Boiteko bjo Bogolo bja go Tšweletšwa ga Beibele ka Segerika sa Mehleng Yeno

O ka makatšwa ke go tseba gore kua Gerika, naga yeo ka dinako tše dingwe e bitšwago mothopo wa go se laolwe ke babuši goba ditšo, go fetolelwa ga Beibele malemeng a batho feela e bile selo seo go bego go lebišitšwe tlhokomelo go sona ka nako e telele le gona ka boiteko bjo boima. Eupša ke mang a bego a ka ganetša go tšweletšwa ga Beibele ya Segerika e kwešišegago gabonolo? Ke ka baka la’ng motho le ge e le ofe a be a ka nyaka go emiša go tšweletšwa ga yona?

MOTHO a ka nagana gore batho ba bolelago Segerika ba na le mahlatse, ka ge mathomong karolo e kgolo ya Mangwalo a Makgethwa e be e ngwadilwe ka leleme leo. Lega go le bjalo, Segerika sa Mehleng Yeno se fapane kudu le Segerika sa phetolelo ya Septuagint ya Mangwalo a Sehebere le ya Mangwalo a Bakriste a Segerika. Ge e le gabotse, nywaga-kgolong e tshela e fetilego, bontši bja batho bao ba bolelago Segerika ba ile ba hwetša Segerika sa ka Beibeleng se le thata go ka kwešišwa go fo swana le leleme le šele. Mantšu a mafsa a tsene legatong la a kgale, gomme tlotlontšu, popopolelo le sebopego sa mafoko di fetogile.

Mengwalo ya seatla e kgobokeditšwego ya Segerika ya go tloga lekgolong la boraro go ya go la bo-16 la nywaga e hlatsela go fetolelwa ga Sep­tu­a­gint sebopegong sa Segerika seo se ilego sa latela. Lekgolong la boraro la nywaga, mopišopo wa Neocaesarea e lego Gregory (mo e ka bago ka 213-mo e ka bago ka 270 C.E.), o ile a fetolela puku ya Mmoledi go tloga ka go Septuagint go ya Segerikeng se bonolo. Lekgolong la bo-11 la nywaga, mo-Juda yo a bitšwago Tobias ben Eliezer yo a bego a dula Macedonia o ile a fetolela dikarolo tša Pentateuch ya Septuagint go ya Segerikeng se se tlwaelegilego. O ile a ba a diriša mongwalo wa Sehebere go hola ba-Juda ba Macedonia bao ba bego ba bolela Segerika feela eupša ba bala mongwalo wa Sehebere. Pentateuch e feletšego ya mohuta wo e ile ya gatišwa kua Con­stan­ti­no­ple ka 1547.

Seetšanyana Gare ga Lefsifsi

Ka morago ga gore dikarolo tše dingwe tša Mmušo wa Byzantine tša batho ba bolelago Segerika di wele tlase ga taolo ya ma-Ottoman lekgolong la bo-15 la nywaga, bontši bja batho ba bego ba le moo bo be bo sa rutega. Gaešita le ge Kereke ya Orthodox e be e na le ditokelo ka tlase ga Mmušo wa Ottoman, e ile ya dumelela mohlape wa yona ka go se šetše gore o fetoge wo o sa rutegago le go ba wa maemo a tlase. Mongwadi wa Mogerika Thomas Spelios o boletše gore: “Morero o mogolo wa Kereke ya Orthodox le tshepedišo ya yona ya tša thuto e be e le go šireletša batho ba yona bao ba jago selalelo go šwahlelwa ke phatlalatšo ya maaka ya Bomoseleme le ya Roma Katholika. Ka baka la seo, thuto ya Segerika e ile ya se tšwele pele.” Boemong bjo bjalo bjo bo se nago kholofelo, batho ba bego ba rata Beibele ba ile ba bona go le bohlokwa go diriša puku ya Beibele ya Dipsalme go imolla le go homotša batho ba bego ba gateletšegile. Go tloga ka 1543 go ya go 1835, go ile gwa ba le diphetolelo tše 18 tša Dipsalme ka Segerika seo se bolelwago.

