Therešo ke Efe ka Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego?

Nywaga ya ka godimo ga e 50 e fetilego, lefsika leo le ilego la lahlelwa ke modiši wa mo-Bedouin ka mphomeng le lebišitše go seo ba bangwe ba se biditšego kutollo e kgolo go di feta tšohle ya boepi bja marope ya lekgolong la bo-20 la nywaga. Mo-Bedouin o ile a kwa lefsika le pšhatla pitša ya letsopa. Ge a dutše a nyakišiša, o ile a hwetša lengwalo la go phuthwa la mathomo la ao a ilego a tsebja e le Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego.

MANGWALO a a go phuthwa go ile gwa lebišwa tlhokomelo go ona le go ngangišanwa ka ona bobedi dihlopheng tša batho bao ba nago le dikgahlego tše di swanago tša thuto le mekerong ya ditaba ka kakaretšo. Go batho ka kakaretšo, kgakanego le go hwetša tsebišo e fošagetšego di atile. Go ile gwa phatlalala mabare-bare a gore go dirilwe maiteko a magolo kudu a go uta mangwalo, a hlohleletšwa ke poifo ya gore mangwalo a go phuthwa a utolla ditherešo tšeo di tla fokodišago o šoro metheo ya tumelo ya Bakriste le ya ba-Juda ka mo go swanago. Eupša bohlokwa bja kgonthe bja mangwalo a a go phuthwa ke bofe? Ka morago ga nywaga e fetago e 50, na ditherešo di ka tsebja?

Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego ke Eng?

Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego ke mangwalo a bogologolo a ba-Juda a ngwadilwego ka seatla, ao bontši bja ona a ngwadilwego ka Sehebere, a mangwe a ngwadilwe ka se-Arama gomme a mmalwa a le ka Segerika. Bontši bja mangwalo a a go phuthwa le ditsekana a na le nywaga ya ka godimo ga e 2 000, e le a nakong ya pele ga go belegwa ga Jesu. Gare ga mangwalo a go phuthwa a mathomo ao a ilego a hwetšwa go ba-Bedouin go be go e-⁠na le mangwalo a ngwadilwego ka seatla a šupago a matelele ao a senyegilego ka go fapa-fapana. Ka ge mefoma e oketšegilego e ile ya phuruphutšwa, mangwalo a mangwe a go phuthwa le ditsekana tše dikete tša mangwalo a go phuthwa di  ile tša hwetšwa. Magareng ga nywaga ya 1947 le 1956, palo-moka ya mefoma e 11 e nago le mangwalo a go phuthwa e ile ya hwetšwa kgaufsi le Qumran kgaufsi le Lewatle le le Hwilego.

Ge mangwalo ka moka a go phuthwa le ditsekana di beilwe gabotse, e ba mangwalo a ngwadilwego ka seatla a ka bago 800. Mo e ka bago kotara goba ka godimo ga moo ya mangwalo a ngwadilwego ka seatla a 200 feela, ke dikopi tša dikarolo tša taba e ngwadilwego ya Beibele ya Sehebere. Mangwalo a ngwadilwego ka seatla a oketšegilego ke mengwalo ya Sejuda ya bogologolo yeo e sego ya Beibele, bobedi Apocrypha le Pseudepigrapha. *

A mangwe a mangwalo a go phuthwa ao a bego a tsoša kgahlego ya diithuti e be e le mengwalo yeo e bego e sa tsebje nakong e fetilego. Ye e akaretša ditlhathollo ditabeng tša molao wa Sejuda, melao e itšego ya setšhaba sa bakgomaredi ba ditumelo tše itšego bao ba bego ba dula Qumran, direto le dithapelo tšeo di bego di swanetše go dirišwa borapeding bjo bo rulagantšwego, gotee le dipuku tše di bolelago ka kahlolo tšeo di utollago dipono mabapi le go phethagala ga boporofeta bja Beibele le mehla ya bofelo. Gape go na le ditlhaloso tša Beibele tša moswana-noši, e lego diketapele tša bogologolo kudu pele ga tlhaloso ya temana ka temana ya taba e ngwadilwego ya Beibele.

Ke Bomang Bao ba Ngwadilego Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego?

Mekgwa e fapa-fapanego ya go bea nako bakeng sa mangwalo a bogologolo e bontšha gore mangwalo a go phuthwa a ngwalolotšwe goba a hlamilwe magareng ga lekgolo la boraro la nywaga B.C.E. le lekgolo la pele la nywaga C.E. Diithuti tše dingwe di šišintše gore mangwalo a go phuthwa a utilwe ka mefomeng ke ba-Juda ba ba tšwago Jerusalema pele ga go senywa ga tempele ka 70 C.E. Lega go le bjalo, bontši bja diithuti tšeo di nyakišišago mangwalo a go phuthwa di hwetša pono ye e sa dumelelane le dikagare tša mangwalo a go phuthwa ka bowona. Mangwalo a mantši a go phuthwa a bontšha dipono le meetlo yeo e bego e ganetšana le baetapele ba bodumedi kua Jerusalema. Mangwalo a a go phuthwa a bolela ka setšhaba seo se bego se dumela gore Modimo o be a lahlile baperisita le tirelo ya tempeleng kua Jerusalema le gore o be a lebelela borapedi bja sehlopha sa bona lešokeng e le mohuta wa selo seo se tšeetšego tirelo ya tempele legato. Ga go bonale baetapele ba tempeleng ya Jerusalema ba be ba ka uta kgoboketšo yeo e bego e akaretša mangwalo a bjalo a go phuthwa.

Gaešita le ge go bonagala go be go e-⁠na le sehlopha sa bangwalolodi kua Qumran, mohlomongwe bontši bja mangwalo a go phuthwa a ile a kgoboketšwa lefelong le itšego gomme a tlišwa moo ke badumedi. Ka kgopolo e itšego, Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego ke kgoboketšo e kgolo kudu ya bokgobapuku. Bjalo ka bokgobapuku bjo bongwe le bjo bongwe, kgoboketšo e ka akaretša lelokelelo le letelele la dikgopolo, tšeo e sego gore di lebišitše diponong tša bodumedi tša babadi ba yona. Lega go le bjalo, taba e ngwadilwego yeo e tšwelelago dikoping tše dintši go bonala e bontšha dikgahlego le ditumelo tše kgethegilego tša sehlopha.

Na Badudi ba Qumran e be e le Ba-Essene?

Ge e ba mangwalo a a go phuthwa e be e le a bokgobapuku bja Qumran, badudi ba gona e be e le bomang? Moprofesara Eleazar Sukenik, yo a ilego a hweletša Yunibesithi ya Sehebere ya Jerusalema mangwalo a go phuthwa a mararo ka 1947, e bile wa mathomo wa go šišinya gore mangwalo a a go phuthwa e be e le a setšhaba sa ba-Essene.

Ba-Essene e be e le sehlotswana sa ba-Juda seo bangwadi ba lekgolong la pele la nywaga Josephus, Philo wa Alexandria le Pliny yo Mogolo ba ilego ba bolela ka sona. Setlogo sa kgonthe sa ba-Essene ke taba yeo go sa kgonthišegego ka yona, eupša go bonagala ba tšweletše nakong ya khuduego e latetšego borabele bja ba-Maccabee lekgolong la bobedi la nywaga B.C.E. * Josephus o ile a bega ka ga go ba gona ga bona nakong yeo, bjalo ka ge a ile a hlalosa ka mo go nabilego kamoo dipono tša bona tša bodumedi di bego di fapana ka gona le tša Bafarisei le Basadutsei. Pliny o boletše ka lefelo la setšhaba sa ba-Essene kgaufsi le Lewatle le le Hwilego magareng ga Jeriko le Engedi.

Moprofesara James VanderKam, seithuti sa Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego, o šišinya gore “ba-Essene bao ba bego ba dula Qumran e be e le feela karolo e nyenyane ya mokgatlo o mogolo wa ba-Essene,” woo Josephus a ilego a o akanyetša tekanyong ya mo e ka bago dikete tše nne. Gaešita le ge ba sa swanele ditlhaloso tše ka moka, tlhaloso-kakaretšo yeo e  tšwago mengwalong ya Qumran go bonala e tswalana le ba-Essene kaone go phala sehlopha le ge e le sefe se sengwe seo se bego se tsebja sa ba-Juda ba nakong yeo.

Ba bangwe ba boletše gore Bokriste bo thomile kua Qumran. Lega go le bjalo, go ka lemogwa diphapano tše dintši tše di bonagalago magareng ga dipono tša bodumedi bja sehlotswana sa Qumran le tša Bakriste ba pele. Mengwalo ya Qumran e utolla ditaelo tše thata ka mo go feteletšego tša Sabatha le go tshwenyega mo e nyakilego e le ka mo go feteletšego mabapi le go hlwekišwa ka tša ditirelo. (Mateo 15:​1-20; Luka 6:​1-11) Go ka bolelwa se se swanago mabapi le go ikarola ga ba-Essene setšhabeng, go dumela ga bona tlholelong le go se hweng ga moya le go gatelela ga bona go se tsene lenyalong le dikgopolo tše di sa hlathegego mabapi le go kopanela le barongwa borapeding bja bona. Se se bontšha go se dumelelane ga bona le dithuto tša Jesu le tša Bakriste ba pele.​—⁠Mateo 5:​14-16; Johane 11:​23, 24; Ba-Kolose 2:​18; 1 Timotheo 4:​1-⁠3.

