg Easterbrook, “thutong ya tša leago ya Bohlabela bja Magareng bja bogologolo, bohlatse bjo bo bego bo newa ke basadi bo be bo lebelelwa ka tlwaelo e le bjo bo ka se botwego: ka mohlala, dihlatse tše pedi tša banna di be di lekane bakeng sa go latofatša mosadi ka bootswa, mola e le gore ga go na bohlatse bja mosadi bjoo bo bego bo ka latofatša monna.” Ka kgonthe, barutiwa ba Jesu ka noši ga se ba ka ba dumela mosadi! (Luka 24:11) Ka gona go tloga go sa bonagale gore taba e bjalo e ka ba e ile ya itlhamelwa ka boikemišetšo.

Go se be gona ga diswantšho diepistoleng le pukung ya Ditiro ke lebaka le le tiilego la gore diswantšho tšeo di lego Diebangeding ga se tša tsenywa ke Bakriste ba pele eupša di boletšwe ke Jesu ka noši. Go oketša moo, go bapišwa ka kelohloko ga Diebangedi le diepistola ga go utolle gore mantšu a Paulo goba a bangwadi ba bangwe a ile a fetošwa ka bokgoni gomme gwa thwe a boletšwe ke Jesu. Ge e ba setšhaba sa pele sa Bakriste se ile sa dira selo se se bjalo, gona re swanetše go letela go hwetša bonyenyane tše dingwe tša ditaba tše tšwago diepistoleng di le ka dipegong tša Diebangedi. Ka ge re sa di hwetše, re ka phetha ka kgodišego gore ditaba tša Diebangedi ke tša kgonthe le tšeo di ka botwago.

◆ Go thwe’ng ka tšeo go bonagalago eka ke dikganetšano

Diebangeding?

Bantšha-diphošo ke kgale ba bolela gore Diebangedi di tletše ka dikganetšano. Radihistori Durant o ile a nyaka go hlahloba dipego tša Diebangedi ka kgopolo e sekilego e le ka kgonthe​—e lego go di lebelela e le mangwalo a histori. Gaešita le ge a bolela gore go na le tšeo go bonagalago eka ke dikganetšano ka gare ga tšona, o phetha ka gore: “Dikganetšano ke tše nyenyane [ditaba tšeo e sego tša bohlokwa], e sego tša motheo; dilong tša bohlokwa diebangedi tšeo di bolelago ka selo setee di dumelelana gabotse kudu, gomme di hlalosa Kriste ka mo go swanago.”

Tšeo go bonagalago e le dikganetšano ka dipegong tša Diebangedi gantši di rarollwa gabonolo. Ka mohlala: Mateo 8:5 e re “xwa tla tona ya lekxolo ya mo kxopêla ya re” a fodiše mohlanka wa gagwe. Go Luka 7:3, re bala gore tona “ya roma baxolo ba Ba-Juda, ba yê xo Jesu ba mo kxopêlê ba re a tlê a phološê mohlanka eo.” Tona e ile ya roma bagolo bjalo ka baemedi ba yona. Mateo o bolela gore tona ya lekgolo ka noši e ile ya kgopela Jesu ka gobane monna yo o ile a dira kgopelo ya gagwe ka bagolo, bao ba bego ba hlankela bjalo ka  baboleledi ba gagwe. Wo e fo ba mohlala o mongwe woo o bontšhago gore tšeo go thwego ke diphapano ka Diebangeding di ka rarollwa.

Go thwe’ng ka seo se bolelwago ke bantšha-diphošo ba ba phagamego gore Diebangedi ga di fihlelele boemo bjoo histori ya kgonthe e lekanyetšwago ka bjona? Durant o tšwela pele gore: “Ka go fišegela ga yona go utolla se itšego, Tsheka-tsheko e Phagamego e ile ya dira diteko tša go bona go nepagala ga Testamente e Mpsha tše matla kudu mo e lego gore go ya ka diteko tšeo batho bao ba bego ba tumile ba bantši kudu​—ka mohlala, Hammurabi, Dafida le Socrates​—ba be ba tla fetoga batho ba nonwane. Go sa šetšwe ditshekamelo le dikgopolo tša ditumelo tšeo baebangedi ba bego ba e-na le tšona, fela ba bega ditiragalo tše dintši tšeo bangwadi ba bangwe feela ba ka bego ba di fihlile​—e lego phenkgišano ya baapostola ya go nyaka maemo a phagamego Mmušong, go tšhaba ga bona ka morago ga go swarwa ga Jesu, go latola ga Petro . . . Ruri ga go le o tee yo a balago ditiragalo tše yo a ka belaelago go ba ga kgonthe ga motho yo a di tutueditšego.”