Phetolelo ya mathomo ya Segerika ya Mangwalo a feletšego a Bakriste a Segerika e ile ya fetolelwa ka 1630 ke Maximus Callipolites, moitlami wa mo-Gerika wa Callipolis. Se se ile sa dirwa ka tlase ga tlhahlo le thekgo ya Cyril Lucaris, mopišopo wa Constantinople le yo e bego e tla ba mompshafatši wa Kereke ya Orthodox. Lega go le bjalo, Lucaris o be a e-na le baganetši gona ka  kerekeng, bao ba bego ba ka se amogele maiteko le ge e le afe a bompshafatši goba go dumelela go fetolelwa le ge e le gofe ga Beibele ka leleme le bolelwago. * O ile a bolawa ka go kgangwa ka ge go be go thwe ke moeki. Lega go le bjalo, dikopi tše 1 500 tša phetolelo ya Maximus di ile tša gatišwa ka 1638. Ge le be le arabela phetolelong ye, nywaga e 34 ka morago lekgotla la Orthodox kua Jerusalema le ile la bolela gore Mangwalo “ga se a swanelwa ke go balwa ke batho feela, eupša a swanetše go balwa feela ke batho bao ba lebeledišišago madibeng a ditaba tša moya ka morago ga ge ba dirile nyakišišo e nepagetšego.” Seo se be se bolela gore Mangwalo a be a swanetše go balwa feela ke baruti bao ba rutegilego.

Ka 1703, Seraphim, moitlami wa mo-Gerika go tšwa sehlakahlakeng sa Lesbos, o ile a leka go gatiša phetolelo e bušeleditšwego ya Maximus kua London. Ge dikholofetšo tša go thuša ka tša ditšhelete go tšwa go mmuši le balaodi ba lekgotla la Maisemane di be di folotša, o ile a gatiša phetolelo e bušeleditšwego ka tšhelete ya gagwe. Ka ketapeleng ya gagwe e matla, Seraphim o ile a gatelela bohlokwa bja gore “Mokriste yo mongwe le yo mongwe yo a ineetšego go Modimo” a bale Beibele, gomme o ile a latofatša baruti ba bagolo ba kereke ka go “kganyoga go uta boitshwaro bja bona bjo bobe ka go dira gore batho ba se rutege.” Bjale ka ge go be go ka letelwa seo, baganetši ba gagwe ba Orthodox ba ile ba mo golega kua Russia gomme ba mo iša bothopša Siberia, mo a ilego a hwa ka 1735.

Ge e be e bolela ka tlala e kgolo ya moya ya batho ba bolelago Segerika ba nakong yeo, moruti wa Gerika o ile a bolela taba e latelago mabapi le phetolelo e bušeleditšwego ya ka morago ya Maximus: “Ba-Gerika gotee le batho ba bangwe ba amogetše Beibele ye e Kgethwa ka lerato le ka tlhologelo. Le gona ba ile ba e bala. Ka go dira bjalo ba ile ba kwa bohloko bjo bo bego bo le ka go bona bo okobala, gomme tumelo ya bona go Modimo . . . e ile ya matlafala.” Lega go le bjalo, baetapele ba bona ba bodumedi ba ile ba boifa gore ge e ba batho ba ka thoma go kwešiša Beibele, gona baruti ba be ba tla pepentšhwa ka ditumelo le mediro ya bona yeo e bego e se ya mangwalo. Ka gona ka 1823 gape le ka 1836, bolaodi bja Con­stan­ti­no­ple bo ile bja ntšha taelo ya gore go fišwe ­dikopi ka moka tša diphetolelo tše bjalo tša Beibele.

Mofetoledi yo a Nago le Sebete

Boemong bjo bja kganetšo e šoro le bja go hlologelwa ga kgonthe tsebo ya Beibele, go ile gwa tšwelela motho yo a bego a tla kgatha tema ya bohlokwa go fetoleleng Beibele ka Segerika sa mehleng yeno. Motho yo yo a bego a na le sebete e be e le Neofitos Vamvas, setsebi sa maleme le seithuti sa Beibele se se tsebjago, yo ka kakaretšo a bego a lebelelwa e le yo mongwe wa “Barutiši ba Setšhaba.”

Vamvas o ile a bona gabotse gore Kereke ya Orthodox e be e ikarabela ka go se rutege ga batho ditabeng tša moya. O be a kgodišegile gore e le gore a phafoše batho borokong bja moya, Beibele e be e swanetše go fetolelwa ka Segerika se se bolelwago sa mehleng yeo. Ka 1831, a thušwa ke diithuti tše dingwe, o ile a thoma go fetolela Beibele ka Segerika sa diithuti. Phetolelo ya gagwe e feletšego e ile ya gatišwa ka 1850. Ka ge Kereke ya Orthodox ya Gerika e be e ka se mo thekge, o ile a dirišana le British and Foreign Bible Society (BFBS) go gatišeng le go phatlalatšeng phetolelo ya gagwe. Kereke e ile ya mmitša motho yo a bego a itira Moprotestanta, gomme go se go ye kae o ile a lebelelwa e le moarogi.

