Khutšo ya Westphalia Nako ya Phetogo e Bohlokwa Kua Yuropa

“KA KGONTHE ke tiragalo e sa tlwaelegago gore baemedi ba bantši gakaakaa ba Mebušo ya Yuropa ba bokane gotee go etša ge ba bokane mo lehono.” Roman Herzog yoo e bego e le mopresidente wa Mmušo wa Bofeterale wa Repabliki ya Jeremane, o boletše mantšu ao ka October 1998. Ge a be a bolela mantšu ao, batheetši ba gagwe ba be ba akaretša dikgoši tše nne, dikgošigadi tše nne, dikgošana tše pedi, mokgomana yo a phagamego le bapresidente ba mmalwa. Tiragalo ye yeo e bego e thekgwa ke Lekgotla la Yuropa, e be e le ya bohlokwa kudu historing ya nywaga e 50 ya mmušo wa Jeremane wa mehleng yeno. Go be go direga’ng?

Ka October 1998 go be go binwa ngwaga wa bo-350 wa Kwano ya Khutšo ya Westphalia. Ge go dirwa dithulaganyo tša khutšo gantši ke nako yeo ka yona go dirwago diphetho tše bohlokwa tšeo di tlago go kgoma histori kudu, gomme ke ka yona kgopolo ye Kwano ya Westphalia e bego e le selo sa bohlokwa. Go saenwa ga kwano ye ka 1648 go ile gwa fediša Ntwa ya Nywaga e Masome-tharo gomme gwa swaya go thoma ga Yuropa ya mehleng yeno e le kontinente ya dinaga tšeo di ikemetšego.

Thulaganyo ya Kgale e a Hlaselwa

Mehleng ya Magareng, mekgatlo e matla kudu kua Yuropa e be e le Kereke ya Roma Katholika le Mmušo o Mokgethwa wa Roma. Mmušo o be o bopša ke dinaga tše dikgolo tše makgolo tša bogolo bjo bo fapa-fapanego gomme di be di akaretša tikologo yeo ga bjale e tšerwego ke Austria, Repabliki ya Czechoslovakia, bohlabela bja Fora, Jeremane, Switzerland, Dinaga tša Tlase le dikarolo tša Italy. Ka ge dinaga tše dikgolo tša Jeremane di be di bopa karolo ya wona e kgolo, mmušo o ile wa thoma go tsebja e le Mmušo o Mokgethwa wa Roma wa Setšhaba sa Jeremane. Naga e nngwe le e nngwe e kgolo yeo e bego e le ka tlase ga mmušo e be e bušwa ke kgošana. Mmušiši ka boyena e be e le mo-Roma Katholika wa lapa la ga-Habsburg la ma-Austria. Ka go rialo, ka tlase ga taolo ya mopapa le ya mmušo, Yuropa e be e le tlase ga taolo ya Roma Katholika ka mo go feletšego.

Lega go le bjalo, lekgolong la ngwaga la bo-16 le la bo-17, thulaganyo yeo e ile ya hlaselwa. Kua Yuropa ka moka go be go e-na le go se kgotsofale mo go apareditšego ka baka la go dira dilo ka tsela e feteletšego ga Kereke ya Roma Katholika. Bampshafatši ba bodumedi ba bjalo ka Martin Luther le John Calvin ba ile ba bolela ka go boela ditekanyetšong tša Beibele. Luther le Calvin ba ile ba thekgwa gohle, gomme mokgatlong wona wo go ile gwa rotoga bodumedi bja Mpshafatšo le bja Protestanta. Mpshafatšo e ile ya arola mmušo ka madumedi a mararo—bja Katholika, bja Lutere le bja Calvin.

Makatholika a be a sa bote Maprotestanta, gomme Maprotestanta a be a nyatša baphenkgišani ba ona ba Makatholika. Boemo bjo bo ile bja baka go thongwa ga Botee bja Maprotestanta le Kgwerano ya Makatholika mathomong a lekgolo la ngwaga la bo-17. Dikgošana tše dingwe tša mmušong di ile tša tlatša Botee bja Maprotestanta mola tše dingwe di ile tša tlatša Kgwerano ya Makatholika. Yuropa—gotee le mmušo ka mo go kgethegilego—e be e le yona e fehlago dipelaelo tšeo di bego di nyaka tlhase e nyenyane gore di tsoše mollo wa ntwa. Ge tlhase yeo mafelelong e tšwelela, e ile ya thoma ntwa yeo e ilego ya tšea nywaga e 30 e ilego ya latela.

Tlhase e Kotsi e Tsoša Mollo wa Ntwa

Babuši ba Maprotestanta ba ile ba leka go tutuetša lapa la ga-Habsburg la Makatholika gore le dumelele gore go be le tokologo e oketšegilego ya borapedi. Eupša le ile la nea tumelelo yeo ka go se rate, gomme ka 1617-18, dikereke tše pedi tša Lutere  kua Bohemia (e lego Repabliki ya Czechoslovakia) di ile tša tswalelwa ka kgapeletšo. Se se ile sa kgopiša bahlomphegi ba Maprotestanta, bao ba ilego ba šwahlela mošate wa kua Prague, ba bolaya balaodi ba bararo ba Makatholika, gomme ba ba lahlela ka ntle ga lefasetere leo le bego le le lebatong la godimo. Tiro ye e ile ya ba tlhase yeo e ilego ya tsoša mollo wa ntwa kua Yuropa.

Gaešita le ge ditho tša madumedi ao a phenkgišanago di be di dumela gore di latela Kgoši ya Khutšo, e lego Jesu Kriste, mo nakong ye di be di le ntweng. (Jesaya 9:6) Ntweng ya Thaba e Tšhweu, Kgwerano ya Makatholika e ile ya fenya Botee bja Maprotestanta o šoro, moo bo ilego bja arogana. Bahlomphegi ba Maprotestanta ba ile ba bolaelwa mmarakeng wa kua Prague. Go dikologa Bohemia, dithoto tša Maprotestanta ao a bego a gana go latola tumelo ya ona di ile tša thopša gomme tša abaganywa gare ga Makatholika. Puku ya 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Ntwa le Khutšo Kua Yuropa) e hlalosa go thopa mo e le “go abaganywa mo gogolo ga dithoto moo go kilego gwa ba gona bogareng bja Yuropa.”

Ntwa yeo e ilego ya thoma e le ya bodumedi kua Bohemia e ile ya gola gomme ya ba ntwa ya ditšhaba-tšhaba ya go lwela mmušo. Go theoša le nywaga e 30 e ilego ya latela, Denmark, Fora, Netherlands, Sepania le Sweden di ile tša gogelwa ntweng. Babuši ba Makatholika le ba Maprotestanta, bao gantši ba bego ba tutuetšwa ke megabaru le go nyaka go buša, ba ile ba lwela matla a bopolitiki le mehola ya tša boiphedišo. Ntwa ya Nywaga e Masome-tharo e arotšwe ka megato, yeo o mongwe le o mongwe wa yona o reeletšwego ka baphenkgišani ba bagolo ba mmušiši. Dipuku tše mmalwa tša ditšhupetšo di bolela ka megato e bjalo e mene e lego: Ntwa ya Bohemia le Palatine, Ntwa ya Denmark le Lower Saxony, Ntwa ya Sweden le Ntwa ya Fora le Sweden. Ntwa gantši e be e lwewa tikologong ya mmušiši.

Dibetša tšeo di bego di dirišwa mehleng yeo di be di akaretša dithunya tše dinyenyane, dithunya tše dikgolo, dikanono tša go betša dinkgokolo tša letsopa le dikanono tša go betša dinkgokolo tša tšhipi, gomme Sweden e be e le morulaganyi yo mogolo wa dibetša. Makatholika le Maprotestanta a ile a tanywa ntweng. Mašole a ile a ya ntweng a goeletša ka gore “Maria yo Mokgethwa” goba “Modimo o na le rena.” Madira a be a tšama a hula le go thopa dilo tseleng ya ona ya go phatša dinaga tše dikgolo tša Jeremane, gomme a swara baphenkgišani ba ona le baagi bao e sego bahlabani bjalo ka diphoofolo. Ntwa e ile ya mpefala gomme ya ba e sehlogo. Se e tloga e le se se fapanego gakaakang le boporofeta bja Beibele bjo bo rego: “Xo ka se bê le sethšaba se se tl’o xo tšwêla se sengwê lerumô; batho ba tlo lesa xo ithuta xo hlabana”!—Mika 4:3.

Moloko wa ma-Jeremane o gotše o tseba ntwa feela, gomme baagi bao ba lapišitšwego ke ntwa ba be ba hlologetše khutšo. Go bonagala khutšo e ka ba e ile ya kgonega ge feela babuši ba be ba se na dikganyogo tša bopolitiki tše di lwantšhanago. Ntwa e ile ya se sa ba ya bodumedi ka mo go tšwelago pele eupša e ile ya thoma go lwewa kudu ka baka la tša bopolitiki. Ka mo go fapanego, monna yo mongwe yo a bego a thekga phetogo ye e be e le molaodi yo a phagamego wa Kereke ya Katholika.

Mokadinale Richelieu o Diriša Matla a Gagwe

Leina la semmušo leo Armand-Jean du Plessis a bego a tsebja ka lona e be e le Mokadinale de  Richelieu. Le gona e bile tona-kgolo ya Fora go tloga ka 1624 go ya go 1642. Richelieu o be a ikemišeditše go dira gore Fora e be mmušo o mogolo kua Yuropa. E le gore a fihlelele pakane yeo, o ile a leka go fediša mmušo wa Makatholika-gotee le yena, e lego wa ba ga-Habsburg. O dirile se bjang? Ka go thuša madira a Maprotestanta a dinageng tše dikgolo tša Jeremane ka tša ditšhelete, e lego Denmark, Netherlands le Sweden, tšeo ka moka ga tšona di bego di e-lwa kgahlanong le ba ga-Habsburg.

Ka 1635, Richelieu o ile a romela madira a Fora ntweng ka lekga la pele. Puku ya vivat pax—Es lebe der Friede! (Khutšo a e Phele ka mo go sa Felego!) e hlalosa gore mogatong wa yona wa mafelelo, “Ntwa ya Nywaga e Masome-tharo e ile ya se sa ba ntwa magareng ga dihlopha tša bodumedi. . . . E ile ya ba ntwa ya kua Yuropa ya go lwela maemo a phagamego a tša bopolitiki.” Ntwa yeo e ilego ya thoma e le ntwa ya bodumedi magareng ga Makatholika le Maprotestanta e ile ya feleletša Makatholika a thušana le Maprotestanta go lwa kgahlanong le Makatholika a mangwe. Kgwerano ya Katholika, yeo e bego e šetše e fokodišitšwe ka bo-1630, e ile ya arogana ka 1635.

Therišano ya Khutšo Kua Westphalia

Yuropa e be e sentšwe ke bohodu, polao, go kata le bolwetši. Ganyenyane-ganyenyane, go hlologela khutšo go ile gwa gakatšwa ke ge go lemogwa gore ye e be e le ntwa yeo go yona go bego go se na yo a ka fenyago. Puku ya vivat pax—Es lebe der Friede! e bolela gore “go ya mafelelong a bo-1630, dikgošana tšeo di bušago mafelelong di ile tša lemoga gore matla a tša bohlabani a be a ka se sa di thuša go fihlelela pakane ya tšona.” Eupša ge e ba khutšo e be e le seo batho ka moka ba bego ba se nyaka, gona e be e tla fihlelelwa bjang?

Mmušiši Ferdinand III wa Mmušo o Mokgethwa wa Roma, Kgoši Louis XIII wa Fora le Kgošigadi Christina wa Sweden ba ile ba dumelelana gore go swanetšwe gore go swarwe therišano yeo go yona dihlopha ka moka tšeo di lwago di swanetšego go bokana le go boledišana ka go dira khutšo. Go ile gwa kgethwa mafelo a mabedi ao go bego go tla swarelwa dipoledišano go ona—toropo ya Osnabrück le ya Münster tša profenseng ya Jeremane ya Westphalia. Di ile tša kgethwa ka gobane di be di le magareng ga motse-mošate wa Sweden le wa Fora. Go thoma ka 1643, baemedi ba ka bago 150—bao ba bangwe ba bona ba bego ba e-na le dihlopha tše dikgolo tša baeletši—ba ile ba ya ditoropong tšeo tše pedi, baemedi ba Makatholika ba ile ba bokana kua Münster, gomme baemedi ba Maprotestanta ba bokana Osnabrück.

Sa pele, go ile gwa hlangwa tsela ya go sepediša ditaba tše bjalo ka maina le maemo a baemedi, thulaganyo ya go dula le ditshepedišo. Ke moka dipoledišano tša khutšo di ile tša thoma, ditšhišinyo di be di fetišwa ka baboelanyi go tloga go moemedi yo mongwe go ya go yo mongwe. Ka morago ga mo e ka bago nywaga e mehlano—ge ntwa e be e dutše e tšwela pele—go ile gwa kwanwa ka go dira khutšo. Kwano ya Westphalia e be e bopša ke mangwalo a molao a mantšinyana. Kwano e nngwe e ile ya saenwa ke Mmušiši Ferdinand III le Sweden, gomme e nngwe ya saenwa ke mmušiši le Fora.

Ge ditaba tša kwano di dutše di phatlalala, meletlo e ile ya thoma. Ntwa yeo e ilego ya thoma ka tlhase e kotsi e ile ya feleletša ka dithuthupi (fireworks) tša kgonthe. Di ile tša bonegela lefaufau metseng-megolo e fapa-fapanego. Ditšhipi tša dikerekeng di ile tša lla, dikanono di ile tša galagala e le go bontšha go amogela kwano gomme batho ba ile ba opela ditarateng. Na Yuropa mo nakong ye e be e ka letela khutšo ya sa ruri?

Na Khutšo ya sa Ruri e a Kgonega?

Kwano ya Westphalia e ile ya amogela molao wa motheo wa boipušo. Se se be se bolela gore sehlopha se sengwe le se sengwe seo se saenetšego kwano se ile sa dumela gore se tla hlompha ditshwanelo tša ditikologo tša dihlopha tše dingwe ka moka le gore se ka se tsena-tsenane le ditaba tša ka gare ga dinaga tša tšona. Ka go rialo go ile gwa thoma Yuropa ya mehleng yeno e le kontinente ya dinaga tšeo di ikemetšego. Gare ga mebušo yeo, e mengwe e ile ya holwa kudu ke kwano go feta e mengwe.

Fora e ile ya hlongwa e le mmušo o mogolo, gomme Netherlands le Switzerland bobedi bja tšona di ile tša ba mebušo e ikemetšego. Ge e le dinaga  tše dikgolo tša Jeremane, tšeo bontši bja tšona di bego di sentšwe ke ntwa, kwano e ile ya ba le mafokodi a yona. Mafelelo a Jeremane ka tekanyo e itšego a ile a rerwa ke dinaga tše dingwe. The New Encyclopædia Britannica e bega gore: “Go hwetša dithoto ga dikgošana tša Jeremane gotee le go lahlegelwa ke tšona go be go ithekgile ka dilo tšeo di bego di tla hola mebušo e megolo e lego: Fora, Sweden le Austria.” Go e na le gore dinaga tše dikgolo tša Jeremane di bewe gotee le gore di kopanywe e be setšhaba se setee, di ile tša arolwa go fo swana le pele. Go feta moo, ditikologo tše dingwe di ile tša newa babuši ba dinaga dišele gore ba di laole, go etša ge go ile gwa ba bjalo ka dikarolo tša dinoka tše dikgolo tša Jeremane—Noka ya Rhine, ya Elbe le ya Order.

Madumedi a Katholika, a Lutere le a balatedi ba Calvin a ile a newa maemo a lekanago. Se ga se sa ka sa thabiša batho ka moka. Mopapa Innocent X o be a tloga a le kgahlanong le kwano ye, a bolela gore e a fokola. Lega go le bjalo, mellwane ya bodumedi yeo e bego e hlomilwe e ile ya dula e sa fetoge ka nywaga-kgolo e meraro yeo e ilego ya latela. Gaešita le ge go be go se gwa hlwa go e ba le tokologo ya bodumedi ya motho ka noši, e be e batamela gona moo.

Kwano e ile ya fediša Ntwa ya Nywaga e Masome-tharo, gomme ya fediša le bonaba bjo bogolo bjo e bego e bo baka. Ye e be e le ntwa ya mafelelo e kgolo ya bodumedi kua Yuropa. Dintwa ga se tša ka tša fela, eupša modu wa tšona o mogolo e ile ya se sa ba bodumedi eupša ya ba bopolitiki goba tša kgwebo. Seo ga se bolele gore bodumedi bo ile bja loba tutuetšo ya bjona ka mo go feletšego bonabeng bja Yuropa. Ntweng ya Lefase ya I le ya II, mašole a Jeremane a be a ngwadile mapanteng a ona mongwalo wo o nago le mantšu a tlwaelegilego ao a rego: “Modimo o na le rena.” Dintweng tšeo tše di boifišago, Makatholika le Maprotestanta a ile a thušana gape go lwa kgahlanong le Makatholika le Maprotestanta a ka lehlakoreng la baphenkgišani.

Go molaleng gore Kwano ya Westphalia ga se ya tliša khutšo ya sa ruri. Lega go le bjalo, kgaufsinyane khutšo e bjalo e tla thabelwa ke batho bao ba kwago. Jehofa Modimo o tla tliša khutšo ya ka mo go sa felego bathong ka Mmušo wa Mesia yo e lego Morwa wa gagwe, Jesu Kriste. Tlase ga mmušo woo, bodumedi bjo botee bja therešo e tla ba bjona matla a tutuetšago botee e sego karogano. Ga go na yo a tlago go ya ntweng tlase ga mabaka le ge e le afe, e ka ba a bodumedi goba go se bjalo. E tla ba kimollo e kaakang ge Mmušo o e-na le matla a feletšego a taolo godimo ga lefase gomme ‘khutšo bjale e le ya mehleng ya neng le neng’!—Jesaya 9:6, 7.

[Ntlhakgolo go letlakala 21]

Ntwa yeo e ilego ya thoma e le ntwa ya bodumedi magareng ga Makatholika le Maprotestanta e ile ya feleletša Makatholika a thušana le Maprotestanta go lwa kgahlanong le Makatholika a mangwe

[Ntlhakgolo go letlakala 22]

Mašole a ile a ya ntweng a goeletša ka gore “Maria yo Mokgethwa” goba “Modimo o na le rena”

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 20]

From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI

[Caption on page 21]

Mokadinale Richelieu

[Methopo ya Diswantšho go letlakala 23]

Religious leaders struggling: From the book Wider die Pfaffenherrschaft; map: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Seswantšho go letlakala 23]

Seswantšho sa lekgolong la ngwaga la bo-16 se bontšha ntwa ya magareng ga Luther, Calvin le mopapa