Martin Luther ● le Bohwa bjo a bo Tlogetšego

“GO BOLELWA gore go ngwadilwe dipuku tše dintši kudu ka [Martin Luther] go feta ka motho le ge e le ofe historing, go sa balwe tša morena wa gagwe, Jesu Kriste.” Ke kamoo go boletšego makasine wa Time. Mantšu a Luther gotee le ditiro tša gagwe di thušitše gore go tswalwe Mpshafatšo​—e lego sehlopha sa bodumedi seo se hlaloswago e le “phetogo e bohlokwa kudu historing ya batho.” Ka gona o ile a thuša go fetola sebopego sa bodumedi sa Yuropa le go ruma sebopego sa mehleng ya magareng kontinenteng yeo. Le gona Luther o ile a thea motheo bakeng sa leleme le le ngwalwago la Sejeremane leo le kwešišwago ke batho bohle. Phetolelo ya gagwe ya Beibele e sa dutše e le yeo e tumilego kudu lelemeng la Sejeremane.

Martin Luther e be e le monna wa mohuta mang? Go tlile bjang gore a be le tutuetšo e kgolo gakaakaa ditabeng tša Yuropa?

Luther e ba Seithuti

Martin Luther o belegetšwe Eisleben, Jeremane, ka November 1483. Gaešita le ge tatagwe e be e le mošomi wa moepong wa koporo, o ile a kgona go hwetša tšhelete e lekanego go kgonthišetša gore Martin o hwetša thuto e botse. Ka 1501, Martin o ile a ba morutwana Yunibesithing ya Erfurt. O ile a bala Beibele ka lekga la pele bokgobapukung bja yona. O itše: “Puku ye e ile ya nthabiša kudu gomme ke be ke holofela gore ka tšatši le lengwe ke tla itebelela ke le yo mahlatse kudu go ba le yona.”

Ge a e-⁠na le nywaga e 22, Luther o ile a ya lefelong la bodula-noši la Augustine kua Erfurt. Ka morago o ile a ya Yunibesithing ya Wittenberg, moo a ilego a hwetša lengwalo la doctorate go tša thutatumelo. Luther o be a itebelela e le yo a sa swanelwego ke go amogelwa ke Modimo gomme ka dinako tše dingwe o be a gateletšwa kudu ke letswalo la gagwe le molato. Eupša thuto ya Beibele, thapelo le go naganišiša di ile tša mo thuša go kwešiša gakaone tsela yeo ka yona Modimo a lebelelago badiradibe. Luther o ile a lemoga gore go amogelwa ke Modimo ga go hwetšwe ka go šomelwa. Go e na le moo, go hwetšwa ka botho bjo bo sa re swanelego ke bao ba nago le tumelo.​—Ba-Roma 1:​16; 3:​23, 24, 28.

Luther o ile a fihlelela bjang phetho ya gore kwešišo ya gagwe yeo a sa tšwago go e hwetša e nepagetše? Kurt Aland, e lego moprofesara wa histori ya kgale ya kereke le moseka-seki wa ditemana tša Testamente e Mpsha, o ngwadile gore: “O ile a naganišiša ka Beibele ka moka e le gore a kgone go hwetša ge e ba tsebo ye yeo a sa tšwago go e hwetša e be e ka se hwetšwe e belaetša ge e bapišwa le ditemana tše dingwe tša Beibele, gomme a hwetša e le gore di be di mo hlatsela gohle.” Thuto ya go lokafatšwa goba go phološwa ka tumelo, e sego ka mediro goba ka go ipobola, e ile ya dula e le motheo o matla dithutong tša Luther.