Phetolelo ya Vamvas e ile ya gomarela kudu King James Version gomme e ile ya tšea dikgopolo tše di kgopamego tša phetolelo yeo ka baka la tsebo le thuto yeo e lekanyeditšwego ya Beibele gotee le tsebo ya leleme ya nakong yeo. Lega go le bjalo, e bile phetolelo ya mehleng yeo ya Beibele ya Segerika yeo batho ba bego ba e-na le yona. Sa go kgahliša ke gore e tšweletša leina la Modimo ka makga a mane, ka sebopego sa “Ieová.”​—Genesi  22:​14, PK; Ekisodo 6:3; 17:​15, PK; Baahlodi 6:​24, PK.

Ka kakaretšo batho ba ile ba arabela bjang Beibeleng ye le diphetolelong tše dingwe tšeo go lego bonolo go di kwešiša? Ba ile ba arabela ka tsela e makatšago! Ka sekepeng seo se bego se e-tšwa dihlakahlakeng tša Gerika, morekiši wa Dibeibele wa BFBS o be a “kgobokanetšwe ke dikepe tše di bego di tletše bana bao ba bego ba tlo reka [Dibeibele], mo a ilego a gapeletšega . . . go laela mosesiši go sesiša sekepe ka lebelo” ka gobane ka ntle le moo o be a tlo tlogela sesola ka moka lefelong le letee! Eupša baganetši ga se ba ka ba fo phutha matsogo.

Baruti ba Orthodox ba ile ba lemoša batho malebana le diphetolelo tše bjalo. Ka mohlala, motseng wa Athene Dibeibele di ile tša thopša. Ka 1833, mopišopo wa Orthodox wa Crete o ile a tšhuma “Ditestamente tše Mpsha” tšeo a bego a di hweditše lefelong la bodula-noši. Moruti yo mongwe o ile a uta kopi, gomme batho ba metsaneng ya kgaufsi ba ile ba uta dikopi tša bona go fihlela mopišopo-mogolo a tloga sehlakahlakeng.

Nywaga e mmalwa ka morago sehlakahlakeng sa Corfu, phetolelo ya Beibele ya Vamvas e ile ya thibelwa ke Lekgotla le Lekgethwa la Kereke ya Orthodox ya Gerika. Go rekišwa ga yona go ile gwa thibelwa, gomme dikopi tšeo di bego di šetše di le gona di ile tša fedišwa. Dihlakahlakeng tša Chios, Síros le Mykonos, go ganetša ga baruti ba tikologong go ile gwa lebiša go tšhungweng ga Dibeibele. Eupša go ganetšwa mo go tšwelago pele ga Beibele go be go sa letše ka pele.

Kgošigadi e Kgahlegela Beibele

Nakong ya bo-1870, Kgošigadi Olga wa Gerika o ile a lemoga gore batho ba Gerika ka kakaretšo ba be ba sa dutše ba na le tsebo e nyenyane ka Beibele. Ka ge a be a dumela gore tsebo e tšwago ka Beibeleng e be e tla nea setšhaba khomotšo le tapologo, o ile a leka go dira gore Beibele e fetolelwe ka leleme le bonolo go feta la phetolelo ya ­Vamvas.

Prokopios yo e bego e le mopišopo-mogolo wa Athene gape e le hlogo ya Lekgotla le Lekgethwa, o ile a kgothaletša kgošigadi go dira mošomo wo ka tsela ye e sego ya molao. Lega go le bjalo, ge a be a dira kgopelo go Lekgotla le Lekgethwa bakeng sa tumelelo ya molao, lekgotla le ile la gana ka tumelelo. Lega go le bjalo, o ile a phegelela, a dira kgopelo lefsa, eupša o ile a ganetšwa ka lekga la bobedi, ka 1899. A hlokomologa go ganetšwa mo ga gagwe, o ile a phetha ka go gatiša palo e nyenyane ya kgatišo ka ditshenyagalelo tša gagwe. Se se ile sa phethwa ka 1900.

Baganetši Bao ba sa Hwego Matwa

Ka 1901, The Acropolis, e lego kuranta e tsebjago kudu ya Athene, e ile ya gatiša Ebangedi ya Mateo yeo e bego e fetoletšwe ka Segerika sa Mehleng yeno ke Alexander Pallis, mofetoledi yo a bego a šoma Liverpool, Engelane. Maikemišetšo a molaleng a Pallis le badirišani ba gagwe e be e  le go ‘ruta ba-Gerika’ le go “thuša setšhaba go kaonefala” boemong bja sona bja tlase.

Barutwana ba thutatumelo ya Orthodox le baprofesara ba bona ba ile ba bitša phetolelo ye e le “go rogwa ga dilo tša bohlokwa kudu tša setšhaba,” go hlomphollwa ga Beibele. Mopišopo wa Constantinople e lego Joakim III o ile a ntšha lengwalo leo le bego le ganetša phetolelo ye. Ngangišano e ile ya ba ya fetela le ditabeng tša dipolitiki, gomme e ile ya dirišwa ka ditsela tše di kgopamilego ke mekgatlo ya dipolitiki yeo e bego e lwantšhana.

