Na o Tseba Safane le Lapa la Gagwe?

GE O bala Beibele ya gago, na o kile wa bona mo go bolelwago ka Safane le ditho tše dingwe tša lapa la gagwe leo le nago le tutuetšo? E be e le bomang? Ba ile ba dira’ng? Re ka ithuta dithuto dife go bona?

Beibele e re tsebiša ‘Safane morwa wa Atsalia morwa wa Mesulama’ mabapi le go tsošološa ga Josia borapedi bja therešo mo e ka bago ka 642 B.C.E. (2 Dikxoši 22:⁠3) Nywageng e 36 e latetšego, go fihlela ge Jerusalema e fedišwa ka 607 B.C.E., re tsebišwa barwa ba gagwe ba bane e lego Ahikama, Eleasa, Gemaria le Jaasanya gotee le ditlogolwana tša gagwe tše pedi e lego Mikaya le Gedalia. (Bona tšhate.) Encyclopaedia Judaica e hlalosa gore: “Lapa la Safane le be le laola nakong ya pušo ka bahlankedi [mmušong wa Juda] gomme le be le le maemong a go ba bangwaledi ba kgoši go tloga nakong ya Josia go fihla ge ba išwa Bothopša.” Go ahla-ahla seo Beibele e se bolelago ka Safane le lapa la gagwe go tla re thuša go kwešiša kamoo ba ilego ba thekga moporofeta Jeremia ka gona le borapedi bja therešo bja Jehofa.

Safane o Thekga Borapedi bja Therešo

Ka 642 B.C.E., ge Kgoši Josia a be a na le nywaga e ka bago 25, re hwetša Safane a hlankela e le mongwaloledi le mongwaledi wa kgoši. (Jeremia 36:​10) Seo se be se akaretša’ng? Puku ya ditšhupetšo ye e boletšwego ka mo godimo e bontšha gore mongwaledi wa ka bogošing e be e le moeletši wa kgaufsi wa kgoši, a hlokomela ditaba tša ditšhelete, a na le bokgoni ditherišanong e bile a tseba ditaba le merero ya dinaga tša ka ntle, melao ya ditšhaba-tšhaba le ditumelelano tša kgwebo. Ka gona, e le mongwaledi wa ka bogošing, Safane e be e le yo mongwe wa banna bao ba bego ba na le tutuetšo kudu mmušong.

Nywaga e lesome pejana, Josia yo monyenyane o be a ile “a thôma xo nyaka Morêna Modimo wa Dafida tat’axwe.” Go bonagala Safane a be a feta Josia kudu gomme ka go rialo a ka be a bile moeletši yo mobotse wa ditaba tša moya go yena le mothekgi wa lesolo la Josia la mathomo la go tsošološa borapedi bja therešo. *​—⁠2 Koronika 34:​1-⁠8.

Nakong ya modiro wa go tsošološwa ga tempele, go ile gwa hwetšwa “puku ya melaô,” gomme Safane o ile “a e balêla kxoši.” Josia o ile a tšhošwa ke go kwa dikagare tša yona gomme a romela baemedi ba banna bao ba botwago go ya go Huluda e lego moporofeta wa mosadi e le gore a botšiše Jehofa mabapi le puku yeo. Kgoši o ile a bontšha go bota Safane le morwa wa gagwe Ahikama ka go ba akaretša gare ga baemedi.​—⁠2 Dikxoši 22:​8-14; 2 Koronika 34:​14-⁠22.

Mo ke gona feela moo Mangwalo a bolelago ka seo Safane a se dirilego ka noši. Ditemaneng tše dingwe tša Beibele, o bolelwa feela e le tate goba rakgolo. Bana ba Safane ba ile ba dirišana kgaufsi kudu le moporofeta Jeremia.

Ahikama le Gedalia

Bjalo ka ge re šetše re bone, morwa wa Safane e lego Ahikama o bolelwa la mathomo tabeng ya baemedi bao ba rometšwego go moporofeta wa mosadi e lego Huluda. Puku ya tšhupetšo e re: “Gaešita le ge maemo a Ahikama a sa bolelwe ka  Beibeleng ya Sehebere, go molaleng gore e be e le wa maemo a godimo.”

