Ma-waldo​—Go Tloga Bohlanoging go ya go Boprotestanta

E be e le ka ngwaga wa 1545 lefelong le lebotse la Lubéron, Provence, ka borwa bja Fora. Bahlabani ba be ba kgobokane go tla go dira modiro o šiišago o bego o tutueleditše ke go se be le kgotlelelo ga bodumedi. Go ile gwa latela beke ya tšhollo ya madi.

METSE e ile ya senywa, gomme badudi ba ile ba golegwa goba go bolawa. Bošoro bjo bo šiišago bo ile bja dirwa ke mašole a sehlogo ka polao ya batho ka bontši yeo e ilego ya dira gore Yuropa e thothomele. Banna ba e ka bago ba 2 700 ba ile ba bolawa, gomme ba 600 ba ile ba romelwa go ya go šoma dikepeng, go sa bolelwe ka tlaišego yeo basadi le bana ba ilego ba lebeletšana le yona. Molaodi wa sešole yo a phethilego lesolo le la go tšhollwa ga madi o ile a retwa ke kgoši ya Fora le mopapa.

Mpshafatšo e be e šetše e arogantše Jeremane ka bogare ge Kgoši ya Katholika Francis I wa Fora, a be a tshwenyegile ka go phatlalala ga Boprotestanta, a ile a dira dinyakišišo ka bao ba bego ba bitšwa bahlanogi ka mmušong wa gagwe. Go e-na le go hwetša ditaba tše mmalwa tša batho ka o tee ka o tee tša bohlanogi, balaodi kua Provence ba ile ba utolla metse ka moka ya bao ba sa dumelelanego le bona ka bodumedi. Go ile gwa ntšhwa taelo ya gore bohlanogi bjo bo fedišwe gomme mafelelong e ile ya phethagatšwa polaong ya 1545.

Bahlanogi ba e be e le bomang? Gomme ke ka baka la’ng ba ile ba kgongwa ke go hloka kgotlelelo ga bodumedi?

Go Tloga Bohuming go ya Bodiiding

Bao ba bolailwego polaong e be e le ba sehlopha sa bodumedi seo se bilego gona go tloga lekgolong la bo-12 la nywaga gomme ba apareditše karolo e kgolo ya Yuropa. Tsela yeo bo phatlaletšego le go ba gona ka nywaga-kgolo e mmalwa go dira gore e be bja moswana-noši dipegong tša go se dumelelane ka bodumedi. Bo-radihistori ba bantši ba dumelelana ka gore sehlopha se se ile sa thoma mo e ka bago ka ngwaga wa 1170. Motseng wa Fora wa Lyons, mogwebi yo a humilego yo a bitšwago Vaudès o ile a thoma go kgahlegela go ithuta kamoo a ka kgahlišago Modimo. Mohlomongwe a tutueditšwe ke keletšo ya Jesu Kriste ya gore monna yo mongwe wa mohumi o ile a rekiša dilo tša gagwe gomme a nea badiidi, Vaudès o ile a kgonthišega gore ba lapa la gagwe ba hlokometšwe gabotse ka tša ditšhelete gomme a tlogela mahumo a gagwe e le gore a bolele Ebangedi.  (Mateo 19:​16-​22) Go se go ye kae o ile a ba le balatedi bao ka morago ba ilego ba tsebja e le ma-Waldo. *

Bodiidi, boboledi le Beibele e be e le ditlhoba-boroko bophelong bja Vaudès. Go ipelaetša malebana le lehumo la baruti e be e se selo se sefsa. Ka nako e itšego, palo e itšego ya bao ba bego ba fapane le baruti ka dikgopolo e ile ya bolela mekgwa ya kereke ya kgobogo le go dirišwa gampe ga bolaodi. Eupša Vaudès e be e le motho feela, go swana le bontši bja balatedi ba gagwe. Se ka ntle le pelaelo se hlalosa lebaka leo ka lona a ilego a bona go swanetše gore go be le Beibele ka segagabo, leleme leo batho ba le kwešišago. Ka ge phetolelo ya Beibele ya kereke ya se-Latin e be e hwetšwa fela ke baruti, Vaudès o ile a laela go fetolelwa ga Diebangedi le dipuku tše dingwe tša Beibele ka se-Franco-Provençal, e lego leleme leo le bego le kwešišwa ke batho feela ba ka karolong ya ka bohlabela bogareng bja Fora. * Ba dira ka go dumelelana le taelo ya Jesu ya go bolela, Badiidi ba Lyons ba ile ba dira boboledi bja bona phatlalatša. (Mateo 28:​19, 20) Radihistori Gabriel Audisio o hlalosa gore go phegelela ga bona boboleding bja phatlalatša go ile gwa fetoga taba e kgolo boemong bja kgopolo bja kereke malebana le ma-Waldo.