Karolo e nago le tutuetšo ya kuranta ya Athene e ile ya thoma go hlasela phetolelo ya Pallis, ba bitša bathekgi ba yona gore ke “baila-Modimo,” “baeki” le “baemedi ba mebušo e šele” bao ba bego ba ikemišeditše go fokodiša setšhaba sa ba-Gerika. Go tloga ka November 5 go ya go 8, 1901, ge go be go thoma dihlopha tše di tseneletšego kudu setšong tša Kereke ya Orthodox ya Gerika, barutwana ba ile ba tsoša dikgaruru kua Athene. Ba ile ba hlasela diofisi tša The Acropolis, ba gwantela motseng-mošate, ba thopa Yunibesithi ya Athene gomme ba laela gore mmušo o role marapo. Sehloeng sa dikgaruru, batho ba seswai ba ile ba bolawa dithulanong le mašole. Letšatšing le le latelago, kgoši e ile ya laela gore Mopišopo-mogolo Prokopios a role modiro, gomme matšatši a mabedi ka morago Kabinete ka moka e ile ya rola modiro.

Kgwedi ka morago barutwana ba ile ba dira boipelaetšo gape gomme ba fiša kopi ya phetolelo ya Pallis phatlalatša. Ba ile ba bolela tlemo malebana le go abja ga phetolelo ye gomme ba kgopela gore motho le ge e le ofe yo nakong e tlago a ka dirago boiteko bja go e aba a otlwe ga boima. Se se ile sa ba tutuetšo ya go thibelwa ga go dirišwa ga phetolelo le ge e le efe ya mehleng yeo ya Beibele ya Segerika. E bile nako ya lefsifsi e le ka kgonthe!

“Lentšu la Morêna le Eme Neng le Neng”

Go thibelwa ga go dirišwa ga Beibele Segerikeng sa mehleng yeno go ile gwa fedišwa ka 1924. Ga e sa le go tloga moo, Kereke ya Orthodox ya Gerika e ile ya fenywa ka mo go feletšego maitekong a yona a go gana batho le Beibele. Go sa dutše go le bjalo, Dihlatse tša Jehofa di ile tša etelela pele thuto ya Beibele kua Gerika, go swana le ge di dira bjalo dinageng tše dingwe tše dintši. Ga e sa le go tloga ka 1905, ba dirišitše phetolelo ya Vamvas go thuša batho ba dikete ba bolelago leleme la Segerika go ba le tsebo ya therešo ya Beibele.

Ka nywaga e mentši diithuti tše dintši le baprofesara ba dirile maiteko a retwago a go tšweletša Beibele ka Segerika sa mehleng yeno. Lehono go na le diphetolelo tše ka bago tše 30 tša Beibele, di feletše goba ka dikarolo tša tšona, tšeo di balegago go ba-Gerika ba tlwaelegilego. Ya bohlokwa e le ka kgonthe gare ga tšona ke phetolelo ya Segerika ya New World Translation of the Holy Scriptures, e lokolotšwego ka 1997 bakeng sa go hola dimilione tše 16 tša batho bao ba bolelago leleme la Segerika lefaseng ka bophara. Phetolelo ye e gatišitšwego ke Dihlatse tša Jehofa, e fetoletše Lentšu la Modimo ka tsela e balegago ga bonolo, e kwešišegago le e kgomaretšego mangwalo a setlogo ka potego.

Boiteko bja go ba le Beibele ka Segerika sa mehleng yeno bo bontšha ntlha ya bohlokwa. Bo bontšha gabotse gore go sa šetšwe maiteko a šoro a batho, “Lentšu la Morêna le eme neng le neng.”​—1 Petro 1:25.

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 26]

Papyrus: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Seswantšho go letlakala 27]

Cyril Lucaris o ile a etelela pele phetolelo ya mathomo ya Segerika ya Mangwalo a feletšego a Segerika a Bakriste ka 1630

[Mothopo]

Bib. Publ. Univ. de Genève

[Diswantšho go letlakala 28]

Diphetolelo tše dingwe tša Segerika se se bolelwago: Dipsalme tše di gatišitšwego ka: (1) 1828 ke Ilarion, (2) 1832 ke Vamvas, (3) 1643 ke Julianus. “Testamente ya Kgale” e gatišitšwe ka: (4) 1840 ke Vamvas

Kgošigadi Olga

[Methopo]

Bibles: National Library of Greece; Queen Olga: Culver Pictures

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 29]

Papyrus: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin