BADIIDI ba Diila le go Feta

“Ga go na lekoko leo le ka atlegago le go thaba e le ka kgonthe, leo karolo e kgolo ya ditho tša lona e lego e diilago le e nyamilego.”

SETSEBI sa tša boiphedišo Adam Smith o boletše mantšu ao morago kua ngwaga-kgolong wa bo-18. Ba bantši ba kgodišegile gore therešo ya seo a se boletšego ke yeo e lego molaleng kudu lehono. Phapano magareng ga bahumi le badiidi e šetše e le molaleng kudu. Kua Philippines, tee-tharong ya baagi e phela ka tšhelete ya ka tlase ga tolara (ya United States) ka letšatši, e lego tšhelete yeo gantši e golwago ka metsotso ditšhabeng tše di humilego kudu. Human Development Report 2002 ya Ditšhaba tše di Kopanego e bolela gore “5 lekgolong ya batho bao ba humilego kudu lefaseng e hwetša ditseno tše oketšegilego ka makga a 114 go feta tša batho ba 5 lekgolong bao ba diilago kudu.”

Ge ba bangwe ba phela manobonobong, dimilione di phela bjalo ka badudi ba baipei, gomme di hloma mekutwana gohle moo di ka kgonago. Ba bangwe ga ba na mahlatse a bjalo; ba dula ditarateng, mohlomongwe ba adile feela khatepokisi goba polasitiki e nyenyane fase. Ba bantši ba bona ba iphediša ka go nyaka dijo ka tsela le ge e le efe yeo ba ka kgonago​—ba fatolla dijo mafelong a go lahlela ditlakala, ba thotha merwalo e boima ka diteroli goba go topela dilo tšeo di ka tsošološwago.

Ga se go se lekane feela moo go hwetšwago magareng ga bahumi le badiidi ditšhabeng tše di hlabologago, eupša bjalo ka ge World Bank e bolela, “‘mafelo a sego kae ao a tsebjago ka bodiidi’ ke ao a tlwaelegilego dinageng ka moka.” Go tloga Bang­ladesh go ya United States, go sa šetšwe gore ba bangwe ba ka ba ba ikgona gakaakang, go na le bao ba katanelago go hwetša dijo tše di lekanego goba go hwetša bodulo. The New York Times e tsopotše pego ya Lekgotla la go Bala Batho la United States la 2001 yeo e bontšhago gore phapano yeo e lego gona magareng ga bahumi le badiidi kua United States e tšwetše pele e gola. E itše: “Ngwagola tee-hlanong ya baagi bao ba humilego kudu e hweditše 50 lekgolong ya ditseno tša lapa ka moka di kopantšwe . . . Tee-hlanong ya bao ba diilago kudu e hweditše 3,5 lekgolong ya ditseno tša lapa.” Boemo ke bjo bo swanago goba ke bjo bobe le go feta dinageng tše dingwe tše dintši. Pego ya World Bank e bontšhitše gore mo e ka bago 57 lekgolong ya baagi ba lefase e phela ka tšhelete ya ka tlase ga ditolara tše pedi ka letšatši.

Go mpefatša maemo le go feta, ka 2002, ba dimilione ba ile ba šarakanywa ke dipego tša balaodi bao ba ilego ba huma ka tlase ga maemo ao a belaetšago. Gaešita le ge go sa  dirwa selo le ge e le sefe ka go lebanya seo se sego molaong, bjalo ka ge go boletšwe ka makasineng wa Fortune, ba bantši ba ile ba nagana gore balaodi ba ba dikhamphani, “ba be ba huma kudu, ba huma ka mo go sa tlwaelegago, e bile ba gafišwa ke lehumo.” Ge re naganišiša ka seo se diregago lefaseng, ba bangwe ba ipotšiša kamoo ditšhelete tše dintši kudu tše di sa letelwago, tšeo go batho ba bangwe di akanyetšwago go makgolo a dimilione a ditolara, di ka lokafatšwago mola ba bantši gakaakaa e le badiidi.

Na Bodiidi bo ka se Fele?

Se ga se bolele gore ga go na yo a lekago go dira se sengwe ka tlalelo ya badiidi. Balaodi ba mmušo bao ba nago le maikemišetšo a mabotse le mekgatlo ya go nea thušo ka kgonthe ba tšweleditše ditšhišinyo bakeng sa go tliša phetogo. Lega go le bjalo, ditherešo e sa dutše e le tše di nyamišago. Human Development Report 2002 e bolela gore “dinaga tše dintši ke tšeo di diilago kudu go feta nywageng e 10, 20 gomme maemong a mangwe e 30 e fetilego go sa šetšwe maiteko a mantši a mabotse a go kaonefatša.

Na se se tlogela badiidi ba se na kholofelo? Re go laletša go bala sehlogo se se latelago bakeng sa go ela hloko bohlale bjo bongwe bjo bo šomago bjoo bo ka go thušago gona bjale gotee le ditharollo tšeo mohlomongwe o ka bago o sa ka wa di nagana.