Alexander Vi Mopapa yo Roma e sa mo Lebalego

“GO YA ka pono ya ba-Katholika, ga go na mantšu a mabe ka mo go lekanego ao a ka dirišwago go bea Alexander VI molato ka mo go feletšego.” (Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters [Histori ya bo-Mopapa go Tloga Bofelong bja Mehla ya Magareng]) “Go tloga go sa kgonege go lokafatša bophelo bja gagwe bja ka sephiring . . . Re swanetše go amogela gore mopišopo yo ga a hlomphe Kereke. Gaešita le ge batho ba mehleng ya lapa la Borgia ba be ba tlwaetše ditiro tše swanago le tše, ba ile ba lebelela bosenyi bja lapa le ka letšhogo le legolo kudu, leo mafelelo a lona nywaga-kgolong e fetago e mene ka morago, a sego a hwelela ka mo go feletšego.”​—L’Église et la Renaissance (1449-​1517)(Kereke le Tsošološo).

Ke ka baka la’ng dipuku tše hlompšhago tša histori tšeo di begago ka Kereke ya Roma Katholika di bolela dilo tše bjalo tše mpe ka mopapa le lapa la gagwe? Ba ile ba dira’ng gore ba tle ba swanelwe ke go swawa diphošo mo go bjalo? Pontšho yeo e ilego ya bapalwa sethaleng kua Roma (October 2002–February 2003), ya sehlogo se se rego I Borgia​—l’arte del potere (Lapa la Borgia​—Bokgoni bja go Diriša Matla), e ile ya nea sebaka sa go naganišiša ka ditokelo tša moswana-noši tšeo di bego di nyakwa ke bo-mopapa ka mo go kgethegilego tsela yeo di bego di dirišwa ka gona ke Rodrigo Borgia, goba Alexander VI (mopapa 1492-​1503).

Go Hwetša Matla

Rodrigo Borgia o belegwe ka 1431 lapeng leo le tumilego kua Játiva, mmušong wa Aragon yeo ga bjale e lego Sepania. Malome wa gagwe e lego Alfonso de Borgia, mopišopo wa Valencia, o ile a hlahla thuto ya motlogolo wa gagwe gomme a kgonthišetša gore ge a sa dutše a le nywageng ya gagwe ya mahlalagading, Rodrigo o ile a newa maemo ka kerekeng (e lego maemo a ka kerekeng ao a akaretšago le tša ditšhelete). Ge a be a e-⁠na le nywaga e 18, a hlokometšwe ke Alfonso yoo ga bjale e lego mokadinale, Rodrigo o ile a hudugela Italy moo a ilego a ithutela molao. Ge Alfonso a be a e-⁠ba Mopapa Calixtus III, o ile a bea Rodrigo le motlogolo wa gagwe yo mongwe go ba bakadinale. Pere Lluís Borgia o ile a bewa mmušiši wa metse e fapa-fapanego. Go se go ye kae Rodrigo o ile a kgethwa go ba mothuša-hlogotona wa kereke, boemo bjoo a bilego go bjona nakong ya bo-mopapa ba fapa-fapanego, gomme se sa mo thuša go hwetša maemo a mantši a godimo, go kgoboketša mahumo a mantši, go diriša matla a magolo kudu le go phela bophelo bja matsaka go etša bja kgošana.

Rodrigo o be a le bohlale kudu, e le sethakga sa polelo, mothekgi wa tša bokgabo e bile a kgona go fihlelela dipakane tša gagwe. Lega go le bjalo, o be a e-⁠na le ditswalano tše dintši tše sego molaong, a  e-⁠na le bana ba bane le mosadi wa gagwe wa kgale gomme a ba le bana ba oketšegilego le basadi ba bangwe. Gaešita le ge a ile a kgalemelwa ke Mopapa Pius II bakeng sa tshekamelo ya gagwe “e gobogilego kudu” boithabišo le “maipshino a sa laolegego,” Rodrigo ga se a ka fetola ditsela tša gagwe.

Ka morago ga lehu la Mopapa Innocent VIII ka 1492, bakadinale ba kereke ba ile ba bokana e le gore ba kgethe mohlatlami wa gagwe. Go a tsebja gore Rodrigo Borgia o ile a reka dikgetho go bakadinale-gotee le yena ka dimpho tše di kgahlišago le go ntšha diphošo phatlalatša, gore a tšwe sebokeng seo sa ka sephiring e le Mopapa Alexander VI. O ile a lefelela bjang dikgetho tša bakadinale? Ka go ba nea maemo a ka Kerekeng, mešate, dibo, metse, mafelo a bodula-noši le mafelo a taolo a mopišopo ao a nago le mafelo a magolo a go bolokela tšhelete. O ka kwešiša lebaka leo ka lona radihistori yo mongwe wa kereke a ilego a bitša pušo ya Alexander VI gore ke “mehla ya botumo bjo bobe le kgobogo ya Kereke ya Roma.”

