Tatian​—Na e be e le Molwela-tumelo Goba Mohlanogi?

GO YA mafelelong a leeto la gagwe la boraro la boromiwa, moapostola Paulo o ile a bokana le banna ba bagolo ba phuthego ya Efeso. O ile a ba botša gore: “Nna ke tseba xore mohla kè sepetše, Le tlo tlêlwa ke diphiri tše di jaxo batho, tše di sa šétšexo mohlape. Le mo xo lena beng xo tlo tsoxa banna, ba ba tl’o xo bolêla ditaba tše šele, xore ba xôxê barutiwa ba tloxê le bôná.”​—Ditiro 20:​29, 30.

Ka go dumelelana le mantšu a Paulo, lekgolo la bobedi la nywaga C.E. le ile la itlhatsela e le nako ya phetogo gotee le ya bohlanogi bjo go boletšwego ka bjona e sa le pele. Bo-Gnostic, e lego mokgatlo wo o apareditšego wa tša bodumedi le filosofi woo o ilego wa šilafatša tumelo ya badumedi ba bangwe, o be o gola. Ma-Gnostic a be a dumela gore dilo tša moya ke tše botse le gore dilo ka moka tša nama ke tše mpe. Ge ba be ba bolelela taba ya gore dilo ka moka tša nama ke tše mpe, ba ile ba gana lenyalo le go belega, ba bolela gore ke Sathane yo a hlamilego dilo tše. Ba bangwe ba bona ba be ba dumela gore ka ge dilo tša moya e le tšona feela e lego tše dibotse, seo motho a se dirago ka mmele wa gagwe ga se sa bohlokwa. Dikgopolo tše bjalo di ile tša feleletša ka gore ba phele maphelo a feteletšego, e ka ba ka boitlami bjo bo feteletšego goba ka go nwelela dilong tša nama. Ma-Gnostic a bolela gore phološo e tlile feela ka boloi bja ona, goba tsebo ya motho ka noši, gomme ga se a ka a amogela therešo ya Lentšu la Modimo.

Bao ba bego ba ipolela gore ke Bakriste ba ile ba arabela bjang kotsing yeo e bego e tlišwa ke bo-Gnostic? Banna ba bangwe bao ba bego ba rutegile ba ile ba ganetša dithuto tša bjona tša maaka, mola ba bangwe ba ile ba ineela tutuetšong ya tšona. Ka mohlala, Irenaeus o ile a thoma ntwa ya bophelo ka moka malebana le dithuto tša bohlanogi. O be a rutilwe ke Polycarp, monna yo a phetšego nakong e tee le baapostola. Polycarp o ile a kgothaletša gore go kgomarelwe ka go tia dithutong tša Jesu Kriste le baapostola ba gagwe. Lega go le bjalo, gaešita le ge ba rutilwe ke motho o tee, Florinus yo e bego e le mogwera wa Irenaeus o ile a feleletša a dumetše dithuto tša Valentinus, e lego moetapele yo a tumilego kudu wa mokgatlo wa ma-Gnostic. Tše e be e le dinako tša mathata e le ka kgonthe.

Dipuku tša Tatian, e lego mongwadi yo a tsebjago wa lekgolong la bobedi la nywaga, di hlabiša seetša ka dikgopolo tša bodumedi tša nakong yeo. Tatian e be e le motho wa mohuta mang? Go tlile bjang gore a ipolele gore ke Mokriste? Le gona Tatian o ile a itshwara bjang ka tlase ga tutuetšo ya bohlanogi bja ma-Gnostic? Dikarabo tša gagwe tše di kgahlišago le mohlala wa gagwe ka noši di nea dithuto tša bohlokwa bakeng sa bao ba tsomago therešo lehono.

Go Kopana le “Mengwalo e Mengwe e sa Tlwaelegago”

Tatian e be e le modudi wa Siria. Go tšea maeto a matelele le go bala ka mo go tseneletšego  go ile gwa mo dira gore a tlwaelane le setšo sa ba-Gerika le ba-Roma ba mehleng ya gagwe. Tatian o ile a tla Roma e le seboledi sa phatlalatša sa mosepedi. Lega go le bjalo, ge a be a le Roma, tlhokomelo ya gagwe e ile ya fapošetšwa Bokristeng. O ile a thoma go gwerana le Justin Martyr, mohlomongwe a ba a feleletša e le morutwana wa gagwe.