Nywaga e ka bago e 15 ka morago ga tiragalo yeo, bophelo bja Jeremia bo be bo le kotsing. Ge a be a lemoša batho ka boikemišetšo bja Jehofa bja go fediša Jerusalema, “sethšaba ka moka, sa mo swara sa re: Sa xaxo ké xo bolawa!” Ka gona mafelelo e bile afe? Pego e tšwela pele ka gore: “Xe e le Jeremia, yêna a êmêlwa ke Ahikama morwa wa Safani, a se xafêlwê matsoxong a sethšaba, a se bolawê.” (Jeremia 26:​1-24) Se se bontšha’ng? The Anchor Bible Dictionary e re: “Tiragalo ye ga e kgonthišetše feela tutuetšo yeo Ahikama a bego a e-⁠na le yona, eupša e bontšha gape gore le yena go etša ditho tše dingwe tša lapa la Safane, o be a le yo botho go Jeremia.”

Mo e ka bago nywaga e 20 ka morago, ka morago ga ge ba-Babele ba fedišitše Jerusalema ka 607 B.C.E. gomme ba išitše bontši bja batho bothopša, setlogolo sa Safane e lego Gedalia, morwa wa Ahikama o ile a hlongwa go ba mmušiši wa ba-Juda bao ba bego ba šetše. Na le yena o ile a hlokomela Jeremia go swana le ditho tše dingwe tša lapa la Safane? Pego ya Beibele e balega ka gore: “Jeremia a ya xo Gedalia morwa wa Ahikama motseng wa Mitsipa, a dula xo yêna.” Ka morago ga dikgwedi tše sego kae, Gedalia o ile a bolawa, gomme ba-Juda ba ba šetšego ba ile ba sepela le Jeremia ge ba hudugela Egipita.​—⁠Jeremia 40:​5-⁠7; 41:​1, 2; 43:​4-⁠7.

Gemaria le Mikaya

Morwa wa Safane e lego Gemaria le setlogolo sa gagwe Mikaya, ba ile ba kgatha tema e bohlokwa ditiragalong tše di hlalositšwego go Jeremia kgaolo 36. E be e le mo e ka bago ka 624 B.C.E., ka ngwaga wa bohlano wa pušo ya Kgoši Joyakima. Mongwaledi wa Jeremia e lego Baruke o ile a balela godimo mantšu a Jeremia go tšwa ka pukung a le ngwakong wa Jehofa, “Ngwakong wa Morêna phapošing ya Gemaria morwa wa Safane.” Ke ka baka leo, ‘Mikaya morwa wa Gemaria morwa wa Safane a ilego a kwa dipolelo ka moka tša Morena tša mo pukung yeo.’​—⁠Jeremia 36:​9-⁠11.

Mikaya o ile a tsebiša tatagwe le dikgošana tše dingwe ka moka ka lengwalo leo la go phuthwa, gomme ka moka ba ile ba nyaka go kwa seo le bego le se bolela. Ba ile ba arabela bjang? “ ’Me ba itše xo kwa dipolêlô tšeo ka moka, ba lebêllana bà thšoxile, ba bolêla le Baruke ba re: Dipolêlô tšé ka moka xo swanetše xe re di anêxêla kxoši.” Lega go le bjalo, pele ba bolela le kgoši, ba ile ba eletša Baruke gore: “Sepela O y’o utama, wene le Jeremia; xo se bê le motho e a tsebaxo mo Le lexo xôna.”​—⁠Jeremia 36:​12-⁠19.

Bjalo ka ge go be go letetšwe, kgoši e ile ya gana molaetša o bego o le lengwalong la go phuthwa gomme a le fiša ka diripana-ripana. Dikgošana tše dingwe, go akaretša morwa wa Safane e lego Gemaria, di ile tša “rapêla kxoši xore  a se kê a fiša puku yeo, xa a ka a kwa se ba se bolêlaxo.” (Jeremia 36:​21-25) Puku ya Jeremiah​​—⁠An Ar­chae­o­log­i­cal Companion e phetha ka gore: “Gemaria e be e le mothekgi yo mogolo wa Jeremia kgorong ya Kgoši Joyakima.”