O be a sa Fapane le Dikgošana tša Lefase

Ka baka la matla a gagwe a moya e le moetapele wa kereke, Alexander VI o ile a thuša go rarolla karogano yeo e bego e le magareng ga Sepania le Portugal ya mabapi le ditikologo tša Amerika tšeo di bego di sa tšwa go hwetšwa. Matla a gagwe a lefase a ile a mo dira hlogo ya metse ya bo-mopapa yeo e bego e le ditikologong tša bogareng bja Italy, gomme o ile a buša mmušo wa gagwe bjalo ka mmuši le ge e le ofe wa Tsošološo. Pušo ya Alexander VI, go etša tša bo-mopapa ba bangwe ba pele ga gagwe, e be e tsebja ka tsogo-le-kobong, go ahlola sepitša e bile e belaelwa ka dipolao tše dingwe.

Mebušo ya manaba e ile ya lwela ditikologo tša Italy dinakong tše tše thata, gomme mopapa e be e le motšea-karolo yo mafolofolo. Maano le dikgwerano tša gagwe tša bopolitiki tšeo di ilego tša dirwa gomme ka morago tša fela, di be di hlametšwe go phagamiša matla a gagwe, go kaonefatša mešomo ya bana ba gagwe le go phagamišetša lapa la ga Borgia go ba ka godimo ga a mangwe. Morwa wa gagwe e lego Juan, yoo a ilego a nyala motswala wa kgoši ya Castile, o ile a dirwa mokgomana wa Gandía, Sepania. Jofré, e lego morwa yo mongwe, o ile a nyala setlogolo sa kgoši ya Naples.

Ge mopapa a be a nyaka modirišani e le gore a matlafatše ditswalano tša gagwe le Fora, o ile a roba kholofetšo ya lenyalo la morwedi wa gagwe wa nywaga e 13 e lego Lucrezia, ya go nyalana le mohlomphegi wa mo-Aragone gomme go e-⁠na le moo a mo nea motswala wa mokgomana wa Milan. Ge lenyalo leo le be le se sa na mehola ya tša dipolitiki, o ile a hlama maaka a go le kgaotša gomme Lucrezia o ile a nyalwa ke setho sa wa lešika la mophenkgišani, Alfonso wa Aragon. Go sa dutše go le bjalo, kgaetšedi ya Lucrezia yeo e ikgantšhago le yeo e ikgogomošago e lego Cesare Borgia, o ile a dira kgwerano le Louis XII wa Fora, gomme lenyalo la kgaetšedi ya gagwe la morago bjale la go nyalwa ke mo-Aragone e ile ya ba la go leša dihlong. Tharollo e bile efe? Mothopo o mongwe o re Alfonso e lego monna wa gagwe yo a se nago mahlatse, “o ile a hwetšwa a gobaditšwe ke banna ba bane bao ba ilego ba leka go mmolaela manamelong a Basilica ya St. Peter. Ge a dutše a fola, o ile a kgangwa ke yo mongwe wa bahlanka ba Cesare.” Ge mopapa a be a tsoma go dira dikgwerano tše difsa, o ile a rulaganya lenyalo la boraro la Lucrezia, yoo ga bjale a bego a e-⁠na le nywaga e 21, la go nyalana le morwa wa mokgomana yo matla wa Ferrara.

Modiro wa Cesare o ile wa hlaloswa e le “pego ya boradia le yeo e thankgetšego ka madi.” Gaešita le ge tatagwe a ile a kgetha Cesare go ba mokadinale a e-⁠na le nywaga e 17, o be a swanelegela ntwa kudu go feta modiro wa ka kerekeng ka ge e be le yo bohlale, a rata maemo e bile a gobogile go swana le ba bangwe ba sego kae. Ka morago ga go  rola modiro wa ka kerekeng, o ile a nyala kgošigadi ya Fora, ka go rialo a hwetša tikologo ya mokgomana wa Valentia. Ke moka, ka thekgo ya madira a Fora, o ile a thoma lesolo la tlhaselo le la polao bakeng sa gore a laole tikologo ya ka leboa la Italy.

E le gore a kgonthišetše gore madira a Fora a tla nea thekgo e nyakegago bakeng sa go tšwetša pele maikemišetšo a Cesare, mopapa o ile a dumelela tlhalo ya boradia yeo e bego e nyakwa ke Louis XII wa Fora yeo e ilego ya mo dumelela go nyala Anne wa Brithania gomme a tlaleletša tikologo ya gagwe ya bokgomana mmušong wa gagwe. Ge e le gabotse, puku e nngwe ya ditšhupetšo e re, mopapa “o ile a gafa botumo bja Kereke le ditekanyetšo tše phagamego tšeo di lego gona e le gore a hwetše mehola ya lefase bakeng sa ditho tša lapa la gagwe.”

