Complutensian Polyglot Sedirišwa sa go Fetolela sa Bohlokwa Historing

MO E ka bago ka 1455, go ile gwa ba le phetogo e kgolo kudu go gatišweng ga Beibele. Johannes Gutenberg o ile a diriša motšhene wa go gatiša bakeng sa go tšweletša Beibele ya mathomo yeo e kilego ya gatišwa go dirišwa motšhene wa go tlanya. Mafelelong, mapheko ao a bego a dirile gore Beibele e hwetšagale ka mengwalo e sego kae ya seatla, a ile a tlošwa. Mafelelong, Dibeibele di be di ka tšweletšwa ka bontši le mo e ka bago ka ditshenyagalelo tša tlase. Go se go ye kae, Beibele e ile ya ba puku e abjago kudu lefaseng.

Beibele ya Gutenberg e be e le ka Selatine. Go se go ye kae, diithuti tša ma-Yuropa di ile tša lemoga gore di nyaka mangwalo ao a ka botwago a Beibele ka maleme a ona a mathomo—Sehebere le Segerika. Kereke ya Katholika e be e lebelela Vulgate ya Selatine e le phetolelo e nnoši e amogelegago ya Beibele, lega go le bjalo, go be go e-na le ditšhitišo tše dikgolo tše pedi. Lekgolong la bo-16 la nywaga, batho ba bantši ba be ba sa kwešiše Selatine. Go feta moo, mo e ka bago lebaka la nywaga ya ka godimo ga e sekete, ditemana tša Vulgate di be di tletše diphošo tše dintši tša bangwalolodi.

Bobedi bafetoledi le diithuti ba be ba nyaka Beibele ka maleme a mathomo gotee le phetolelo ya Selatine e kaonefaditšwego. Ka 1502, mokadinale Jiménez de Cisneros, yo e bego e le moeletši wa tša dipolitiki le tša bodumedi wa Isabella I wa Sepania, o ile a phetha ka gore a kgotsofatše senyakwa sa bona ka kgatišo e tee feela. Sedirišwa sa go fetolela sa bohlokwa historing se ile sa tsebja e le Complutensian Polyglot. Cisneros o be a ikemišeditše go tšweletša Polyglot, goba Beibele ya maleme a mantši, yeo e huperego ditemana tše kaone-kaone ka Sehebere, Segerika le Selatine gotee le dikarolo tše dingwe tša se-Arama. Go gatiša go be go sa dutše go le mogatong wa gona wa mathomo, ka gona mošomo wo wa go gatiša le wona e be e tla ba tiragalo e bohlokwa kudu tšwelopeleng ya go gatiša.

Cisneros o ile a thoma mošomo wa gagwe o mogolo ka go reka mangwalo a kgale a Sehebere ao e bego e le a mantši kua Sepania. O ile a kgobokanya gape le mangwalo a fapa-fapanego a kgale a Segerika le Selatine. Wona a be a tla thea motheo bakeng sa mangwalo a Polyglot. Cisneros o ile a gafela mošomo wa go kgoboketša go sehlopha sa diithuti tšeo di bego di rulagantšwe Yunibesithing yeo e bego e sa tšwa go hlongwa ya Alcalá de Henares, kua Sepania. Yo mongwe wa diithuti tšeo di bego di kgopetšwe go ba karolo ya sehlopha e be e le Erasmus wa Rotterdam, eupša setsebi se sa maleme seo se tumilego se ile sa gana taletšo.

Diithuti di ile tša tšea nywaga e lesome bakeng sa go kgoboketša mošomo wo o mogolo, wo ka morago ga ona go gatiša go ilego gwa tšea nywaga e mengwe e mene. Go be go e-na le mathata a mantši a tša thekinolotši ka ge metšhene ya go gatiša ya Sepaniši e be e se na ditlhaka tša Sehebere, Segerika goba se-Arama. Ka gona, Cisneros o ile a diriša motšhene o mogolo wa go gatiša wa Arnaldo Guillermo Brocario bakeng sa go beakanya ditlhaka ka maleme a. Mafelelong, metšhene ya go gatiša e ile ya thoma go tšweletša ka 1514. Dibolumo tše tshela di ile tša phethwa ka July 10, 1517, e lego dikgwedi tše nne feela pele ga lehu la mokadinale. Mo e ka bago dikopi tše makgolo a tshelelago tše di feditšwego di be di gatišitšwe nakong ya ge Lekgotla la Dikotlo tša Bahlanogi la Sepania le be le galefile o šoro. *

 Kamoo Puku e Hlamilwego ka Gona

Letlakala le lengwe le le lengwe la Polyglot le be le nea mothopo o montši wa tsebišo. Ka dibolumong tše nne tšeo di huperego Mangwalo a Sehebere, ditemana tša Vulgate di be di tšwelela bogareng bja letlakala le lengwe le le lengwe; ditemana tša Sehebere di be di bopa karolo ya ka ntle; gomme ditemana tša Segerika gotee le phetolelo ya Selatine, di be di bopa karolo ya ka gare. Ka mathoko go be go bontšhitšwe medu ya mantšu a mantši a Sehebere. Le gona karolong ya ka tlase ya letlakala le lengwe le le lengwe go lebana le Pentateuch, barulaganyi ba be ba akareditše gape Targum of Onkelos (tlhaloso ya se-Arama ya dipuku tša mathomo tše hlano tša Beibele) gotee le phetolelo ya Selatine.

Bolumo ya bohlano ya Polyglot e be e hupere Mangwalo a Segerika ka dikarolo tše pedi. Karolo e nngwe e be e bontšha ditemana tša Segerika gomme e nngwe e bontšha ditemana tše di lebanego le tšona tša Selatine go tšwa go Vulgate. Tswalano magareng ga ditemana ka maleme ka bobedi e be e bontšhitšwe ka ditlhaka tše nyenyane tšeo di bego di lebiša mmadi lentšung leo le tswalanago le le lengwe karolong e nngwe le e nngwe. Ditemana tša Segerika tša Polyglot e be e le kgoboketšo ya mathomo e feletšego ya Mangwalo a Segerika, goba “Testamente e Mpsha” yeo e kilego ya gatišwa le yeo kapejana ka morago e latetšwego ke kgatišo e lokišeditšwego ke Erasmus.

Diithuti di ile tša ba šedi kudu ge di be di bala ditemana tša bolumo ya bohlano ka morero wa go lokiša diphošo mo e lego gore go be go tšweletše feela diphošo tše 50. Ka baka la go ba šedi mo go bjalo ga kgonthe ga diithuti tše, ba-ntšha-diphošo ba mehleng yeno ba ile ba e lebelela e le e phagametšego mangwalo a tumilego a Segerika a Erasmus. Ditlhaka tše botse tša Segerika di be di swanelana le botse bjo bo bonagalago gabotse bja mangwalo a kgale a go ngwalwa ka seatla. Ka pukung ya gagwe ya The Printing of Greek in the Fifteenth Century, R. Proctor o re: “Tumišo e išwe go Sepania ka go tšweletša ga yona ditlhaka tša pele tša Segerika, e lego seo ka ntle le pelaelo e lego ditlhaka tše dibotse kudu tša Segerika tšeo di kilego tša betlwa.”

Bolumo ya botshelela ya Polyglot e be e hupere dithušo tše di fapa-fapanego bakeng sa go ithuta Beibele: pukuntšu ya Sehebere le ya se-Arama, tlhaloso ya maina a Segerika, Sehebere le se-Arama, popopolelo ya Sehebere le tlhatlamano ya Selatine bakeng sa pukuntšu. Ga go makatše ge Complutensian Polyglot e ile ya tumišwa phatlalatša e le “segopotšo sa bokgabo bja go gatiša le tsebo ya Mangwalo.”

Cisneros o be a rerile gore mošomo wo o “tsošološe go ithuta mangwalo mo go bego go fodile,” lega go le bjalo, o be a sa kganyoge gore Beibele e hwetšwe ke batho ka kakaretšo. O be a nagana gore “Lentšu la Modimo le swanetše go dirwa khupamarama yeo e sa swanelago go kwešišwa ke batho feela ba tlwaelegilego.” Le gona, o be a dumela gore “Mangwalo a swanetše go lekanyetšwa malemeng a mararo a bogologolo ao Modimo a ilego a dumelela gore go ngwalwe tlhaloso ka ona ka godimo ga hlogo ya Morwa wa gagwe yo a bego a kokotetšwe.” * Ka baka le, Complutensian Polyglot e be e sa akaretše go fetolelwa le ge e le gofe lelemeng la Sepaniši.

Vulgate ge e Bapišwa le Maleme a Mathomo

Dibopego tša Polyglot ka botšona di ile tša tšweletša dikgohlano tše itšego gare ga diithuti tšeo di bego di akaretšwa. Seithuti se se tumilego sa mo-Sepania e lego Antonio de Nebrija * se ile sa latofatšwa  bakeng sa go bušeletša ditemana tša Vulgate tšeo di bego di tla tšwelela ka Beibeleng ya Polyglot. Gaešita le ge Kereke ya Katholika e be e lebelela Vulgate ya Jerome e le phetolelo e nnoši e dumeletšwego, Nebrija o ile a bona go swanetše go bapiša Vulgate le mangwalo a mathomo a Sehebere, se-Arama le Segerika. O be a nyaka go phošolla diphošo tše di lego molaleng tšeo di bego di šwahletše ka dikoping tše di bego di le gona tša Vulgate.

Bakeng sa go lokiša go se dumelelane le ge e le gofe magareng ga Vulgate le maleme a mathomo, Nebrija o ile a kgothatša Cisneros ka gore: “Hlabiša gape dietša tše pedi tše di sa hlabišwago tša bodumedi bja rena, e lego leleme la Sehebere le la Segerika. Putsa bao ba ikgafetšego mošomo wo.” O ile a ba a dira tšhišinyo e latelago: “Nako e nngwe le e nngwe ge go bonala go se dumelelane mangwalong a kgale a Selatine a Testamente e Mpsha, re swanetše go boela morago mangwalong a kgale a Segerika. Nako e nngwe le e nngwe ge go e-na le go se dumelelane magareng ga mangwalo a fapa-fapanego a kgale a Selatine goba magareng ga mangwalo a kgale a Selatine le Segerika a Testamente ya Kgale, re swanetše go tsoma go nepagala mothopong wa kgonthe wa Sehebere.”

Cisneros o ile a arabela bjang? Ketapeleng ya gagwe ka Beibeleng ya Polyglot, Cisneros o ile a bolela pono ya gagwe ka mo go kwagalago. “Re beile phetolelo ya Selatine ya Jerome yo mokgethwa magareng ga phetolelo ya Sinagoge [mangwalo a Sehebere] le phetolelo ya Kereke ya ka Bohlabela [mangwalo a Segerika], go fo etša ge mahodu a mabedi a be a fegilwe ka mahlakoreng a Jesu, e lego ao a swantšhetšago Kereke ya Roma goba ya Latin.” Ka gona, Cisneros ga se a ka a dumelela Nebrija go phošolla Vulgate ya Selatine gore e dumelelane le mangwalo a maleme a mathomo. Mafelelong, Nebrija o ile a phetha ka go tlogela mošomo wo, go e na le gore leina la gagwe le tswalanywe le kgatišo e hlaelelwago.

Comma Johanneum

Gaešita le ge Beibele ya Polyglot ya Alcalá de Henares e ipontšhitše e le mogato o mogolo tšwelopeleng ya go tšweletšwa ga mangwalo ao a kaonefaditšwego a maleme a mathomo a Beibele, gantši batho ba be ba rata setlwaedi kudu go feta thuto. Vulgate e be e tšeelwa godimo kudu mo e lego gore ka makga a mantši barulaganyi ba be ba gapeletšega go phošolla mangwalo a Segerika a “Testamente e Mpsha” bakeng sa go kgonthišetša gore a dumelelana le a Selatine go e na le go phošolla mangwalo a Selatine gore a dumelelane le a Segerika sa mathomo. O mongwe wa mehlala ye ke temana ya maaka e tumilego yeo e bego e tsebja e le comma Johanneum. * Ga go le letee la mangwalo a kgale a Segerika leo le bego le e-na le polelwana ye, yeo go lego molaleng gore e tsentšwe makgolong a nywaga a mmalwa ka morago ga ge Johane a ngwadile lengwalo la gagwe; gaešita le go tšwelela mangwalong a kgale a Selatine a Vulgate.  Ka gona, Erasmus o ile a tlogela tlaleletšo ye e sa ngwalwa ka “Testamenteng e Mpsha” ya gagwe ya Segerika.

Barulaganyi ba Polyglot ba ile ba dika-dika go tloša temana yeo e bilego karolo ya mangwalo a Vulgate ya setlogo ka nywaga-kgolo e mentši. Ka gona, ba ile ba boloka mmalelo wa maaka ka mangwalong a Selatine, gomme ba rera go a fetolela le go a tsenya mangwalong a Segerika e le gore dikarolo tše tše pedi di ka dumelelana.

Motheo Bakeng sa Diphetolelo tše Difsa tša Beibele

Mohola wa Complutensian Polyglot ga se wa fo ithekga ka taba ya gore e hupere kgatišo ya pele ya Mangwalo a feletšego a Segerika gotee le kgatišo ya pele ya Septuagint. Go fo etša ge “Testamente e Mpsha” ya Segerika ya Erasmus e ile ya ba Lengwalo le le Amogetšwego la Mangwalo a Segerika (motheo bakeng sa diphetolelo tše dintši ka maleme a mangwe), mangwalo a Sehebere a Polyglot a ile a thea motheo o kaonefaditšwego wa mangwalo bakeng sa Mangwalo a Sehebere sa se-Arama. * William Tyndale o ile a diriša Polyglot ye e le mangwalo a motheo a Sehebere bakeng sa go fetolela ga gagwe Beibele Seisemaneng.

Ka gona, mošomo wa diithuti wa sehlopha seo se tšweleditšego Complutensian Polyglot, o tlaleleditše ka mo go lemogegago tšwelopeleng ya go ithuta Mangwalo. Go gatišwa ga yona go tlile ka nako ya ge go kgahlegela Beibele mo go golago kua Yuropa ka bophara go be go thomile go hlohleletša go fetolelwa ga yona malemeng ao a bego a tlwaelegile a batho. Polyglot e ipontšhitše e le o mongwe wa megato lelokelelong leo le tlaleleditšego go kaonefatšeng le go bolokweng ga mangwalo a Segerika le Sehebere. Tše ka moka di dumelelana le morero wa Modimo wa gore ‘lentšu le le sekilego la Jehofa,’ “lentšu la Modimo wa rena le eme neng le neng.”—Psalme 18:30, bapiša le NW; Jesaya 40:8; 1 Petro 1:25.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Caption on page 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Caption on page 29]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Caption on page 29]

Mokadinale Jiménez de Cisneros

[Caption on page 30]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Caption on page 30]

Antonio de Nebrija