Eleasa le Jaasanya

Ka 617 B.C.E., Babele e ile ya thoma go laola mmušo wa Juda. Ba-Juda ba dikete, “bakxôma ka moka, le bahlabani . . . le barudi ka moka; a se ké a tloxêla motho, xe e se bahumanexi, batho ba naxa fêla,” ba ile ba išwa bothopša, go akaretša le moporofeta Hesekiele. Mathanya, yoo ba-Babele ba ilego ba fetoša leina la gagwe go ba Tsedekia, o ile a ba molata yo mofsa wa kgoši. (2 Dikxoši 24:​12-17) Ka morago Tsedekia o ile a romela baemedi bao ba bego ba akaretša morwa wa Safane e lego Eleasa go ya Babele. Jeremia o ile a nea Eleasa lengwalo leo le bego le na le molaetša wa bohlokwa go tšwa go Jehofa go ya go ba-Juda bao ba bego ba le bothopša.​—⁠Jeremia 29:​1-⁠3.

Ka gona pego ya Beibele e bontšha gore Safane, barwa ba gagwe ba bararo le ditlogolo tša gagwe tše pedi ba ile ba diriša maemo a bona a tutuetšo go thekga borapedi bja therešo le moporofeta yo a botegago e lego Jeremia. Go thwe’ng ka morwa wa Safane e lego Jaasanya? Ka go se swane le ditho tše dingwe tša lapa la Safane, go molaleng gore o ile a tšea karolo borapeding bja medimo ya diswantšho. Ngwageng wa botshela wa go ba bothopša ga Hesekiele kua Babele, goba mo e ka bago ka 612 B.C.E., moporofeta o bone pono yeo go yona banna ba 70 ba ilego ba neela diorelo go barapedi ba medimo ya diswantšho tempeleng kua Jerusalema. Jaasanya o be a le gare ga bona, ke yena a nnoši yo a boletšwego ka leina. Se se ka šišinya gore e be e le setho sa maemo a godimo sa sehlopha se. (Hesekiele 8:​1, 9-12) Mohlala wa Jaasanya o bontšha gore go godišetšwa ka lapeng leo le boifago Modimo ga go kgonthišetše gore motho o tla ba morapedi yo a botegago wa Jehofa. Motho yo mongwe le yo mongwe o a ikarabela ka tsela yeo a e tšeago.​—⁠2 Ba-Korinthe 5:⁠10.

Leloko la Safane le Lapa la Gagwe

Nakong ya ge Safane le lapa la gagwe ba be ba kgatha tema ditiragalong tše di diragetšego kua Jerusalema, go dirišwa ga ditiišo go be go šetše go tlwaelegile kua Juda. Ditiišo di be di dirišetšwa go hlatsela goba go saenela mangwalo le gona di be di dirilwe ka mafsika a bohlokwa, tšhipi, lenaka la tlou goba galase. Gantši leina la mong wa tiišo, leina la tatagwe le maemo a mong wa tiišo ka dinako tše dingwe a be a ngwalwa godimo ga yona.

Mehlala e makgolo ya ditiišo tša Sehebere e ile ya hwetšwa matsopeng. Moprofesara  Nahman Avigad, seithuti sa epigraphy ya Sehebere yeo e lego thuto ya mengwalo ya bogologolo o itše: “Mengwalo ya ditiišo ke feela mothopo wa bohlatse bja mangwalo a Sehebere bjoo bo bolelago batho bao ba tsebjago go tšwa ka Beibeleng.” Na go ile gwa hwetšwa mengwalo ya ditiišo le ge e le efe ya Safane goba ya ditho tša lapa la gagwe? Ee, leina la Safane le la morwa wa gagwe Gemaria a tšwelela tiišong yeo e bontšhitšwego go matlakala 19 le 21.