Go Swaya Boitshwaro bjo bo Feteletšego bja Bo-Mopapa Diphošo

Boitshwaro bjo bo feteletšego bja lapa la ga Borgia bo ile bja baka manaba le go tšweletša go swawa ga diphošo. Ge e le gabotse, mopapa o ile a hlokomologa batho bao ba bego ba mo swaya diphošo, eupša o tee yoo a sego a kgona go mo hlokomologa e be e le Girolamo Savonarola. E be e le moitlami wa Dominic, moruti yo a fišegago le moetapele wa dipolitiki wa Florence. O ile a sola diphošo tša kgoro ya bo-mopapa gotee le ditiro tša dipolitiki tša mopapa ka boyena, a kgopela gore a tlošwe le gore go fetošwe modiro wa ka kerekeng. Savonarola o ile a goeletša ka gore: “Baetapele ba kereke, . . . bošego le ya dinyatsing tša lena gomme mesong le ya ditirelong tša lena.” Ka morago o itše: “[Baetapele bao] ba na le sefahlego sa seotswa, botumo bja bona ke bja go senya Kereke. Ke le botša gore ba, ga ba dumele tumelong ya Bokriste.”

A leka go mo radia gore a se sa dira modiro wa boboledi, mopapa o ile a nea Savonarola modiro wa bokadinale, woo a ilego a o gana. Go sa šetšwe gore tshenyo ye e ile ya bakwa ke dipolitiki tša gagwe tšeo di ganetšanago le bo-mopapa goba modiro wa gagwe wa boboledi, mafelelong Savonarola o ile a kgaolwa, a swarwa, a tlaišwa gore a ipolele dibe ke moka a fegwa a ba a fišwa.

Dipotšišo tša Bohlokwa

Ditiragalo tše tša histori di rotoša dipotšišo tša bohlokwa. Maano a bjalo le boitshwaro bja mopapa di ka hlaloswa bjang? Bo-radihistori ba di hlalosa bjang? Di hlaloswa ka mekgwa e fapa-fapanego.

Ba bantši ba dumela gore Alexander VI o swanetše go kwešišwa go ya ka pono ya mehla yeo a phetšego ka yona. Mediro ya gagwe ya bopolitiki le ya ka kerekeng e be e bonagala eka e tutuetšwa ke kganyogo ya go boloka khutšo, go kgomarela teka-tekano magareng ga dinaga tša baphenkgišani, go matlafatša ditlemo tša bogwera le badirišani-gotee bao ba tlago go lwela bo-mopapa le go boloka dikgoši tša Bojakane di le boteeng malebana le tšhošetšo ya Turkey.

Eupša go thwe’ng ka boitshwaro bja gagwe? Seithuti se sengwe se re: “Mehla e mengwe le e mengwe ya Kereke e bile le Bakriste ba bangwe le baruti bao ba sa swanelegego. E le gore go se ke gwa ba le yo a tšhošwago ke se, Kriste o ile a bolela se e sa le pele, o ile a ba a swantšha Kereke ya gagwe le tšhemo yeo go yona go tla bago le mabele a mabotse le mefoka, goba lelokwa leo le nago le dihlapi tše botse le tše mpe, go fo swana le ge a ile a ba a kgotlelela Judase gare ga baapostola ba gagwe.” *

Sona seithuti se se tšwela pele ka gore: “Go fo swana le ge seswaro sa tšhipi seo se senyegilego se sa nyenyefatše bohlokwa bja lebenyabje, ka gona go ba le sebe ga moruti go ka se tloge go senya . . . thuto yeo a e rutago. . . . Gauta e dula e le gauta, go sa šetšwe gore e abja ke letsogo leo le sekegilego  goba leo le sa sekago.” Radihistori yo mongwe wa Mokatholika o bolela gore molao woo Bakatholika ba kgonthe ba swanetšego go ba ba ile ba o latela tabeng ya Alexander VI ke keletšo yeo Jesu a e neilego balatedi ba gagwe mabapi le bamangwalo le Bafarisei: “Le yê ka tšôna; fêla, Le se kê la ba etša medirong ya bôná.” (Mateo 23:​2, 3) Lega go le bjalo, na ruri mabaka a bjalo a a go kgodiša?

Na bjo ke Bokriste bja Kgonthe?