Go Galefišwa ke go Rekišwa ga Tebalelo

Kwešišo ya Luther ka tsela yeo ka yona Modimo a lebelelago badiradibe e ile ya mo dira gore  a be le kgohlano le Kereke ya Roma Katholika. Ka nako yeo go be go dumelwa gohle gore ka morago ga lehu badiradibe ba otlwa ka tekanyo e itšego ya nako. Lega go le bjalo, go be go bolelwa gore tekanyo ye ya nako e be e ka fokotšwa ka go rekišwa ga tebalelo moo go dumelelwago ke mopapa. Barekiši ba swanago le Johann Tetzel, yoo a bego a šoma e le moemedi wa Mopišopo-mogolo Albert wa Mainz, ba ile ba tšwela pele ka kgwebo yeo e atlegago kudu ya go rekišetša bao e lego batho feela tebalelo. Ba bantši ba be ba lebelela go rekišwa ga tebalelo e le go ba phemela ka tsela e itšego malebana le dibe tša nakong e tlago.

Luther o be a galefišwa ke go rekišwa ga tebalelo. O be a tseba gore batho ba ka se kgone go dira kgwebo le Modimo. Ka lehlabula la 1517, o ile a ngwala dithero tša gagwe tše 95 tše tumilego, a bea kereke molato wa go diriša gampe ditšhelete, dithuto gotee le bodumedi. Ka ge a be a nyaka go kgothaletša mpshafatšo, e sego borabele, Luther o ile a romela dikopi tša dithero tše go Mopišopo-mogolo Albert wa Mainz gotee le go diithuti tše dingwe tše mmalwa. Bo-radihistori ba bantši ba šupa ngwaga wa 1517 goba mo e ka bago ka yona nako yeo e le mathomo a Mpshafatšo.

E be e se Luther a nnoši yoo a bego a llišwa ke ditiro tše fošagetšego tša kereke. Nywageng e lekgolo pejana, mompshafatši wa bodumedi wa mo-Czech e lego Jan Hus o be a ile a sola go rekišwa ga tebalelo. Gaešita le pele ga Hus, John Wycliffe wa Engelane o be a ile a bontšha gore meetlo e mengwe yeo e bego e swarwa ke kereke e be e se ya Mangwalo. Batho bao ba phetšego mehleng ya Luther e lego Erasmus wa Rotterdam le Tyndale wa Engelane ba ile ba kgothaletša go mpshafatšwa ga kereke. Ka thušo ya motšhene wa go gatiša wo o bego o kgona go sepedišwa woo Johannes Gutenberg a o hlamilego, molaetša wa Luther o ile wa kgoma batho kudu gomme wa phatlalalela kgole go feta melaetša ya bampshafatši ba bangwe.

Motšhene wa go gatiša wa Gutenberg kua Mainz o be o šoma ka 1455. Mathomong a bo-1500, go be go e-⁠na le metšhene ya go gatiša e 60 kua Jeremane le e 12 dinageng tše dingwe tša Yuropa. Ka lekga la mathomo historing, batho ka moka ba be ba kgona go tsebišwa ka go akgofa mabapi le ditaba tšeo ba di kgahlegelago. Dithero tše 95 tša Luther di ile tša gatišwa le go phatlalatšwa, mohlomongwe ka ntle le tumelelo ya gagwe. Taba ya go mpshafatša kereke e be e se sa hlwa e le taba ya tikologong. E ile ya ba ngangišano e apareditšego, gomme go se go ye kae Martin Luther o ile a ba monna yo a tumilego kudu Jeremane.

Karabelo ya “Letšatši le Ngwedi”

Ka nywaga-kgolo e mentši, Yuropa e be e dutše e le ka tlase ga taolo ya mekgatlo e mebedi e matla: Mmušo o Mokgethwa wa Roma le Kereke ya Roma Katholika. Hanns Lilje, yoo pele e bego e le mopresidente wa Lutheran World Federation o hlalositše gore: “Mmušiši le mopapa e be e le ba legoro letee go swana le letšatši le ngwedi.” Lega go le bjalo, go be go sa tsebje gabotse gore ke mang mo go bona yo a bego a e-⁠na le matla a magolo go swana le letšatši le gore ke mang yo a bego a e-⁠na le matla a manyenyane go swana le ngwedi. Mathomong a lekgolo la bo-16 la nywaga mekgatlo ye ka bobedi e be e se sa na matla a magolo gakaalo. Dilo di be di le kgaufsi le go fetoga.

Mopapa Leo X o ile a arabela go dithero tše 95 ka go tšhošetša Luther gore o tla kgaolwa ge e ba a sa itshole. Ka mereba, Luther o ile a fiša phatlalatša lengwalo la mopapa leo le bego le e-⁠na le tšhošetšo gomme a gatiša dipuku tše di oketšegilego tšeo di bego di kgothaletša babuši ba dilete gore ba mpshafatše kereke gaešita le ge e be e se ka tumelelo ya mopapa. Ka 1521, mopapa Leo X o ile a kgaola Luther. Ge Luther a be a gana ka gore o ahlotšwe ka ntle le theetšo e swanetšego ya kgoro ya tsheko, Mmušiši Charles V o ile a laela mompshafatši gore  a tšwelele ka pele ga seboka sa babuši kua Worms. Leeto la Luther la matšatši a 15 go tloga Wittenberg go ya Worms ka April 1521 le be le swana le phenyo e tšwelago pele. Maikwelo a batho ka moka a be a le ka lehlakoreng la gagwe, gomme batho gohle ba be ba nyaka go mmona.

Kua Worms, Luther o ile a ema pele ga mmušiši, dikgošana le moemedi wa mopapa. Jan Hus o ile a lebeletšana le theetšo e swanago ya kgoro ya tsheko kua Constance ka 1415 gomme o ile a fišetšwa koteng. Ka ge tlhokomelo ya kereke le ya mmušo bjale e be e le go yena, Luther o ile a gana go itshola ka ntle le ge e ba baganetši ba gagwe ba be ba ka hlatsela go tšwa Beibeleng gore o fošitše. Eupša go be go se na yoo a bego a kgona go gopola Mangwalo go swana le yena. Lengwalo leo le bitšwago Edict of Worms le ile la nea dipoelo tša theetšo ya kgoro ya tsheko. Le boletše gore Luther e be e le sesenyi gomme la thibela dipuku tša gagwe. Ka ge a kgaotšwe ke mopapa a bile a lebelelwa ke mmušiši e le sesenyi, bjale o be a le kotsing ya lehu.

Ke moka go ile gwa tšwelela go šiedišana ga ditiragalo tše di kgahlišago kudu le tšeo di bego di sa letelwa. Ge a le leetong la gagwe la go boela Wittenberg, Luther o ile a ba mohlaselwa wa go thopša mo e sego ga kgonthe mo go rulagantšwego ke Frederick wa go loka wa Saxony. Se se ile sa dira gore Luther a se ke a kgona go fihlelelwa ke manaba a gagwe. Luther o ile a tšhabišetšwa sebong sa Wartburg seo se lego lekatana, moo a ilego a godiša ditedu gomme a thoma go tsebja e le motho yo mongwe​—mokgomana yo a bitšwago Junker Jörg.

Beibele ya September e Tloga e Nyakwa Kudu

Dikgweding tše lesome tše di latelago, Luther o be a dula sebong sa Wartburg ka gobane a be a tšhaba bobedi mmušiši le mopapa. Puku ya Welterbe Wartburg e hlalosa gore “nako ya ge a le Wartburg e be e le e nngwe ya dinako tša go tšweletša kudu le tša go kgona go hlama tša bophelo bja gagwe.” E nngwe ya dilo tše dikgolo tšeo a ilego a di fihlelela, e lego go fetolelwa ga mongwalo wa Erasmus wa Mangwalo a Segerika go Sejeremane, e ile ya fetšwa moo. Puku ye e ile ya tsebja e le Beibele ya September, yeo e gatišitšwego ka September 1522 ka ntle le go hlaola Luther e le mofetoledi. Theko ya yona e be e le 1 1/2 guilders​—yeo e lekanago le moputso wa ngwaga ka moka wa mošomi wa ka gae. Lega go le bjalo, go nyakwa ga Beibele ya September e be e le mo gogolo kudu. Ka dikgwedi tše 12, go be go gatišitšwe dikopi tše 6 000 ka dikgatišo tše 2, gomme nywageng e 12 e latetšego go ile gwa gatišwa dikgatišo tše 69.

Ka 1525, Martin Luther o ile a nyala Katharina von Bora, yoo pele e bego e le moitlami. Katharina o be a e-⁠na le bokgoni bja go laola ditaba tša ka lapeng e bile a kgona go lebeletšana ka katlego le dinyakwa tšeo di bego di tlišwa ke go ba ga monna wa gagwe le seatla se se bulegilego. Lapa la Luther le ile la thoma go se sa akaretša mosadi le bana ba tshela feela eupša gape le bagwera, diithuti le bafaladi. Go ya bofelong bja bophelo bja gagwe Luther o ile a thabela go newa tlhompho e le moeletši yoo diithuti tšeo di bego di mo etela di bego di itlhama ka pene le pampiri bakeng sa go ngwala dintlha tšeo a bego a di bolela. Dintlha tšeo di ile tša kopanywa gomme gwa bopša puku ya sehlogo se se rego Luthers Tischreden (Mehlamo ya Luther ya ge go Iketlilwe). Ka nakwana, e ile ya phatlalatšwa kudu ka leleme la Sejeremane gomme e le maemong a bobedi ge e bapetšwa le Beibele.

 Mofetoledi yo a Nago le Talente le Mongwadi yo a Nago le Bokgoni

Ka 1534 Luther o be a šetše a feditše go fetolela Mangwalo a Sehebere. O be a e-⁠na le bokgoni bja go leka-lekanya mokgwa wa go ngwala, moelelo le tlotlontšu. Mafelelo a se e ile ya ba Beibele yeo e bego e kwešišwa ke bao e lego batho feela. Ge a hlalosa tsela ya gagwe ya go fetolela, Luther o ngwadile gore: “Re swanetše go boledišana le mma yo a lego legaeng la gagwe, bana bao ba lego setarateng le yoo e lego monna feela mmarakeng, gomme re ba theetše ka kelohloko ge ba bolela ke moka re fetolele ka tsela e swanetšego.” Beibele ya Luther e ile ya thea motheo bakeng sa leleme le le ngwalwago leo le kwešišwago ke batho ka moka leo ka morago le ilego la amogelwa Jeremane ka moka.

Talente ya Luther e le mofetoledi e be e tswakilwe le bokgoni bja gagwe e le mongwadi. Go bolelwa gore o be a ngwala dihlogo tšeo di neago ditaba ka botlalo dibekeng tše dingwe le tše dingwe tše pedi bophelong bja gagwe ka moka bja ge a šoma. Tše dingwe tša dihlogo tše di be di tletše ditshele go swana le mongwadi wa tšona. Ge e ba dipuku tša gagwe tša mathomong di be di ngwadilwe ka tsela ya go kodutla, gona tsela ya Luther ya go ngwala ga se ya ka ya kaonefala ge a dutše a tšofala. Ditaodišo tša gagwe tša morago bjale di ile tša ba tše di hlabago le go feta. Go ya ka Lexikon für Theologie und ­Kirche, dipuku tša Luther di utolla “go befelwa ga gagwe ka tsela e feteletšego” le “go hloka boikokobetšo le lerato,” gotee le “maikwelo a tseneletšego a go ikemišetša go dira seo a bego a se dira.”

Ge Ntwa ya Batho Feela e be e phulega gomme dilete di tletše madi wa go falala, Luther o ile a kgopelwa gore a nee pono ya gagwe mabapi le mpherefere wo. Na bao e lego batho feela ba be ba e-⁠na le lebaka le le kwagalago la go belaela malebana babuši ba bona ba nakong ya tshepedišo ya tša bopolitiki le ya tša boiphedišo ba mehleng ya magareng? Luther ga se a ka a leka go šireletša go thekgwa ga gagwe ke batho bohle ka go nea karabo yeo e kgahlago ba bantši ba bona. O be a dumela gore bahlanka ba Modimo ba swanetše go kwa bao ba neilwego matla. (Ba-Roma 13:⁠1) Kahlolong yeo e lebanyago, Luther o ile a bolela gore borabele bo swanetše go thibelwa ka go diriša matla. O itše: “Dumelelang yo mongwe le yo mongwe yo a kgonago gore a hlabe, a bethe gomme a bolaye.” Hanns Lilje o ile a bolela gore karabo ye e ile ya dira gore Luther a lahlegelwe “ke botumo bja gagwe bja moswananoši bjoo a bego a šetše a e-⁠na le bjona bathong ka nako yeo.” Go oketša moo, ditaodišo tša Luther tša morago bjale tšeo di bego di ngwadilwe ka ba-Juda bao ba ilego ba gana go fetogela Bokristeng, ka mo go kgethegilego go On the Jews and Their Lies, di ile tša dira gore ba bantši ba mo hlaole e le mongwadi yo a bego a lwantšha ba-Juda.

Bohwa Bjoo Luther a bo Tlogetšego

Go Mpshafatšwa moo go hlohleleditšwego ke banna ba swanago le Luther, Calvin le Zwin­gli, go ile gwa lebiša go tšweleleng ga tsela e mpsha ya bodumedi yeo e bitšwago Boprotestanta. Bohwa bjo bogolo bjoo Luther a bo tlogeletšego Boprotestanta e be e le thuto ya gagwe ya motheo ya go lokafatšwa ka tumelo. Kgošana e nngwe le e nngwe ya selete sa Jeremane e ile ya ipea ka lehlakoreng la tumelo ya Protestanta goba ya Katholika. Boprotestanta bo ile bja aparetša le go tuma kudu bathong kua Scandinavia, Switzerland, Engelane le Netherlands. Lehono bo na le balatedi ba makgolo a dimilione.

 Ba bantši bao ba sa dumelego ditumelo ka moka tša Luther ba sa dutše ba mo hlompha. Ka 1983, yeo pele e bego e le German Democratic Re­pub­lic, yeo e bego e akaretša Eisleben, Erfurt, Wittenberg le Wartburg mellwaneng ya yona, e ile ya bina monyanya wa bo-500 wa matswalo a Luther. Selete se sa Masošalise se ile sa mo lebelela e le motho yo a tumilego kudu historing ya Jeremane le setšong sa yona. Go feta moo, rathutatumelo wa mo-Katholika wa nywageng ya bo-1980 o ile a dira kakaretšo ya tutuetšo ya Luther gomme a re: “Ga go na motho le o tee yo a tlilego ka morago ga Luther yoo a ilego a fihla maemong a gagwe.” Moprofesara Aland o ngwadile gore: “Ngwageng o mongwe le o mongwe go ba le dikgatišo tše difsa tše ka bago 500 ka Martin Luther le Mpshafatšo​—gomme di gatišwa mo e ka bago ka maleme ka moka a magolo lefaseng.”

Martin Luther o be a hlalefile kudu, a e-⁠na le kgopolo e makatšago, a tseba mantšu gabotse e bile e le seroto. O be a fela pelo e bile a e-⁠na le lenyatšo, gomme o be a arabela ka bogale go seo a bego a bona e le boikaketši. Ge Luther a be a le diphateng tša lehu kua Eisleben ka February 1546, bagwera ba gagwe ba ile ba mmotšiša ge e ba a ile a dula a swareletše ditumelong tšeo a bego a di rutile ba bangwe. O ile a araba ka gore: “Ee.” Luther o hwile, eupša ba bantši ba sa dutše ba kgomarela ditumelo tše bjalo.

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 26]

From the book Martin Luther The Reformer, 3rd Edition, published by Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario

[Seswantšho go letlakala 27]

Luther o ile a ganetša go rekišwa ga tebalelo

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Seswantšho go letlakala 28]

Luther o ile a gana go itshola ka ntle le ge e ba baganetši ba gagwe ba be ba ka hlatsela go tšwa Beibeleng gore o fošitše

[Mothopo]

From the book The Story of Liberty, 1878

[Diswantšho go letlakala 29]

Phapoši ya Luther Sebong sa Wartburg, moo a fetoletšego Beibele

[Mothopo]

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 30]

Both images: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

From the book The History of Protestantism (Vol. I)