Bo-tate ba Kereke​—Na ke Bathekgi ba Therešo ya Beibele?

Go sa šetšwe gore o ipolela o le Mokriste goba go se bjalo, temogo ya gago ka Modimo wa Beibele, Jesu le ka Bokriste e ka ba e tutueditšwe ke bona. Yo mongwe wa bona o be a bitšwa Wa Molomo wa Gauta; yo mongwe a bitšwa Yo Mogolo. E le sehlopha, ba hlalositšwe e le “baemedi ba phagamego ba bophelo bja Kriste.” Ke bomang? Ke ditsebi tša bodumedi tša bogologolo, bangwadi, bo-rathutatumelo le bo-radifilosofi bao ba tutueditšego ka tekanyo e kgolo mokgwa wa go nagana wa se go thwego ke Bokriste bja lehono​—⁠bo-Tate ba Kereke.

MOPROFESARA wa Greek Orthodox wa dithuto tša bodumedi Demetrios J. Constantelos o bolela gore: “Beibele ga se lentšu la Modimo ka mo go feletšego. Moya o Mokgethwa wo o utollago lentšu la Modimo o ka se ke wa lekanyetšwa ka matlakaleng a puku.” Ke eng seo mohlomongwe e ka bago mothopo o mongwe o ka botwago wa kutollo ya Modimo? Constantelos o boletše ka pukung ya gagwe ya Understanding the Greek Orthodox Church gore: “Setšo se Sekgethwa le Mangwalo a Makgethwa [di] lebelelwa bjalo ka ge eka ke mahlakore a mabedi a tšhelete ya tshipi.”

Motheo wa “Setšo [seo] se Sekgethwa” o akaretša dithuto le mengwalo ya bo-Tate ba Kereke. E be e le bo-rathutatumelo ba tumilego le bo-radifilosofi bao ba ipitšago “Bakriste” bao ba phetšego magareng ga lekgolo la bobedi le la bohlano la nywaga C.E. Ba tutueditše gakaakang kgopolo ya se go thwego ke Bokriste bja mehleng yeno? Na ba ile ba kgomarela ka go tia Beibeleng dithutong tša bona? Ke eng seo e swanetšego go ba motheo o tiilego wa therešo ya Bokriste bakeng sa molatedi wa Jesu Kriste?

Setlogo sa Histori

Bogareng bja lekgolo la bobedi la nywaga C.E., bao ba ipitšago Bakriste ba be ba šireletša tumelo ya bona malebana le batlaiši ba ba-Roma le bahlanogi ka mo go swanago. Lega go le bjalo, ye e be e le mehla ya dikgopolo tše dintši kudu tša tša thutatumelo. Dingangišano tša bodumedi mabapi le “go ba Modimo” ga Jesu le sebopego sa moya o mokgethwa gotee le go šoma ga wona di bakile se se fetago dikarogano tša monagano. Go se dumelelane o šoro le dikarogano tšeo di ka se tsogego di lokišitšwe mabapi le thuto ya se go thwego ke Bokriste di phatlalaletše dikarolong tša tša dipolitiki le tša setšo, ka dinako tše dingwe di baka dikhuduego, borabele, thulano ya selegae gaešita le ntwa. Radihistori Paul Johnson o ngwala gore: “Bokriste [bja bohlanogi] bo thomile ka kgakanego, dingangišano le dikgaogano gomme bja tšwela pele bo le bjalo. . . . Mediterranean ya magareng le ya ka bohlabela lekgolong la pele le la bobedi le nywaga AD e be e atetšwe ke palo e ntši kudu ya dikgopolo tša bodumedi, tšeo di bego di phatlalala ka matla.  . . . Ka gona, go tloga mathomong go be go e-⁠na le Bokriste bjo bo fapa-fapanego bjo bo bego bo swana ganyenyane.”