Pegong yeo e utollago go sokologela ga gagwe Bokristeng bja mehleng ya gagwe, Tatian o bolela gore: “Ke ile ka nyakišiša kamoo nka kgonago go hwetša therešo.” Ge a be a bolela ka phihlelo ya gagwe ya ge a be a bulegelwa ke sebaka sa go bala Mangwalo, o bolela gore: “Go ile gwa direga gore ke kopane le mengwalo e mengwe e sa tlwaelegago, yeo e bego e le ya kgale kudu go ka bapetšwa le dikakanyo tša ba-Gerika, le gona e le e phagamego kudu go ka bapetšwa le diphošo tša bona; gomme ke ile ka tutueletšwa go ba le tumelo go yona ka baka la go ba bonolo ga polelo ya yona, go botega ga bangwadi ba yona, tsebo e boletšwego e sa le pele ya ditiragalo tšeo di sa tlago, melao ya motheo ya maemo a godimo kudu le go bolelwa ga mmušo wa legohleng e le wo o theilwego Mothong o tee.”

Tatian ga se a dika-dika go laletša batho ba mehleng ya gagwe gore ba hlahlobe Bokriste bja mehleng ya gagwe le go lemoga go ba ga bjona bjo bonolo le bjo bo kwagalago ge bo bapetšwa le boheitene bjo bo lego lefsifsing. Re ka ithuta’ng go tšwa dipukung tša gagwe?

Dipuku tša Gagwe di Utolla’ng?

Dipuku tša Tatian di mo utolla e le molwela-tumelo, mongwadi yoo a emelago tumelo ya gagwe ka sebete. O be a na le boemo bja kgopolo bja go se iše felo le bja lehloyo ka filosofi ya boheitene. Pukung ya gagwe ya Address to the Greeks, Tatian o gatelela go se be le mohola ga boheitene le go ba le teka-tekano ga Bokriste bja mehleng ya gagwe. Tsela ya gagwe ya go ntšha diphošo ge a nyatša ditsela tša ba-Gerika ke yeo e sa lokago. Ka mohlala, ge a bolela ka radifilosofi Heracleitus o re: “Lega go le bjalo, lehu le bontšhitše botlaela bja monna yo; ka go hlaselwa ke bolwetši bja go kokomoga mmele, ka ge a ithutile mahlale a tša kalafo gotee le filosofi, o ile a ikgopha ka maloko, ao ge a be a omelela, a ilego a gwamiša mmele wa gagwe ka moka, moo e lego gore o ile a šala a rathagane, a feleletša a hwile.”

Tatian o be a tšeela godimo tumelo ya go dumela go Modimo o tee, Mmopi wa dilo ka moka. (Ba-Hebere 3:⁠4) Pukung ya Address to the Greeks, o re Modimo ke “Moya” gomme o re: “Ke yena  a nnoši a se nago mathomo, gomme Yena ka Noši ke mathomo a dilo ka moka.” (Johane 4:​24; 1 Timotheo 1:​17) Ge a be a ganetša go dirišwa ga diswantšho borapeding, Tatian o ngwala gore: “Nka bolela bjang gore dikota le matlapa ke medimo?” (1 Ba-Korinthe 10:​14) O be a dumela gore Lentšu, goba Logos, le ile la ba gona e le leitšibulo la mediro ya Tate wa legodimong gomme ka morago ga moo le ile la dirišwa go bopeng legohle. (Johane 1:​1-⁠3; Ba-Kolose 1:​13-17) Ge a be a bolela mabapi le tsogo ya nakong e beilwego, Tatian o bolela gore: “Re dumela gore go tla ba le tsogo ya batho ka morago ga bofelo bja dilo tšohle.” Ge e le mabapi le lebaka leo ka lona re hwago, Tatian o ngwala gore: “Ga se ra bopelwa go hwa, eupša re hwa ka baka la diphošo tša rena ka noši. Tokologo ya rena ya go ikgethela e re bolaišitše; rena bao re bego re lokologile re fetogile makgoba; re rekišitšwe ka baka la sebe.”

