Sebopego sa Ntwa se Fetogile

NTWA e be e dutše e le e sehlogo. E be e dutše e senya maphelo a mašole gotee le go tlišetša baagi tlaišego. Eupša nywageng ya morago bjale, sebopego sa ntwa se fetogile. Ka tsela efe?

Lehono dintwa tše dintši ke tša selegae—dintwa magareng ga dihlopha tšeo di lwantšhanago tša baagi ba naga e tee. Le gona dintwa tša selegae gantši di tšea lebaka le letelele, gomme di tlogela baagi ba gateletšegile kudu, gape di senya dinaga ka mo go feletšego go feta dintwa tšeo di lwewago magareng ga ditšhaba. Radihistori wa mo-Sepania Julián Casanova o re: “Dintwa tša selegae ke ditiro tše sehlogo tšeo di bakago tšhollo ya madi yeo e feleletšago ka mahu a dikete, go tlaišwa ka tša botona le botshadi, go tšhabela dinageng di šele ka go se rate, gomme maemong a feteletšego kudu, di feleletša ka polao ya molokwana-rite.” Ka kgonthe, ge bošoro bjo bo šiišago bo dirwa gare ga baagišani, go gobala maikwelong go ka fola ka morago ga nako e telele kudu.

Ga e sa le go tloga mafelelong a Ntwa ya Molomo, go bile le dintwa tše sego kae tšeo di ilego tša lwewa magareng ga ditšhaba tša manaba. SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute [Mokgatlo wa Stockholm wa Nyakišišo ya Khutšo ya Ditšhaba-tšhaba]) e bega gore: “Dintwa ka moka ka ntle le tše tharo tše dikgolo tša go itlhama tšeo go begilwego ka tšona magareng ga nywaga ya 1990 le 2000 e be e le tša selegae.”

Ke therešo gore dintwa tša selegae di ka bonagala e le tšeo di sa beego maphelo kotsing le gona di ka ba di hlokomologwa kudu ke mekero ya ditaba ya ditšhaba-tšhaba, eupša tlaišego le tshenyo tšeo di bakwago ke bonaba bjo bo bjalo ke tšeo di nolago moko ka mo go swanago. Batho ba dimilione ba hwetše dintweng tša selegae. Ge e le gabotse, nywaga-someng e mebedi e fetilego, batho ba ka bago dimilione tše hlano ba hwile dinageng tše tharo feela tšeo di hlagaditšwego ke ntwa—Afghanistan, Democratic Republic of Congo le Sudan. Dinageng tša Balkan, dintwa tše šoro tša merafo di ile tša bolaya batho ba ka bago 250 000, gomme dintwa tšeo di tšeago lebaka le letelele tša botšhošetši kua Colombia di bolaile batho ba 100 000.

Sehlogo sa ntwa ya selegae se bonagala kudu tseleng yeo se kgomago bana ka gona. Go ya ka United Nations High Commissioner for Refugees, ngwaga-someng o fetilego, bana ba ka godimo ga dimilione tše pedi ba hwetše dintweng tša selegae. Ba bangwe ba dimilione tše tshela ba ile ba gobatšwa. Palo e oketšegago ya bana e fetotšwe mašole. Ngwana yo mongwe yo e lego lešole o re: “Ba nneile tlwaetšo. Ba nneile sethunya. Ke be ke diriša dihlare-tagi. Ke be ke bolaya baagi bao ba bego ba sa itlhama. Ba bantši kudu. E be e fo ba ntwa . . . Ke be ke fo latela ditaelo. Ke be ke tseba gore se ke se sebe. E be e se thato ya-ka.”

Bana ba bantši ba dinageng tšeo go tšona dintwa tša selegae di fetogilego tsela ya bophelo ba gola ba sa tsebe khutšo le ka mohla. Ba phela lefaseng leo go lona dikolo di sentšwego le moo poledišano e dirwago ka dithunya. Dunja wa nywaga e 14 o re: “Go bolailwe batho ba bantši . . . Ga o sa kgona go kwa melodi ya dinonyana, ge e se feela mokgoši wa ngwana ge a llela mmagwe yo a hwilego goba tatagwe, ngwanabo goba kgaetšedi’agwe.”

 Di Bakwa Ke’ng?

Ke’ng seo se bešeletšago mollo wa dintwa tše bjalo tše sehlogo tša selegae? Dibaki tše dikgolo ke lehloyo la merafo le la meloko, diphapano tša tša bodumedi, go hloka toka le khuduego ya tša dipolitiki. Sebaki se sengwe sa motheo ke megabaru—megabaru ya go nyaka matla le megabaru ya go nyaka tšhelete. Baetapele ba dipolitiki, bao gantši ba tutuetšwago ke megabaru, ba gakatša lehloyo leo le bešeletšago mollo wa ntwa. Pego yeo e gatišitšwego ke SIPRI e bolela gore batho ba bantši bao ba tšeago karolo dintweng tša go itlhama “ba tutuetšwa ke go nyaka go ikhola.” Pego e oketša ka gore: “Megabaru e bontšhwa ka dibopego tše dintši, go tloga kgwebong e kgolo ya ditaamane ya baetapele ba madira le ba tša dipolitiki go ya go hulweng ga metse ka dithunya ke bafsa.”

Go hwetšagala gabonolo ga dibetša tša theko ya fase eupša e le tšeo di bolayago go tlaleletša polaong e šoro. Mahu a ka bago 500 000 ka ngwaga—ao gantši e lego a basadi le bana—a bakwa ke tšeo di bitšwago dibetša tše dinyenyane. Nageng e nngwe ya Afrika, sethunya sa go hlasela sa AK-47 se ka rekwa ka theko e lekanago le ya kgogo. Ke mo go nyamišago gore mafelong a mangwe dithunya ke tšeo di atago go etša dikgogo. Ga bjale, go akanyetšwa gore lefaseng ka bophara go na le dibetša tše dinyenyane tše dimilione tše 500—se tee go batho ba bangwe le ba bangwe ba 12 bao ba phelago.

Na dintwa tša bonaba tša selegae e tla ba seka seo se hlaolago ngwaga-kgolo wa bo-21? Na dintwa tša selegae di ka laolwa? Na batho mafelelong ba tla tlogela go bolaya? Sehlogo se se latelago se tla ahla-ahla dipotšišo tše.

[Lepokisi go letlakala 4]

Mafelelo a Setlago Pelo a Dintwa tša Selegae

Dintweng tša selegae tša dibetša tša thekinolotši ya maemo a tlase eupša e le tše šoro, 90 lekgolong ya bahlaselwa ke baagi bao ba sa itlhamago go e na le gore e be mašole. Graça Machel, e lego Setsebi sa Mongwaledi-pharephare wa Ditšhaba tše Kopanego sa Mafelelo a Dintwa tša go Itlhama Baneng, o re: “Go bonagala gore ka mo go oketšegago, bana ke bahlaselwa ba ka boomo ba ntwa ya go itlhama, e sego bahlaselwa ba sa letelwago.”

Go kata ke mokgwa woo madira a šetšego a o diriša. Dinageng tšeo di hlagaditšwego ke ntwa, marabele a kata mo e ka bago ngwanenyana yo mongwe le yo mongwe yo a lego mahlalagading yo a hwetšwago metsaneng yeo a e hlaselago. Pakane ya bakati ke go phatlalatša letšhogo le go senya ditlemo tša lapa.

Go tsoga ga ntwa go feleletša ka tlala le bolwetši. Ntwa ya selegae e bolela gore go tla bjalwa le go bunwa dimela tše sego kae, go tla šoma ditirelo tše sego kae tša tša kalafo ge e ba di le gona le gore dithušo tša ditšhaba-tšhaba di tla fihlelela batho ba sego kae feela bao ba tlogago ba di nyaka. Nyakišišo e nngwe ya ntwa ya selegae ya Afrika e utollotše gore 20 lekgolong ya bahlaselwa e ile ya bolawa ke bolwetši gomme 78 lekgolong ya bolawa ke tlala. Ke feela 2 lekgolong yeo e ilego ya hwa e bolawa ke ntwa ka go lebanya.

Ka kakaretšo, metsotsong e mengwe le e mengwe e 22 go na le motho yo a lahlegelwago ke leoto goba letsogo goba bophelo bja gagwe ka go gata dithuthupi. Go akanyetšwa gore go na le dithuthupi tše dimilione tše 60 go ya go dimilione tše 70 tšeo di phatlaletšego mo e ka bago dinageng tša ka godimo ga tše 60.

Batho ba gapeletšwa go tšhaba magaeng a bona. Go dikologa lefase, ga bjale go na le bafaladi gotee le batho bao ba gapeleditšwego go tšhaba dinageng tša gabo bona ba ka bago dimilione tše 50—seripa-gare sa bona ke bana.

[Caption on page 3]

Photo by Chris Hondros/Getty Images