Jesu o tlogetše ditaelo tše bonolo bakeng sa go leka boemo bja bao ba ipolelago gore ke Bakriste: “Le tlo ba tseba ka dienywa tša bôná. Afa dirara di fulwa meetlweng? Xoba maxó a a fulwa menganeng? Ši-dio-xê. Sehlare se se botse, e ka ba sefe le sefe, ké sôna se enywaxo dienywa tše di botse. ’Me sehlare se se sa tsebalexexo se enywa dienywa tše mpe. Sehlare se botse xa se kxône xo enywa dienywa tše mpe; le sehlare se se sa tsebalexexo xa se kxône xo enywa dienywa tše botse. Ké xôna-xê, Le tlo ba tseba ka dienywa tša bôná.”​—Mateo 7:​16-18, 20.

Ka kakaretšo, baetapele ba bodumedi ba ile ba phethagatša bjang ditekanyetšo tše di nyakegago, gomme ga bjale ba di phethagatša bjang, go ya ka mohlala wa Bokriste bja therešo bjoo bo theilwego ke Jesu gomme bja bontšhwa ke balatedi ba gagwe ba therešo? Anke re ahla-ahleng dikarolo tše pedi feela​—go tšea karolo dipolitiking le tseleng ya go phela.

Jesu e be e se kgošana ya lefase. O ile a phela bophelo bjo bonolo kudu moo e lego gore bjalo ka ge a ile a dumela, ga se a ka a ba le lefelo la go “samiša hlôxô.” Mmušo wa gagwe e be e “se wa lefase,” gomme barutiwa ba gagwe ba be ba sa swanela go ba “ba lefase, byalo [ka ge yena e be e se] wa lefase.” Ka gona Jesu o ile a gana go tšea karolo ditabeng tša dipolitiki tša mehleng ya gagwe.​—Mateo 8:​20; Johane 6:​15; 17:​16; 18:⁠36.

Lega go le bjalo, na ga se therešo gore ka nywaga-kgolo mekgatlo ya bodumedi e ile ya tlwaela go dirišana le babuši ba dipolitiki bakeng sa go hwetša matla le dilo tše di bonagalago, gaešita le ge se se feleleditše ka go tlaišega ga bao e lego batho feela? Le gona na ga se therešo gore baruti ba bantši ba phela bophelo bja matsaka, gaešita le ge bontši bja batho bao ba swanetšego go ba hlankela ba ka be ba phela bodiiding?

Ngwanabo Jesu ka motswadi o tee e lego Jakobo o itše: “Lena diotswa-tenang! A xa Le tsebe xore leratô la lefase ké xo dirêla Modimo bonaba? E a rataxo xo xwêrana le lefase, ó itira lenaba la Modimo.” (Jakobo 4:⁠4) Ke ka baka la’ng go thwe “lenaba la Modimo”? Johane wa pele 5:​19 e re: “Lefase ka moka le rapaletše bobeng.”

Radihistori yo mongwe wa mehleng ya Borgia, o ngwadile mabapi le boitshwaro bja Alexander VI gore: “Tsela ya gagwe ya go phela e be e le e gobogilego. O be a sa tsebe dihlong goba go botega, a sa tsebe tumelo goba bodumedi. O be a tloga a e-⁠na le megabaru, dikganyogo tšeo di sa laolegego, bošoro bjo bo feteletšego le kganyogo e kgolo ya tšwelopele ya bana ba gagwe ba bantši.” Go ba gona, Borgia e be e se setho se nnoši sa balaodi ba modiro wa kereke seo se ilego sa itshwara ka tsela yeo.

Mangwalo a re’ng ka boitshwaro bjo bjalo? Moapostola Paulo o ile a botšiša gore: “A xa Le tsebe xobane ba ba sa lokaxo ba ka se bê le kabêlô mmušong wa Modimo? Lesang xo iphora: Ba diotswa, . . . le dihlôtlôlô, . . . le ba mexabaru . . . xa ba na kabêlô mmušong wa Modimo.”​—1 Ba-Korinthe 6:​9, 10.

O mongwe wa merero yeo e ilego ya bolelwa wa pontšho ya morago bjale ya kua Roma ka lapa la ga Borgia e bile “go kwešiša batho ba bao ba tumilego go ya ka pono ya mehla yeo ba phetšego ka yona . . . , go kwešiša eupša ka ntle le pelaelo e sego go swarela goba go sola.” Ge e le gabotse, baeng ba ile ba tlogelwa gore ba itirele diphetho. Ka gona wena o fihleletše phetho efe?

[Mengwalo ya ka tlase]

[Caption on page 26]

Rodrigo Borgia, Mopapa Alexander VI

[Caption on page 27]

Tatago Lucrezia Borgia o ile a mo diriša go oketša matla a gagwe

[Caption on page 28]

Cesare Borgia o be a ikgantšha e bile a gobogile

[Caption on page 29]

Ka baka la ge Girolamo Savonarola a se a ka a tlogedišwa modiro wa gagwe, o ile a fegwa a ba a fišwa