Ga go se se Utilwego, ga go na Mangwalo a go Phuthwa ao a Utilwego

Nywageng e latetšego go utollwa ga Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego, go ile gwa tšweletšwa dipuku tše di fapa-fapanego tšeo di dirilego gore diithuti lefaseng ka bophara di hwetše dikutollo tša mathomo gabonolo. Lega go le bjalo, dikete tša ditsekana go tšwa go o mongwe wa mefoma, o tsebjago e le Mphoma wa bo-⁠4, di be di e-⁠na le mathata kudu. Tše di be di le ka matsogong a sehlopha se senyenyane sa ditšhaba-tšhaba sa diithuti seo se hlomilwego Jerusalema Bohlabela (yeo ka nako yeo e bego e le karolo ya Jorodane) Musiamong wa Boepi bja Marope wa Palestina. Ga go na diithuti tša ba-Juda goba tša ba-Isiraele tšeo di bego di le gona sehlopheng se.

Sehlopha se ile sa hloma molao wa go se dumelele gore mangwalo a go phuthwa a hwetšagale go fihlela ba phatlaladitše dipoelo tša semmušo tša nyakišišo ya bona. Palo ya diithuti sehlopheng e be e lekanyeditšwe. Ge setho sa sehlopha se e-⁠hwa, go be go tlatšwa ka seithuti se tee feela se sefsa seo se tlago go se tšeela legato. Mošomo o be o nyaka sehlopha se segolwanyane, gomme ka dinako tše dingwe o nyaka bokgoni bjo bogolo kudu tabeng ya Sehebere le se-Arama tša bogologolo. James VanderKam o bea taba ka gore: “Ditsekana tše masome a dikete e be e le tše dintši kudu gore di ka šongwa ke ditsebi tše seswai, go sa šetšwe gore ditsebi tšeo di na le bokgoni bjo bokaaka’ng.”

Ka Ntwa ya Matšatši a Tshelelago ya 1967, Jerusalema Bohlabela le mangwalo a yona a go phuthwa di ile tša laolwa ke Isiraele, eupša ga go na molao o fetogilego bakeng sa sehlopha sa go nyakišiša mangwalo a go phuthwa wo o ilego wa bewa. Ge go diega ga go phatlalatšwa ga mangwalo a go phuthwa a Mphoma wa bo-⁠4 go tšwela pele go tloga lebakeng la nywaga go ya lebakeng la nywaga-some, go ile gwa tšwelela dingongorego tše tšwago go diithuti tše dintši. Ka 1977, Moprofesara Geza Vermes wa Yunibesithing ya Oxford o ile a bitša se kgobogo ya moswana-noši ya tša thuto ya lekgolong la bo-20 la nywaga. Mabare-bare a ile a thoma go phatlalala a gore Kereke ya Katholika e be e uta ka boikemišetšo tsebišo e tšwago mangwalong a go phuthwa yeo e bego e tla ba e kotsi go Bokriste.

Ka bo-1980, mafelelong sehlopha se ile sa godišetšwa go diithuti tše 20. Ka gona, ka 1990, ka tlase ga tlhahlo ya morulaganyi yo mogolo wa sona yo a sa tšwago go kgethwa, Emanuel Tov wa Yunibesithi ya Sehebere kua Jerusalema, sehlopha se ile sa godišetšwa go diithuti tša ka godimo ga tše 50. Go ile gwa hlongwa lenaneo le tiilego bakeng sa go phatlalatša dikgatišo ka moka tša diithuti tša mangwalo a go phuthwa a šetšego.

Kgatelopele ya kgonthe e ile ya tla ka mo go sa letelwago ka 1991. Mathomong puku ya A Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls e ile ya gatišwa. Ye e ile ya kgobokanywa ka thušo ya computer e theilwe koping ya concordance ya sehlopha. Ka morago ga moo, ba Bokgobapukung bja Huntington kua San Marino, California, ba ile ba tsebiša gore ba tla nea seithuti se sengwe le se sengwe sete e feletšego ya diswantšho tša bona tša mangwalo a go phuthwa. Go se go ye kae, ka go gatišwa ga puku ya A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls, diswantšho tša mangwalo a go phuthwa ao a bego a sa gatišwa nakong e fetilego di ile tša hwetšagala gabonolo.

Ka gona lebakeng la ngwaga-some o fetilego, Mangwalo a go Phuthwa a Lewatle le le Hwilego ka moka a ile a hwetšagala bakeng sa go hlahlobja. Nyakišišo e utolla gore go be go se seo se utilwego; go be go se na mangwalo a go phuthwa ao a utilwego. Ka ge diphetolelo tša mafelelo tša mangwalo a go phuthwa di phatlalatšwa, ke gona bjale feela moo go hlahlobja mo go feletšego go ka thomago. Sehlopha se sefsa sa diithuti tša mangwalo a go phuthwa se tšweletše. Eupša go ba gona ga nyakišišo ye go hola bjang barutwana ba Beibele?

[Mengwalo ya ka tlase]

[Seswantšho go letlakala 3]

Ye e gare ga mefoma e lego kgaufsi le Lewatle le le Hwilego yeo mangwalo a go phuthwa a bogologolo a ilego a hwetšwa go yona

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 3]

Scroll fragment: Pages 3, 4, and 6: Courtesy of Israel Antiquities Authority

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 5]

Courtesy of Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem