Phihlelo

Go Šegofatšwa ka mo go Humilego ka Baka la go Kgomarela Moya wa Boromiwa

KA GE GO ANEGA TOM COOKE

Kapejana modumo wa dithunya o ile wa fediša khutšo yeo e bego e le gona thapama. Dikolo di ile tša phatša dihlare tša ka serapaneng sa rena ka lebelo le legolo. Go be go direga’ng? Go se go ye kae re ile ra kwa gore go bile le maiteko a go menola mmušo le gore ga bjale Uganda e be e le ka tlase ga pušo ya Molaodi Idi Amin. E be e le ka 1971.

KE KA baka la’ng nna le mosadi wa-ka e lego Ann re ile ra huduga Engelane moo go nago le khutšo e lekanyeditšwego go ya karolong ye e sa tsepamago le e kotsi ya Afrika? Ke nagana gore ka tlhago ke motho yo a ratago go leka dilo, eupša ge e le gabotse e be e le mohlala wa batswadi ba-ka wa go ba le phišego tirelong ya Mmušo wo o ilego wa tutuetša moya wa boromiwa ka go nna.

Ke gopola letšatši le le fišago la August 1946 leo ka lona batswadi ba-ka ba ilego ba gahlana le Dihlatse tša Jehofa ka lekga la pele. Ba ile ba ema lebating la ka pele gomme ba bolela le baeng ba babedi ka diiri tše teletšana. Baeng ba, e lego Fraser Bradbury le Mamie Shreve, ba ile ba boa ka makga a mantši, gomme dikgweding tšeo di ilego tša latela, bophelo lapeng lešo bo ile bja fetoga kudu.

Mohlala wa Batswadi Ba-ka wa go ba le Sebete

Batswadi ba-ka ba be ba tšea karolo medirong e mentši ya setšhaba. Ka mohlala, nakwana pele ga ge ba ka thoma go ithuta Beibele, diswantšho tše dikgolo tša Winston Churchill di be di kgabišitše ntlo ya gešo. Nakong ya dikgetho tša setšhaba tša pele ga ntwa, legae la gešo le be le dirišwa e le lefelo la tikologong la Komiti ya Mokgatlo o Ganetšago. Lapa lešo gape le be le tlwaelane le batho ba phagamego bodumeding gotee le setšhabeng. Gaešita le ge ke be ke e-na le nywaga e senyane feela ka nako yeo, ke ile ka bona go makala moo go bego go le gare ga ba leloko lešo ge ba be ba lemoga gore re be re fetoga Dihlatse tša Jehofa.

Mohlala wa go šoma ka pelo ka moka le wa go  se boife wa Dihlatse tšeo re bego re kopanela le tšona o ile wa tutuetša batswadi ba-ka gore ba be mafolofolo modirong wa boboledi. Go se go ye kae tate o be a nea dipolelo ka segodiša-modumo mafelong a bulegilego a mabenkeleng a magolo a Spondon e lego motsana wa gabo rena, mola rena bana re be re ema mafelong ao re ka bonwago re swaretše Morokami le Phafoga! godimo. Ke swanetše go dumela gore ge bana bao ke bego ke tsena sekolo le bona ba be ba mpatamela, ke be ke duma ge lefase le be le ka bulega ka tsena.

Mohlala wa batswadi ba-ka o ile wa kgothatša kgaetšedi’a-ka yo mogolo e lego Daphne, gore a thome go bula madibogo. Ka 1955, o ile a ya Sekolong sa Beibele sa Watchtower sa Gilead gomme a newa kabelo ya go yo ba moromiwa kua Japane. * Lega go le bjalo, kgaetšedi’a-ka yo monyenyane e lego Zoe o ile a lesa go hlankela Jehofa.

Ge nako e dutše e e-ya, ke ile ka fetša sekolo ka go ithutela bokgabo bja go tšweletša diswantšho le bokgabo bja go tšweletša lefsa mantšu le diswantšho. Mehleng yeo, taba e bohlokwa gare ga barutwana-gotee le nna e be e le go ngwadišwa tirelong ya bohlabani ka kgapeletšo. Ge ke be ke ba botša gore ke gana ka baka la letswalo, ba ile ba tšea se e le motlae. Taba ye e ile ya nnea sebaka sa go ba le dipoledišano tše dintši tša Beibele le ba bangwe ba barutwana. Go se go ye kae, ke ile ka ahlolelwa dikgwedi tše 12 kgolegong ka baka la go gana tirelo ya bohlabani. Yo mongwe wa barutwana kholetšheng ya tša bokgabo yo a ilego a bontšha kgahlego molaetšeng wa Beibele o ile a feleletša e le mosadi wa-ka. Eupša ke tla dumelela Ann gore a go botše kamoo a hweditšego therešo ka gona.

Go Hwetša ga Ann Therešo

“Lapa lešo e be e se la badumedi, gomme ke be ke sa kolobeletšwa bodumeding le ge e le bofe. Eupša ke be ke rata go tseba ka ditaba tša bodumedi gomme ke e-ya kerekeng le ge e le efe yeo bagwera ba-ka ba bego ba e tsena. Kgahlego ya-ka ya pele ka Beibele e ile ya tsoga ge ke be ke theeditše dipoledišano tše di nago le bophelo tša Tom le Hlatse e nngwe tšeo ba bego ba di swara le barutwana ba bangwe kholetšheng. Ge Tom le Hlatse e nngwe ba be ba išwa kgolegong ka baka la go gana tirelo ya bohlabani, ke ile ka tšhoga.

“Ke ile ka tšwela pele ke ikgokaganya le Tom ge a be a le kgolegong, gomme go kgahlegela ga-ka Beibele go ile gwa oketšega. Ge ke be ke hudugela London go yo tšwetša pele dithuto tša-ka tša lefase, ke ile ka dumela go ba le thuto ya legae ya Beibele le Muriel Albrecht. Muriel o be a ile a hlankela e le moromiwa kua Estonia, gomme yena le mmagwe ba ile ba ba mothopo o mogolo kudu wa kgothatšo go nna. Ka dibeke tše sego kae, ke be ke e ba gona dibokeng le go ema ka ntle ga Seteišene sa Victoria ke sepediša Morokami le Phafoga!

“Ke be ke kopanela le Phuthego ya Southwark ka borwa bja London. E be e bopša ke bana babo rena le dikgaetšedi ba moya ba merafo e fapa-fapanego, bao ba bantši ba bona ba bego ba se na sa bona. Gaešita le ge ba be ba sa ntsebe, ba ile ba ntshwara bjalo ka yo mongwe wa bona. Lerato la phuthego yeo ke lona le ilego la tloga le nkgodiša gore ye e be e le therešo, gomme ke ile ka kolobetšwa ka 1960.”

Dipakane tše Swanago Eupša Maemo e le a Fapanego

Nna le Ann re ile ra nyalana ka morago ka 1960, gomme re be re e-na le pakane ya go tsenela tirelo ya boromiwa. Eupša maemo a rena a ile a fetoga ge re be re lemoga gore re be re tlo ba le ngwana. Ka morago ga ge morwedi wa rena Sara a belegwe, nna le Ann re be re sa dutše re kganyoga go hlankela nageng yeo bagoeledi ba Mmušo ba bego ba nyakega ka bontšinyana. Ke ile ka dira kgopelo  ya mošomo dinageng tše mmalwa, gomme mafelelong, ka May 1966, lengwalo la go kgonthišetša gore ke hweditše mošomo le ile la fihla le e-tšwa go Tirelo ya Thuto ya kua Uganda. Lega go le bjalo, mo nakong ye, Ann o be a imile ngwana wa rena wa bobedi. Ba bangwe ba ile ba ba ba belaela ge e ba e be e le ga bohlale go rena gore re nagane ka go huduga. Re ile ra ikopanya le ngaka ya rena, yeo e ilego ya re: “Ge e ba le sepela, le swanetše go tšea leeto la sefofane pele mosadi wa gago a tsena kgweding ya bošupa ya boimana.” Ka gona re ile ra leba Uganda ka go akgofa. Ka baka leo, batswadi ba rena ga se ba ka ba bona morwedi wa rena wa bobedi e lego Rachel go ba go fihla ge a e-na le nywaga e mebedi. Ga bjale ka ge rena ka noši re šetše re le makgolo le rakgolo, re kwešiša ka mo go feletšego moya wa boikgafo wa batswadi ba rena ba rategago.