Tlhaloso yeo Tatian a e neago ka moya (soul) e a gakantšha. O re: “Mmalo ba-Gerika, moya ka bowona ga o hwe, eupša o a hwa. Lega go le bjalo go a kgonega gore o se hwe. Ge e ba ruri o sa tsebe therešo, o a hwa, gomme o hwelela le mmele, eupša mafelelong o tsoga gape le mmele bofelong bja lefase, wa hwetša kahlolo ya lehu ka go otlwa ka mo go sa felego.” Seo Tatian a bego a se bolela ka mantšu a ge e le gabotse ga se kwagale. Na go ka direga gore ge a be a kgomarela dithuto tše itšego tša Beibele, o ile a leka gape le go kgahliša batho ba mehleng ya gagwe gomme ka go rialo a tswakanya ditherešo tša Mangwalo le difilosofi tša boheitene?

Puku e nngwe yeo e tsebjago kudu ya Tatian ke Diatessaron, goba Harmony of the Four Gospels. Tatian e bile wa pele go nea diphuthego tša Siria Diebangedi ka maleme a gabo bona. Puku ye e be e tšeelwa godimo kudu, ka ge e be e kopantše Diebangedi tše nne go ba kanegelo e tee. E be e dirišwa ke Kereke ya Siria.

Na e be e le Mokriste Goba Mohlanogi?

Go seka-seka ka šedi dipuku tša Tatian go utolla gore o be a tlwaelane le Mangwalo gomme a a hlompha kudu. O ngwala mabapi le tutuetšo yeo a bilego le yona go yena gore: “Ga ke fišegele go huma; ke gana go tsenela tša bohlabani; ke hloile bootswa; ga ke tutuetšwe ke lerato la megabaru la go rata go huma ka go ba mosesiši; . . . ga ke gafišwe ke go tuma . . . Letšatši le re hlabela ka moka, re hwa ka moka, go sa šetšwe gore re phela bophelo bja matsaka goba re badiidi.” Tatian o eletša ka gore: “Ikaroleng dilong tša lefase, ka go gana ka mo go feletšego bogafsi bjo bo lego go lona. Phelelang Modimo, gomme ge le Mo kwešiša le lahleng semelo sa kgale.”​—Mateo 5:​45; 1 Ba-Korinthe 6:​18; 1 Timotheo 6:⁠10.

Lega go le bjalo, ela hloko puku ya Tatian yeo e bitšwago On Perfection According to the Doctrine of the Savior. Ka pukung ye o bea Diabolo molato wa go hloma lenyalo. Ka go bolela gore batho ba tla ba ba itira makgoba a lefase la tshenyego ka lenyalo, Tatian o le sola ka mo go feletšego.

Go bonagala gore mo e ka bago ka 166 C.E., ka morago ga lehu la Justin Martyr, Tatian a ka ba a ile a hloma goba go kopanela le sehlotswana sa boitlami seo se bitšwago ma-Encratite. Bakgomaredi ba sona ba ile ba gatelela boitshwaro bjo bo tseneletšego le gore motho a laole mmele wa gagwe. Ba be ba diriša boitlami bjo bo feteletšego bjo bo bego bo nyaka gore ba itime beine, ba se nyale le go se be le dilo tše di bonagalago.

Thuto Yeo e ka Ithutwago

Ke ka baka la’ng Tatian a ile a fapoga kudu gakaakaa Mangwalong? Na o ile a ba “mokwi e a xakwaxo”? (Jakobo 1:​23-25) Na Tatian o ile a palelwa ke go ganetša dinonwane tša bofora gomme ka go rialo a wela molabeng wa difilosofi tša batho? (Ba-Kolose 2:⁠8; 1 Timotheo 4:⁠7) Ka ge diphošo tšeo a bego a di thekga e be e le tše kgolo kudu, na re ka sola taba ya gore a ka ba a ile a lahlegelwa ke kgopolo ka nakwana?

Go sa šetšwe taba le ge e le efe, dipuku tša Tatian le mohlala wa gagwe di hlabiša seetša ka dikgopolo tša bodumedi tša mehleng ya gagwe. Di bontšha kamoo tutuetšo ya filosofi ya lefase e ka bago kotsi ka gona. Re ka ela hloko temošo ya moapostola Paulo ya gore re ile “merêrô ya lefêla ye e sa holexo selô, le diphetolanô tša ba aketšaxo ba re ké yôna tsebô.”​—1 Timotheo 6:​20.