Mehleng yeo, bangwadi le ditsebi tšeo di bego di nagana gore go be go le bohlokwa go fetolela dithuto tša se go thwego ke Bokriste ba diriša mantšu a filosofi ba ile ba thoma go ata. Bakeng sa go kgotsofatša baheitene ba ba rutegilego bao e bego e le basokologi ba bafsa ba seo go thwego ke Bokriste, bangwadi bao ba bodumedi ba be ba ithekgile kudu ka dipuku tša pele tša Segerika le tša Sejuda. Go thoma ka Justin Martyr (mo e ka bago ka 100-165 C.E.), yo a ngwadilego ka Segerika, bao ba ipolelago gore ke Bakriste ba ile ba ba bohlale ka mo go oketšegilego tabeng ya go ithuta ga bona bohwa bja tša difilosofi bja setšo sa Segerika.

Mokgwa wo o ile wa tšweletša mafelelo a bonagalago mengwalong ya Origen (mo e ka bago ka 185-254 C.E.), mongwadi wa mo-Gerika yo a tšwago Alexandria. Puku ya Origen ya On First Principles e be e le maiteko a mathomo a rulagantšwego a go hlalosa dithuto tše dikgolo tša thutatumelo ya seo go thwego ke Bokriste ka mokgwa wa filosofi ya Gerika. Lekgotla la Nicaea (325 C.E.), ka maiteko a lona a go leka go hloma “bomodimo” bja Kriste, e be e le tiragalo e bohlokwa yeo e neilego tutuetšo e mpsha tabeng ya go hlathollwa ga thuto ya seo go thwego ke Bokriste. Lekgotla leo le ile la swaya mathomo a mehla yeo makgotla a kakaretšo a kereke a bego a ikemišeditše go hlalosa thuto ka mo go kwagalago kudu.

Bangwadi le Diboledi

Eusebius wa Kesarea, yo a ngwadilego nakong ya Lekgotla la pele la Nicaea, o ile a itswalanya le Mmušiši Constantine. Nywaga ya ka godingwana ga e 100 ka morago ga Nicaea, bo-rathutatumelo, bao bontši bja bona ba ngwalago ka Segerika, ba ile ba hlama ngangišano e telele le e bogale yeo e bego e tla ba thuto e hlaolago ya Bojakane, Boraro botee. Yo mogolo gare ga bona e be e le Athanasius, mopišopo yo matla wa Alexandria le baetapele ba kereke ba bararo go tšwa Cappadocia, Asia Minor​—⁠Basil yo Mogolo, ngwanabo Gregory wa Nyssa le mogwera wa bona Gregory wa Nazianzus.

Bangwadi le baboledi ba mehleng yeo ba ile ba fihlelela ditekanyetšo tše di phagamego tša go bolela ka matla. Gregory wa Nazianzus le John Chrysostom (yeo e bolelago “Golden-​Mo⁠uthed [wa Molomo wa Gauta]”) ba diriša Segerika gotee le Ambrose wa Milan le Augustine wa Hippo ba diriša Selatine e be e le diboledi tša maemo a pele, ditsebi tša mohuta wa bokgoni bjo bo hlompšhago kudu le bjo bo bego bo ratwa kudu bja mehleng ya bona. Seboledi seo se bego se e-⁠na le tutuetšo kudu sa nakong yeo e be e le Augustine. Dipego tša gagwe tša tša thutatumelo di kgomile tsela ya go nagana ya se go thwego ke Bokriste ya lehono ka mo go feletšego. Jerome, seithuti seo se tumilego kudu sa mehleng yeo, o be a ikarabela kudu ka phetolelo ya Beibele ya Vulgate ya Selatine go tšwa malemeng a mathomong.

Lega go le bjalo, dipotšišo tše bohlokwa ke tše: Na bo-Tate bao ba Kereke ba ile ba kgomarela Beibele ka go tia? Thutong ya bona, na ba ile ba kgomarela Mangwalong a buduletšwego? Na mengwalo ya bona ke tlhahlo e kwagalago ya tsebo e nepagetšego ya Modimo?

Na ke Dithuto tša Modimo Goba ke Dithuto tša Batho?

Morago bjale, Mopišopo-mogolo wa Greek Orthodox e lego Methodius wa Pisidia o ngwadile puku ya The Hellenic Pedestal of Christianity  bakeng sa go bontšha gore setšo sa Gerika le filosofi ya gona di neile motheo bakeng sa kgopolo ya se go thwego ke Bokriste bja mehleng yeno. Ka pukung yeo, o dumela ka go se dika-dike gore: “Mo e nyakilego go ba bo-Tate ba Kereke ka moka bao ba tumilego ba ile ba lebelela melao ya motheo ya Segerika e le e nago le mohola kudu, gomme ba ile ba e adima go tšwa Segerikeng bogologolo, ba e diriša e le tsela ya go kwešiša le go hlalosa ka mo go nepagetšego ditherešo tša Bokriste.”

Tšea ka mohlala kgopolo ya gore Tate, Morwa le moya o mokgethwa ba bopa Boraro botee. Bo-Tate ba bantši ba Kereke ka morago ga Lekgotla la Nicaea ba ile ba fetoga badumedi ba Boraro botee bao ba tiilego. Mengwalo ya bona le ditlhathollo tša bona di be di le bohlokwa bakeng sa go dira Boraro botee thuto e bohlokwa-hlokwa ya Bojakane. Lega go le bjalo, na Boraro botee bo gona ka Beibeleng? Aowa. Ka gona, bo-Tate ba Kereke ba bo hweditše kae? A Dictionary of Religious Knowledge e bontšha gore ba bantši ba bolela gore Boraro botee “ke kgobogo e adimilwego madumeding a boheitene gomme ya hlomesetšwa tumelong ya Bokriste.” Le gona The Paganism in Our Christianity e tiišetša gore: “Mathomo a [Boraro botee] ke a boheitene ka mo go feletšego.” *​—⁠Johane 3:​16; 14:⁠28.

Goba ela hloko thuto ya go se hwe ga moya, tumelo ya gore karolo e itšego ya motho e tšwela pele e phela ka morago ga ge mmele o hwile. Gape, bo-Tate ba Kereke ba ile ba dirišwa go tsenya thuto ye bodumeding bjo bo bego bo sa tsebe selo mabapi le moya o phologago lehu. Beibele e bontšha gabotse gore moya o ka hwa: “Moya o senyago o tlo hwa.” (Hesekiele 18:​4, PK) Motheo bakeng sa thuto ya bo-Tate ba Kereke ya go dumela moyeng o sa hwego e be e le ofe? New Catholic Encyclopedia e re: “Kgopolo ya Bokriste ya bophelo bjo e lego moya bjo bo bopilwego ke Modimo le go tsenywa mmeleng nakong  ya go ingwa bakeng sa go dira gore motho e be yo a phelago ke setšweletšwa sa tšwelopele ya nako e telele filosofing ya Bokriste. Ke feela ka Origen ka Bohlabela le St. Augustine ka Bodikela moo bophelo bo ilego bja hlaloswa e le selo sa moya gomme kgopolo ya filosofi e ilego ya hlangwa mabapi le mohuta wa bjona ka noši. . . . [Thuto ya Augustine] . . . bogolo bja yona (go akaretša mafokodi a itšego) e be e hlamilwe kudu ke thuto e Mpshafaditšwego ya Plato.” Gomme makasine wa Presbyterian Life o re: “Go se hwe ga moya [soul] ke kgopolo ya Segerika yeo e hlamilwego dihlotswaneng tša sephiri tša bogologolo gomme ya katološwa ke radifilosofi Plato.” *

Motheo o Tiilego wa Therešo ya Bokriste

Ka morago ga tlhahlobo ye e kopana ya setlogo sa histori sa bo-Tate ba Kereke, gotee le setlogo sa dithuto tša bona, ke mo go swanetšego go botšiša gore, Na Mokriste yo a botegago o swanetše go thea ditumelo tša gagwe dithutong tša bo-Tate ba Kereke? Anke Beibele e arabe.