Go goroga Uganda ka 1966 e be e le bobedi mo go thabišago le mo go tšhošago. Ge re fologa sefofane, gatee-tee re ile ra kgahlwa ke mebala ya moo. E be e tagile kudu. Legae la rena la pele le be le le kgaufsi le torotswana ya Iganga, yeo e bego e le kgole le Jinja ka dikhilomithara tše 50, e lego toropo yeo e bego e agilwe mothopong wa Noka ya Nile. Dihlatse tša kgaufsi le legae la rena e be e le sehlopha seo se lego lekatana sa Jinja. Baromiwa e lego Gilbert le Joan Walters le Stephen le Barbara Hardy ba be ba hlokomela sehlopha. Ke ile ka dira kgopelo ya gore ke romelwe Jinja ka mošomo e le gore ke tle ke kgone go thuša sehlopha se gakaone. Go se go ye kae ka morago ga ge Rachel a belegwe, re ile ra hudugela Jinja. Moo re ile ra thabela go hlankela le sehlopha se senyenyane sa Dihlatse tše botegago ge se dutše se gola gore se tle se be phuthego ya bobedi ya Uganda.

Go Hlankela re le Lapa Tšhemong e Šele

Nna le Ann re nagana gore re kgethile lefelo le le kaone kudu la go godišetša lapa la rena. Re ile ra thabela go šoma gotee le baromiwa ba tšwago dinageng tše fapanego le go thuša phuthego yeo e sa tšwago go hlongwa gore e gole. Re be re rata segwera sa bana babo rena le dikgaetšedi ba Uganda, bao gantši ba bego ba etela legaeng la rena. Stanley le Esinala Makumba ba ile ba re kgothatša ka mo go kgethegilego.

Eupša bana babo rena e be e se bona ba nnoši ba re etelago, ka ge re be re dikologilwe ke diphoofolo tše makatšago tša naga tša mehuta-huta. Dikubu di be di e-tšwa ka Nokeng ya Nile bošego gomme di sepelela kgaufsi le legae la rena. Ke sa dutše ke gopola gabotse nako yeo re ilego ra ba le hlware ya botelele bja dimithara tše tshela ka serapaneng sa rena. Ka dinako tše dingwe, re be re tšea maeto go ya mafelong a go šireletša diphoofolo go yo bona diphoofolo tša naga, moo ditau le diphoofolo tše dingwe tša naga di bego di itshepelela ka bolokologi.

Bodireding re be re bonagala re le ba sa tlwaelegago bathong ba tikologong, bao le ka mohla ba sa kago ba bona phorema ya ngwana. Ge re dutše re e-ya ka ntlo le ntlo, gantši bana ba banyenyane ba be ba re šala morago. Batho ba be ba re lebeledišiša ka tlhompho gomme ka morago ba kgome ngwana yo mošweu. Go nea bohlatse e be e le mo go thabišago ka gobane batho e be e le ba botho kudu. Re be re nagana gore batho ka moka ba  be ba tlo tla therešong, ka ge go be go le bonolo go thoma dithuto tša Beibele. Lega go le bjalo, ba bantši ba ile ba hwetša go le thata go tlogela ditšo tšeo e sego tša mangwalo. Lega go le bjalo, ba bantši ba ile ba amogela ditekanyetšo tše phagamego tša Beibele tša boitshwaro, gomme palo ya phuthego e ile ya gola. Kopano ya rena ya pele ya tikologo kua Jinja ka 1968 e be e le tiragalo ya bohlokwa kudu e ilego ya fihlelelwa. Go kolobeletšwa ka Nokeng ya Nile ga ba bangwe bao re ilego ra bala le bona Beibele ke tiragalo yeo re tla dulago re e akanya pelong. Eupša khutšo ya rena e be e tla fedišwa go se go ye kae.

Thibelo—Teko ya Tumelo le go Bontšha Bohlale

Ka 1971, Molaodi Idi Amin o ile a tšea pušo. Go be go e-na le kgakanego e sa laolegego kua Jinja, gomme e be e le nakong ya ge re be re sa dutše re thabela komiki ya teye ka serapaneng sa rena moo tiragalo yeo go hlalositšwego ka yona kua mathomong e ilego ya direga. Nywageng e mebedi e latetšego, baagi ba bantši ba ma-Asia ba ile ba rakwa. Batho ba bantši ba tšwago dinageng di šele ba ile ba kgetha go sepela, gomme meago ya dikolo le ya tša kalafo e ile ya ba bothateng bjo bogolo. Ke moka go ile gwa tla ditsebišo tše matla tša gore Dihlatse tša Jehofa di thibetšwe. Ka ge Lefapha la Thuto le be le tshwenyegile ka tšhireletšego ya rena, le ile la re hudušetša motseng-mošate, e lego Kampala. Go huduga mo go bile le mohola ka ditsela tše pedi. Re be re sa tsebje gabotse kua Kampala gomme ka go rialo re be re e-na le tokologo e kgolo ya go itshepelela. Le gona go be go e-na le modiro o montši wo o swanetšego go dirwa ka phuthegong le tirelong ya tšhemo.

Brian le Marion Wallace gotee le bana ba bona ba babedi ba be ba le boemong bjo bo swanago le bja rena, gomme le bona ba ile ba dira phetho ya go dula Uganda. Re be re thabela segwera sa bona kudu ge re dutše re hlankela gotee kua Phuthegong ya Kampala nakong ye e thata. Dipego tšeo re badilego ka tšona mabapi le bana babo rena bao ba hlankelago ka tlase ga thibelo dinageng tše dingwe ga bjale di be di re kgothatša ka mo go kgethegilego. Re be re kopana ka dihlopha tše dinyenyane, gomme re be re swara diboka tše dikgolo Dirapeng tša Thutadimela tša Entebbe gatee ka kgwedi, re dira gore dinako tše di bonagale eka ke tša moletlo. Banenyana ba rena ba be ba nagana gore ye ke kgopolo e botse.

Re be re swanetše go ba šedi kudu mabapi le tsela yeo ka yona re dirago modiro wa boboledi. Taba ya gore batho ba bašweu ba etele magaeng a ma-Uganda e be e tla ba molaleng kudu. Ke ka baka leo mabenkele, mafelo a bodulo le mafelo a mangwe a tša thuto a ilego a ba tšhemo ya rena. Mokgwa o mongwe wo ke bego ke o diriša mabenkeleng e be e le wa go kgopela selo seo ke bego ke tseba gore ga se sa hwetšagala, go swana le swikiri goba reise. Ge e ba ralebenkele a be a bonagala a nyamišwa ke seo se diregago nageng, ke be ke  mmotša molaetša wa Mmušo. Mokgwa wo o ile wa šoma gabotse. Ka dinako tše dingwe ke be ke e-tšwa ka lebenkeleng ke hweditše e sego poelo feela eupša gape le tekanyo e nyenyane ya selo seo se sa hwetšagalego.

Go sa dutše go le bjalo, bošoro bo be bo phulega mafelong ka moka a re dikologilego. Ka baka la go fokola ga ditswalano magareng ga Uganda le Brithania, balaodi ga se ba ka ba tsošološa tumelelano ya-ka ya mošomo. Ka gona ka 1974, ka morago ga nywaga e seswai re le Uganda, e be e le nako ya rena ya go laelana le bana babo rena re nyamile. Lega go le bjalo, moya wa rena wa boromiwa ga se wa ka wa hwelela.

Go Hudugela New Guinea

Ka January 1975, re ile ra hwetša sebaka sa go yo šoma kua Papua New Guinea. Ke kamoo nywaga e seswai ya tirelo e thabišago tikologong ye ya Pacific e ilego ya thoma ka gona. Bophelo bja rena le bana babo rena le bja go ba tirelong e be e le bjo bo humilego kudu le bjo bo putsago.

Lapa la rena le gopola go dula ga rena kua Papua New Guinea e le nako ya diterama—e lego diterama tša Beibele. Ngwaga o mongwe le o mongwe, re be re tšea karolo go lokišetšeng diterama bakeng sa kopano ya selete, gomme re ile ra thabela se kudu gakaakang! Re ile ra thabela segwera sa malapa a mantši a sekametšego dilong tša moya, gomme a ile a ba tutuetšo e botse go banenyana ba rena. Morwedi wa rena yo mogolo e lego Sara, o ile a nyalana le mmulamadibogo yo a kgethegilego e lego Ray Smith, gomme bobedi bja bona ba be ba hlankela e le babulamadibogo ba kgethegilego kgaufsi le mollwane wa Irian Jaya (yeo ga bjale e lego Papua, profense ya Indonesia). Ngwako wa bona e be e le mokutwana wa bjang wo o agilwego motsaneng wa tikologong, gomme Sara o bolela gore nako ye a e feditšego tirelong yeo e be e le tlwaetšo e botse kudu go yena.

Go Tlwaelana le Maemo a Fetogago

Ga bjale batswadi ba-ka ba be ba nyaka tlhokomelo e oketšegilego. Go e na le gore batswadi ba-ka ba re re boele Engelane, ba ile ba dumela go tlo dula le rena, gomme ka moka ga rena re ile ra hudugela Australia ka 1983. Le gona ba ile ba fetša nakwana le kgaetšedi’a-ka Daphne, yo a bego a sa dutše a le Japane. Ka morago ga ge batswadi ba-ka ba hwile, nna le Ann re ile ra dira phetho ya go tsenela tirelo ya bobulamadibogo bja ka mehla, gomme se se ile sa re lebiša go tokelo yeo ke ilego ka hwetša e le e thata kudu.

Re be re sa tšwa go thoma go bula madibogo ge re be re laletšwa go hlankela modirong wa tikologo. Go tloga bjaneng, ke be ke lebelela ketelo ya molebeledi wa tikologo e le tiragalo e kgethegilego. Mo nakong ye ke be ke le molebeledi wa tikologo. Go ile gwa ipontšha e le kabelo e thata kudu yeo re ilego ra e thabela go fihla nakong yeo ya bophelo bja rena, eupša ka dinako tše dintši Jehofa o be a re thuša ka ditsela tšeo re sa kago ra di bona le ka mohla.

Ketelong ya lekala ya Ngwanabo rena Theodore Jaracz kua Australia ka 1990, re ile ra mmotšiša ge e ba a be a nagana gore re tšofetše kudu go ka hlankela modirong wa nako e tletšego kua moše wa mawatle. O itše: “Go ka ba bjang ka Dihlakahlaka tša Solomon?” Ka gona mafelelong, ge nna le Ann re be re le nywageng ya rena ya bo-50, re ile ra leba go yeo e bego e tla ba kabelo ya rena ya pele ka molao ya boromiwa.

Go Hlankela Dihlakahlakeng tša Lethabo

Dihlakahlaka tša Solomon di tsebja e le Dihlakahlaka tša Lethabo, gomme tirelo ya rena ngwaga-someng o fetilego e be e tloga e le nako ya lethabo. Nna le Ann re ile ra bontšhwa botho bjo  bonolo bja bana babo rena le dikgaetšedi ba Dihlakahlakeng tša Solomon ge ke be ke hlankela ke le molebeledi wa selete. Go amogela baeng moo re ilego ra go bontšhwa go ile gwa re kgoma dipelo, gomme yo mongwe le yo mongwe o be a kwešiša maiteko a-ka a go hlalosa dilo ka tsela yeo ke bego ke nagana gore ke e kwešišegago ka leleme la se-Pidgin la Dihlakahlakeng tša Solomon—e lego leleme leo le nago le tlotlontšu e nyenyane kudu lefaseng.

Go se go ye kae ka morago ga gore re fihle Dihlakahlakeng tša Solomon, baganetši ba ile ba leka go thibela go dirišwa ga Holo ya rena ya Kopano. Kereke ya Anglican e ile ya iša molato go ba molao wa malebana le Dihlatse tša Jehofa, e bolela gore karolo ya Holo ya rena e mpsha ya Kopano ya Honiara e agilwe lefelong la bona. Mmušo o ile wa thekga seo e se bolelago, ka gona re ile ra dira boipiletšo bja mabapi le phetho yeo Kgorong-kgolo ya tsheko. Mafelelo a boipiletšo bjo a be a tla dira phetho ya ge e ba re swanetše go ntšha ditulo tše mpsha tše 1 200 tša ka Holong ya rena ya Kopano.

Molato o ile wa ahla-ahlwa kgorong ya tsheko beke ka moka. Moeletši wa baganetši o be a bontšha kholofelo e nago le makoko ge molato wa malebana le rena o newa. Ke moka, ramolao wa rena e lego Ngwanabo rena Warren Cathcart yo a tšwago New Zealand, a diriša ditsela tše matla kudu tša go nea mabaka, o ile a pepentšha le go dira gore karolo e nngwe le e nngwe ya molato wa baganetši e be ya lefeela. Ka Labohlano, ditaba tša tiragalo ya kgorong ya tsheko di be di šetše di phatlalaletše kgole, gomme kgoro ya tsheko e be e tletše ka bahlomphegi ba kereke, bahlankedi ba mmušo le bana babo rena ba Bakriste. Ke sa dutše ke gopola phošo yeo e bego e le go tsebišo ya thulaganyo ya kgoro ya molao. E be e balega ka gore: “Mmušo wa Dihlakahlakeng tša Solomon le Kereke ya Melanesia kgahlanong le Jehofa.” Re ile ra fenya.

Lega go le bjalo, boemo bjo bja khutšo bja Dihlakahlakeng tša Lethabo e be e le bja nakwana. Nakong ye le gona, nna le Ann re ile ra ikhwetša re le gare ga khuduego le bošoro tša bahlabani ba go menola mmušo. Bonaba bja merafo bo ile bja lebiša go ntwa ya selegae. Ka June 5, 2000, mmušo o ile wa menolwa gomme motse-mošate o ile wa ba ka tlase ga taolo ya bahlabani ba itlhamilego. Ka dibeke tše mmalwa Holo ya rena ya Kopano e ile ya ba lefelo la bodulo go batho bao ba bego ba se na magae. Balaodi ba ile ba makatšwa ke gore bana babo rena ba Bakriste bao ba tšwago dihlopheng tša merafo tše di lwantšhanago ba be ba dula e le lapa letee la khutšo ka Holong ya Kopano. Se se ile sa ipontšha e le se se neago bohlatse bjo bobotse gakaakang!

Gaešita le bahlabani ba be ba hlompha boema-gare bja Dihlatse tša Jehofa. Se se ile sa dira gore re kgone go kgodiša yo mongwe wa balaodi gore a dumelele lori yeo e bego e rwele dipuku le ditlabakelo tše dingwe gore e fetele go sehlopha se senyenyane sa bana babo rena bao ba bego ba šetše ditikologong tšeo di bego di laolwa ke bahlabani ba baganetši. Ge re kopana le malapa ao re bego re arogantšwe le ona ka dikgwedi tše mmalwa, ka moka ga rena re ile ra sekiša megokgo.

Dilo tše Dintši Tšeo re ka di Lebogago

Ge re nagana ka bophelo bja rena tirelong ya Jehofa, go na le dilo tše dintši tšeo re ka di lebogago. Re le batswadi, re bile le tšhegofatšo ya go bona barwedi ba rena ba babedi le banna ba bona e lego Ray le John, ba tšwela pele go hlankela Jehofa ka potego. E be e tloga e le bona thekgo e kgolo go rena kabelong ya rena ya boromiwa.

Nywageng e 12 e fetilego, nna le Ann re ile ra ba le tokelo ya go hlankela ofising ya lekala ya Dihlakahlakeng tša Solomon, gomme nakong yeo, re ile ra bona bagoeledi ba bantši ba Mmušo ba Dihlakahlakeng tša Solomon ba ata ka makga a ipoeleditšego gabedi, gomme ba fihla go palo ya ka godimo ga 1 800. Morago bjale, ke ile ka amogela tokelo e oketšegilego ya go ba gona Sekolong sa Ditho tša Komiti ya Lekala kua Patterson, New York. Ka kgonthe, re thabetše bophelo bjo bo humilego ka ditšhegofatšo tše dintši ka baka la go kgomarela moya wa boromiwa.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Seswantšho go letlakala 23]

Letšatšing la rena la lenyalo, ka 1960

[Seswantšho go letlakala 24]

Kua Uganda, Stanley le Esinala Makumba e be e le mothopo wa kgothatšo go lapa la rena

[Seswantšho go letlakala 24]

Sara o tsena ka mokutwaneng wa moagišani

[Seswantšho go letlakala 25]

Go thala diswantšho go ile gwa nthuša go ruta badudi ba Dihlakahlakeng tša Solomon

[Seswantšho go letlakala 25]

Go kopana le phuthego yeo e lego lekatana ya Dihlakahlakeng tša Solomon

[Seswantšho go letlakala 26]

Lapa la rena lehono