Le gona diithuti di bolela gore go na le kgonagalo ya gore ditho tše dingwe tše nne tša lapa di bolelwa mengwalong ya tiišong​—⁠Atsalia e lego tatago Safane; Ahikama e lego morwa wa Safane; Gemaria e lego morwa wa Safane le Gedalia yoo go bonagalago go boletšwe ka yena mongwalong wa tiišong e le yo a “laolago Ntlo.” Tiišo ya bone ya ditiišo tše e tšewa e be e le ya Gedalia e lego setlogolo sa Safane, gaešita le ge go sa bolelwe ka tatagwe e lego Ahikama. Maemo a gagwe mengwalong ya tiišo a bontšha gore e be e le yo mongwe wa balaodi ba ba phakgamego mmušong.

Re ka Ithuta’ng?

A mohlala o mobotse gakaakang woo Safane le lapa la gagwe ba ilego ba o bea wa go diriša maemo a bona a tutuetšo go thekga bobedi borapedi bja therešo le Jeremia yo a botegago! Le rena re ka diriša mahumo a rena le tutuetšo ya rena go thekga mokgatlo wa Jehofa le barapedi-gotee le rena.

Ke mo go humišago le mo go tutuetšago tumelo go rena e sego feela go bala Beibele ka mehla eupša gape le go nyakišiša le go itlwaelanya le dihlatse tša Jehofa tša bogologolo tše bjalo ka Safane le ditho tša lapa la gagwe. Le bona ke karolo ya ‘leru le legolo la dihlatse’ tšeo re ka ekišago mohlala wa tšona.​—⁠Ba-Hebere 12:⁠1.

[Seswantšho go letlakala 21]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Leloko la Safane

Mesulama

Atsalia

Safane

Ahikama

Eleasa

Gemaria

Jaasanya

Gedalia

Mikaya

[Lepokisi go letlakala 22]

Huluda​—⁠Moporofeta wa Mosadi yo a Nago le Tutuetšo

Ka morago ga go kwa go balwa ga “puku ya melaô” yeo e hweditšwego ka tempeleng, Kgoši Josia o ile a laela Safane le balaodi ba bangwe ba bane ba maemo a godimo go ya go ‘botšiša Jehofa’ mabapi le puku yeo. (2 Dikxoši 22:​8-20) Baemedi ba be ba ka hwetša karabo kae? Jeremia gomme mohlomongwe Nahume le Tsefanya gotee le baporofeta ka moka le bangwadi ba Beibele, ba be ba dula Juda ka nako yeo. Lega go le bjalo, baemedi ba ile ba ya go moporofeta wa mosadi e lego Huluda.

Puku ya Jerusalem​—⁠An Archaeological Biography e bolela gore: “Selo se se lemogegago kudu ka tiragalo ye ke gore sebopego sa botona le botshadi sa kanegelo ye ga se sa ka sa tšeelwa godimo. Ga go na yo a ilego a bona e le mo go sa swanelegego gore komiti yeo e bego e bopilwe ke banna e iše Lengwalo la Molao la go phuthwa go mosadi gore a hlalose dikagare tša lona. Ge a be a tsebatša gore e be e le lentšu la Morena, ga go na yo a ilego a belaela go swanelega ga gagwe ke go kwešiša seo se bego se bolelwa ke lengwalo. Gantši diithuti di tšeela fase tiragalo ye ge di hlahloba tema ya basadi Isiraeleng ya bogologolo.” Go ba gona, molaetša wo o bego o amogetšwe o be o e-⁠tšwa go Jehofa.

Courtesy Israel Antiquities Authority

Gemaria le ba bangwe ba ile ba rapela Joyakima gore a se ke a fiša lengwalo la go phuthwa le le tšwago go Jeremia

Courtesy Israel Antiquities Authority

Gaešita le ge Jaasanya e be e le setho sa lapa la Safane, o ile a bonwa ponong a rapela medimo ya diswantšho