◆ Na Bokriste bja mehleng yeno bo emela Jesu wa Diebangeding?

Seminari sa Jesu se bontšhitše gore nyakišišo ya sona Diebangeding “ga se ya ithekga ka seo se bolelwago ke mekgatlo ya dikereke.” Eupša radihistori Wells o ile a lemoga gore go na le moedi o mogolo magareng ga dithuto tša Jesu bjalo ka ge di bontšhwa ka Diebangeding le tša Bojakane. O ngwadile gore: “Ga go na bohlatse bja gore baapostola ba Jesu ba kile ba kwa ka Boraro botee​—lebakeng le ge e le lefe go tšwa go yena. . . . E bile [Jesu] ga se a ka a bolela le lentšu le tee mabapi le go rapelwa ga mmagwe Maria, ka go mo gakanya e le Isis, Kgošigadi ya legodimo. Tše ka moka ke mohuta wa dithuto tšeo di dirišwago ke Bojakane, tšeo a ilego a di hlokomologa.” Ka gona, motho a ka se ke a ahlola mohola wa Diebangedi motheong wa dithuto tša Bojakane.

 PHETHO YA GAGO KE EFE?

Ka morago ga go ahla-ahla dintlha tše di lego ka mo godimo, o nagana eng? Na go na le bohlatse bja kgonthe le bjo bo kgodišago bja gore Diebangedi e fo ba nonwane feela? Ba bantši ba hwetša dipotšišo le dipelaelo tšeo di rotošwago mabapi le go nepagala ga Diebangedi e le tšeo di teka-tekago le tšeo di sa kgodišego. Bakeng sa go hlama pono ya motho ka noši, o swanetše go bala Diebangedi ka monagano o bulegilego. (Ditiro 17:11) Ge o ela hloko go dumelelana, go botega le go nepagala moo Diebangedi di go bontšhago ka semelo sa Jesu, o tla lemoga gore dipego tše ka kgonthe ga se kgoboketšo ya dinonwane. *

Ge e ba o hlahloba Beibele ka kelohloko gomme o diriša keletšo ya yona, o tla bona kamoo e ka fetošago bophelo bja gago gore e be bjo bokaone ka gona. (Johane 6:68) Se ke sa therešo ka mo go kgethegilego mabapi le dipolelo tša Jesu tšeo di begilwego ka Diebangeding. Go oketša moo, mohlomongwe ka go tšona o ka ithuta mabapi le bokamoso bjo bo thabišago bjo bo boloketšwego batho bao ba kwago.​—Johane 3:16; 17:3, 17.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 7]

Bohlatse bja Pego e Nepagetšego

NYWAGENG e itšego e fetilego mongwadi wa dipuku tša Australia yo a kilego a ba moseka-seki wa Beibele o ile a ipobola ka gore: “Ke la mathomo bophelong bja-ka ke dira seo ka tshwanelo e lego boikarabelo bja pele bja mmegi wa ditaba: ke hlahlobile ditaba tša-ka. . . . Ke ile ka tlabega ka gobane seo ke bego ke se bala [dipegong tša Ebangedi] e be e se dinonwane gomme e be e se dilo tša boikgopolelo. E be e le pego. Ditaba tšeo di tlilego ka go lebanya le ka go se lebanye tša ditiragalo tšeo di sa lekanywego ka selo. . . . Go bega ditaba go na le leswao la gona, gomme leswao leo le Diebangeding.”

Ka mo go swanago, E. M. Blaiklock, moprofesara wa dipuku tša bogologolo Yunibesithing ya Auckland o ile a bolela gore: “Ke bolela gore ke nna radihistori. Tsela ya-ka ya go hlahloba Dipuku tša Bogologolo ke ya histori. Ke a go kgonthišetša gore bohlatse bja bophelo, lehu le tsogo ya Kriste ke tšeo di kgonthišeditšwego gakaone go phala bontši bja ditherešo tša histori ya bogologolo.”

[Mmapa/Diswantšho go letlakala 8, 9]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

FENIKIA

GALILEA

Noka ya Jordane

JUDEA

[Diswantšho]

“Bohlatse bja bophelo, lehu le tsogo gakaone go phala bontši bja ditherešo ya Kriste ke tšeo di kgonthišeditšwego

tša histori ya bogologolo.”—MOPROFESARA E. M. BLAIKLOCK

[Mothopo]

Background maps: Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.