Go Tloga go Makatholika go ya go Bahlanogi

Mehleng yeo, boboledi bo be bo dumeletšwe baruti fela, gomme kereke e be e e-na le tshwanelo ya go nea matla a go bolela. Baruti ba be ba lebelela ma-Waldo e le ao a sa šetšego le a sa rutegago, eupša ka 1179, Vaudès o ile a nyaka tumelelo go tšwa go Mopapa Alexander III bakeng sa boboledi bja gagwe. O ile a fiwa tumeleloeupša motheong wa gore baruti ba lefelong leo ba a bo dumelela. Radihistori Malcolm Lambert o bolela gore se “se be se fo swana le go gana ka mo go feletšego.” Ka kgonthe, Mopišopo-mogolo Jean Bellesmains wa Lyons o ile a thibela ka molao boboledi bjo bo rulagantšwego. Vaudès o ile a arabela ka go tsopola Ditiro 5:​29: “Mo xo batho le Modimo, wa xo kwešešwa ke Modimo.” Ka baka la ge a paletšwe ke go dumelelana le thibelo, Vaudès o ile a kgaolwa ka kerekeng ka 1184.

Gaešita le ge ma-Waldo a ile a rakwa maemong a go ba bapišopo ba Lyons gomme a fošetšwa ka ntle ga motse, go bonala e ka taelo ya mathomo e be e sa gapeletšwe kudu. Batho ba bantši ba be ba rata ma-Waldo ka baka la go ba ga ona a kgonthe le tsela ya ona ya go phela, gomme gaešita le bapišopo ba ile ba tšwela pele ba bolela le ona.

Go ya ka radihistori Euan Cameron, go bonala baboledi ba ma-Waldo ba se ba ka ba “fo ganetša Kereke ya Roma ka boyona.” Ba be ba fo “rata go bolela le go ruta.” Bo-radihistori ba bolela gore ge e le gabotse mokgatlo o ile wa gogelwa bohlanoging ke ditaelo tše dintši tšeo di bego di o fokotša matla le tutuetšo. Dikahlolo tša kereke di feditšwe ka thibelo yeo Lekgotla la Bone la Lateran le e ntšhitšego malebana le ma-Waldo ka 1215. Se se ile sa kgoma boboledi bja ona bjang?

A Šoma ka Sephiring

Vaudès o ile a hwa ka ngwaga wa 1217, gomme tlaišo e ile ya dira gore balatedi ba gagwe ba phatlalale le meedi ya Alpine ya Fora, Jeremane, ka leboa la Italy le Bogareng le Bohlabela bja Yuropa. Le gona tlaišo e ile ya dira gore ma-Waldo a  dule metse-magaeng, gomme se se ile sa lekanyetša mediro ya ona ya boboledi dikarolong tše dintši.

Ka 1229 Kereke ya Katholika e ile ya fetša Ntwa ya yona ya bodumedi malebana le ma-Cathari goba ma-Albigense, ka borwa bja Fora. * Se se latetšego ma-Waldo e ile ya ba bahlaselwa ba ditlhaselo tše bjalo tše šoro. Go se go ye kae Lekgotla la Dikotlo tša Bahlanogi le be le tla fetoga leo le se nago kwelobohloko malebana le baganetši ka moka ba kereke. Letšhogo le ile la dira gore ma-Waldo a dire dilo ka sephiring. Ka 1230 a be a sa hlwe a bolela phatlalatša. Audisio o a hlalosa: “Go e na le gore a ye go tsoma dinku tše difsa . . . , a ile a ineela go hlokomeleng bao ba bego ba fetošitšwe, a ba thuša go kgomarela tumelo ya bona go sa šetšwe kgateletšo ya ka ntle le tlaišo.” O oketša ka gore “boboledi bo ile bja tšwela pele e le bja bohlokwa eupša go bo dira go ile gwa fetoga ka mo go feletšego.”

Ditumelo le Ditiro tša Ona

Go e na le gore banna le basadi ba swarege medirong ya boboledi, lekgolong la bo-14 la nywaga, ma-Waldo a ile a dira phapano magareng ga baboledi le badumedi. E be e le banna bao ba bego ba tlwaeditšwe gabotse fela bao ba bego ba dira modiro wa bodiši. Bahlanka ba ba basepedi ka morago ba ile ba tsebja e le bo-barbe (bo-malome).

Bo-barbe, bao ba bego ba etela malapa a ma-Waldo magaeng a ona, ba be ba šoma go dira gore mokgatlo o tšwele pele o le gona go e na le go o phatlalatša. Bo-barbe ka moka ba be ba kgona go bala le go ngwala, gomme tlwaetšo ya bona yeo e bego e tšea nywaga e fihlago go e tshelelago, e be e theilwe Beibeleng. Go diriša Beibele ka segagabo bona go ba thušitše gore ba e hlalosetše mehlape ya bona. Gaešita le baganetši ba ile ba dumela gore ma-Waldo, go akaretša le bana ba ona, e be e le bakgomaredi ba tiilego ba Beibele gomme a be a ka kgona go tsopola dikarolo tše dikgolo tša Mangwalo.

Magareng ga dilo tše dingwe, ma-Waldo a pele a be a gana go bolela maaka, pakatori, Mmisa bakeng sa bahu, go lebalelwa ke baruti le go rekišwa ga tebalelelo, le go rapela Maria le “bakgethwa.” Le gona ba be ba swara digopotšo tša ngwaga le ngwaga tša Sejo sa Mantšibua sa Morena, goba Selalelo sa Mafelelo. Go ya ka Lambert, mohuta wa borapedi bja ona “ge e le gabotse, e be e le borapedi bja batho feela.”

“Maphelo a Mabedi”

Ditšhaba tša ma-Waldo di be di ipofile ngatana. A be a nyala ka mokgatlong, gomme go theoša le nywaga-kgolo, se se ile sa dira gore go be le difane tša ma-Waldo. Lega go le bjalo, ntweng ya ona ya gore a tšwele pele a le gona, ma-Waldo a ile a leka go uta dikgopolo tša ona. Sephiri seo se bego se tlemagantšwe le ditumelo le ditiro tša ona tša bodumedi se ile sa dira gore go be bonolo go baganetši gore ba dire ditatofatšo tše šoro malebana le ona, ka mohlala ba bolela gore ba tšea karolo borapeding bja go rapela Diabolo. *

Tsela e nngwe yeo ma-Waldo a ilego a dira gore ditatofatšo tše bjalo di se ke tša šoma e bile ka go kwanantšha le go dira seo radihistori Cameron a se bitšago “tumelelano ya tlase” le borapedi bja Katholika. Ma-Waldo a mantši a ile a ipolela dibe tša ona go baruti ba Katholika, a ba gona Mmiseng, a diriša meetse a makgethwa gaešita le go ya maetong a bodumedi. Lambert o bolela gore: “Dilong tše dintši a dirile ka tsela yeo baagišani ba ona ba Makatholika ba bego ba dira.” Audisio o boletše ka go lebanya gore ge nako e dutše e e-ya, ma-Waldo “a ile a phela maphelo a mabedi.” O oketša ka gore: “Ka lehlakoreng le lengwe, a be a itshwara bjalo ka Makatholika ka ditsela ka moka e le gore a šireletše khutšo ya ona; ka lehlakoreng le lengwe, a ile a dira ka go dumelelana le dithulaganyo le mekgwa e mmalwa go ona ka noši yeo e ilego ya kgonthišetša go tšwela pele ga ona e le setšhaba.”