Gare ga dilo tše dingwe, Jesu Kriste ka noši o ile a ganetša go dirišwa ga sereto sa bodumedi ‘Tate’ ge a be a re: “Le se kê la bitša wa mo lefaseng la re: Tata-wešo! Xobane Tata-weno ké o tee wa maxodimong.” (Mateo 23:⁠9) Go dirišwa ga lentšu “Tate” bakeng sa go hlaola motho le ge e le ofe wa bodumedi ga se ga Bokriste e bile ga se ga Mangwalo. Lentšu la Modimo leo le ngwadilwego le phethilwe mo e ka bago ka 98 C.E. ka mengwalo ya moapostola Johane. Ka gona, Bakriste ba therešo ga se ba swanela go lebelela go motho le ge e le ofe e le mothopo wa kutollo e buduletšwego. Ba ela hloko gore ba se ke ba ‘dira lentšu la Modimo la lefela’ ka baka la metlwae ya batho. Go tlogelela metlwae ya batho e tšea sebaka sa Lentšu la Modimo ke mo go bolayago moyeng. Jesu o lemošitše ka gore: “Xe sefofu se hlahla sefofu, di tlo wêla moleteng ka dipedi.”​—⁠Mateo 15:​6, 14.

Na Mokriste o nyaka kutollo le ge e le efe ka ntle le lentšu la Modimo leo le lego ka Beibeleng? Aowa. Puku ya Kutollo e lemoša malebana le go oketša selo le ge e le sefe pegong e buduletšwego ka gore: “Xe motho a ka ekeletša ’taba tšé, Modimo ó tlo mo ekeletša dikôtlô tše di ngwadilwexo fá pukung yé.”​—⁠Kutollo 22:⁠18.

Therešo ya Bokriste e akaretšwa ka Lentšung la Modimo leo le ngwadilwego, Beibele. (Johane 17:​17; 2 Timotheo 3:​16; 2 Johane 1-⁠4) Kwešišo e nepagetšego ya yona ga se ya ithekga ka filosofi ya lefase. Mabapi le batho bao ba lekilego go diriša bohlale bja batho go hlalosa kutollo ya Modimo, ke mo go swanetšego go bušeletša dipotšišo tša moapostola Paulo tšeo di rego: “Ó kae yo bohlale? Ó kae wa mangwalô? Ó kae mo-hlatha-tša-mabaka-ano?​—⁠Bohlale bya lefase a Modimo xa a ka a bo dira bošilo?”​—⁠1 Ba-Korinthe 1:⁠20.

Go feta moo, phuthego ya therešo ya Bokriste ke “kôkwanê le mothêô wa therešô.” (1 Timotheo 3:​15) Balebeledi ba yona ba šireletša go seka ga dithuto tša bona ka phuthegong, ba thibela dithuto le ge e le dife tše senyago go ka šwahlela. (2 Timotheo 2:​15-18, 25) Ba ntšha ‘baporofeta ba maaka, barutiši ba maaka le dihlotswana tše di arošago’ ka phuthegong. (2 Petro 2:⁠1, bapiša le NW.) Ka morago ga lehu la baapostola, bo-Tate ba Kereke ba ile ba dumelela ‘meoya ya go fora batho le dithuto tša meoya e mebe’ di mela ka medu ka phuthegong ya Bokriste.​—⁠1 Timotheo 4:⁠1.

Mafelelo a bohlanogi bjo a bonagala Bojakaneng lehono. Ditumelo tša bjona le mekgwa di fapane kudu le therešo ya Beibele.

[Mengwalo ya ka tlase]

 [Lepokisi/Seswantšho go letlakala 18]

Bo-tate Ba Ma-cappadocia

Mongwadi Kallistos yo e lego moitlami o re: “Kereke ya Orthodox . . . e na le tlhompho e kgethegilego bakeng sa bangwadi ba lekgolong la bone la nywaga, gomme kudu-kudu bakeng sa bao e ba bitšago ‘Baetapele ba Kereke ba Bagolo ba bararo,’ Gregory wa Nazianzus, Basil yo Mogolo le John Chrysostom.” Na bo-Tate ba ba Kereke ba ile ba thea dithuto tša bona Mangwalong a buduletšwego? Mabapi le Basil yo Mogolo, puku ya The Fathers of the Greek Church e re: “Mengwalo ya gagwe e bontšha gore o ile a boloka bogwera bja kgaufsi bja bophelo ka moka le Plato, Homer le bo-radihistori le diboledi, gomme ka ntle le pelaelo ba ile ba tutuetša mokgwa wa gagwe. . . . Basil o ile a dula e le ‘mo-Gerika.’” Go bile bjalo le ka Gregory wa Nazianzus. “Ponong ya gagwe, phenyo le bophagamo bja Kereke di be di tla bontšhwa kaone ka go amogela ga yona ka mo go feletšego meetlo ya metlwae ya setšo.”

Moprofesara Panagiotis K. Christou o ngwala mabapi le bona ka moka e le ba bararo gore: “Le ge ba fela ba lemoša malebana le ‘filosofi le bofora bja lefela’ [Ba-Kolose 2:8]​—⁠bakeng sa go dumelelana le molao wa Testamente e Mpsha​—⁠ka nako e swanago ba ithuta ka phišego filosofi le melao yeo e sepedišanago le yona gaešita le go kgothaletša ba bangwe thuto ye.” Go molaleng gore barutiši bao ba kereke ba be ba nagana gore Beibele e be e sa lekana go ka thekga dikgopolo tša bona. Na go tsoma ga bona methopo e mengwe ya bohlatse go bolela gore dithuto tša bona di be di fapane kudu le Beibele? Moapostola Paulo o lemošitše Bakriste ba ba-Hebere gore: “Le se kê la xôxêlwa kua le kua ke dithutô tša mabala-bala le tše šele.”​—⁠Ba-Hebere 13:⁠9.

[Mothopo]

© Archivo Iconografico, S.A./CORBIS

[[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 19]

Cyril Wa Alexandria Tate Wa Kereke Yo Go Ngangišanwago Ka Yena

Yo mongwe wa batho bao go ngangišanwago kudu ka bona gare ga bo-Tate ba Kereke ke Cyril wa Alexandria (mo e ka bago ka 375-444 C.E.). Radihistori wa kereke Hans von Campenhausen o mo hlalosa e le “yo a kgomaretšego kgopolo ya gagwe, wa dintwa le wa maano, yo bogolo bja mošomo wa gagwe le seriti sa maemo a gagwe di mo kitimetšego hlogong, “ gomme o oketša ka gore “o be a sa ke le ka mohla a lebelela selo le ge e le sefe e le se se lokilego ka ntle le ge e be e le seo a bego a ikhola ka sona bakeng sa go tšwetša pele matla a gagwe le taolo . . . Sehlogo le boradia bja mekgwa ya gagwe le ka mohla ga se tša ka tša mo swara gabohloko.” Ge e be e le mopišopo wa Alexandria, Cyril o ile a diriša tsogo-le-kobong, go senya leina le go thomeletša e le gore a rake mopišopo wa Constantinople. Go dumelwa gore ke yena a ikarabelago bakeng sa polao e šoro ya radifilosofi yo a tumilego yo a bitšwago Hypatia ka 415 C.E. Campenhausen o bolela mabapi le mengwalo ya Cyril ya thutatumelo, o re: “O ile a thoma mokgwa wa go dira diphetho mabapi le dipotšišo tša tumelo e sego feela motheong wa Beibele eupša le ka thušo ya ditsopolo tšeo di swanetšego le dikgoboketšo tša ditsopolo go tšwa go ditsebi tšeo di amogelwago.”

[Seswantšho go letlakala 19]

Jerome

[Mothopo]

Garo Nalbandian