Go Tloga Bohlanoging go ya go Boprotestanta

Lekgolong la bo-16 la nywaga, Mpshafatšo e ile ya fetoša ka mo go feteletšego sebopego sa bodumedi Yuropa. Bahlaselwa ba go hlokega ga kgotlelelo ba be ba ka nyaka go amogelwa ka molao nageng  ya gabo bona goba e be bafaladi e le ge ba nyaka maemo a kaone. Kgopolo ya bohlanogi e ile ya thoma go tšeelwa godimo, ka ge batho ba bantši ba be ba thomile go belaela ditumelo tšeo di hlomilwego tša bodumedi.

Go tloga mathomong a 1523, Mompshafatši yo a tumilego Martin Luther o ile a bolela ka ma-Waldo. Ka 1526 yo mongwe wa bo-barbe ba ma-Waldo o ile a tliša ditaba tša mabapi le tšwelopele ya bodumedi ya Yuropa lefelong la dithaba tša Alps. Se se ile sa latelwa ke mehla ya go abelana dikgopolo mo e lego gore ditšhaba tša Maprotestanta di be di abelana dikgopolo le ma-Waldo. Maprotestanta a ile a kgothaletša ma-Waldo go thekga go fetolelwa ga phetolelo ya pele ya Beibele go tloga malemeng a mathomong go ya go Sefora. E ile ya gatišwa ka 1535, gomme ka morago e ile ya tsebja e le Beibele ya Olivétan. Lega go le bjalo, ka mo go fapanego, ma-Waldo a mantši a be a sa kwešiše Sefora.

Ka ge go tlaišwa ke Kereke ya Katholika go ile gwa tšwela pele, palo e kgolo ya ma-Waldo e ile ya dula karolong e bolokegilego ya ka borwa bja Fora, bjalo ka ge bafaladi ba Maprotestanta ba dirile bjalo. Go se go ye kae balaodi ba ile ba lemošwa ka go huduga mo. Go sa šetšwe dipego tše dintši tše dibotse ka tsela ya bophelo le mekgwa ya boitshwaro ya ma-Waldo, batho ba bangwe ba ile ba belaela potego ya ona e sa kwanantšhego gomme ba a bea molato wa go ba tšhošetšo go khutšo. Taelo ya Mérindol e ile ya ntšhwa, ya feleletša ka tšhollo e kgolo ya madi yeo go boletšwego ka yona mathomong a sehlogo se.

Ditswalano magareng ga Makatholika le ma-Waldo di ile tša tšwela pele di fokotšega. Bakeng sa go arabela ditlhaselong tšeo di bego di dirilwe malebana le ona, ma-Waldo a ile a tšhabela go itlhameng ka dibetša e le go itšhireletša. Kgohlano ye e ile ya ba gapeletša gore e be badumedi-gotee le Maprotestanta. Ka go rialo ma-Waldo a ile a ikgokaganya le Boprotestanta bjo bo nago le tutuetšo e kgolo.

Ka nywaga-kgolo, dikereke tša ma-Waldo di ile tša hlongwa dinageng tše di lego kgole le Fora tše bjalo ka Uruguay le United States. Lega go le bjalo, bo-radihistori ba bantši ba dumelelana le Audisio yo a boletšego gore “Bo-Waldo bo ile bja fihla mafelelong ka nako ya Mpshafatšo,” ge bo be bo “metšwa” ke Boprotestanta. Ge e le gabotse, mokgatlo wa ma-Waldo o ile wa lahlegelwa ke bontši bja mafolofolo a wona a mathomong nywaga-kgolo pejana. Seo se ile sa direga ge ditho tša wona ka poifo di be di tlogela boboledi le dithuto tša wona tše di theilwego Beibeleng.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Mmapa/Seswantšho go letlakala 23]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Dikarolo tšeo di tutueditšwego

ke ma-Waldo

FORA

PROVENCE

Lyons

Strasbourg

Milan

Berlin

Prague

Vienna

Roma

Lubéron

[Seswantšho]

Ma-Waldo a ile a thekga go fetolelwa ga phetolelo ya 1535 ya Beibele ya Olivétan

[Mothopo]

Bible: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Diswantšho go letlakala 20, 21]

VAUDÈS

Go tšhungwa ga bakgekolo ba babedi ba ma-Waldo

[Mothopo]

Pages 20 and 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe