Dipapadi tša Bogologolo le Bohlokwa bja go Fenya

“KA MOKA ba ba katanaxo dipapading, ba ikôna tšohle.” “Le xe motho a ka katana, a ka se rwešwe seala, xe a sa katane senna.”—1 Ba-Korinthe 9:25; 2 Timotheo 2:5.

Dipapadi tšeo moapostola Paulo a bego a bolela ka tšona e be e le karolo ya bohlokwa ya tlhabologo ya Gerika ya bogologolo. Histori e re botša’ng ka diphadišano tše bjalo le ka boemo bjo bo bego bo di dikologile?

Morago bjale, pontšho ya dipapadi tša Gerika, e lego Nike—Il gioco e la vittoria (“Nike—Papadi le Phenyo”), e be e swaretšwe kua Colosseum ya Roma. * Dilo tšeo di bego di bontšhwa di ile tša nea dikarabo tša potšišo yeo gotee le seo go ka naganwago ka sona ge e le mabapi le pono ya Mokriste ka dipapadi.

Mokgwa wa Bogologolo

Gerika e be e se yona lefelo la pele leo go lona batho ba bego ba tsenela dipapadi. Gaešita le ge go le bjalo, mo e ka bago lekgolong la bo-seswai la nywaga B.C.E., sereti sa mo-Gerika Homer se ile sa hlalosa ka batho bao ba bego ba tutuetšwa ke mehlala ya bagale le moya wa phadišano, woo go ona bokgoni bja tša bohlabani le bja tša mabelo bo bego bo tšeelwa godimo kudu. Pontšho ye e bontšhitše gore, menyanya ya pele  ya Gerika e thomile e le ditiragalo tša bodumedi tša go hlompha medimo dipolokong tša batho bao e lego bagale. Ka mohlala, Iliad ya Homer, e lego puku ya kgale kudu dipukung tša Gerika, e hlalosa kamoo bahlabani ba bahlomphegi, e lego badirišani-gotee le Achilles, ba ilego ba bea dibetša tša bona fase ditirelong tša poloko bakeng sa Patroclus gomme ba phenkgišana e le go bontšha sebete sa bona go tša matswele, papading ya go wišana (wrestling), papading ya discus le ya javelin, gotee le mekatong ya dikarikana tša dipere.

Menyanya e swanago e ile ya thoma go binwa Gerika ka moka. Pukwana ya tlhahlo ya dipontšho e re: “Menyanya ye e be e le sebaka sa motheo seo go sona ba-Gerika, e le go bontšha tlhompho go medimo ya bona, ba bego ba beela ka thoko dintwa tša bona tše šoro tše di sa felego le tša ka mehla, gomme ba kgona go fetoša moya wa bona wo o tlwaelegilego wa phadišano gore e be wa khutšo eupša ba kgona go fihlelela selo sa kgonthe ka mo go swanago: e lego phadišano ya tša mabelo.”

Dihlopha tša metse ya dilete di ile tša thoma mokgwa wa go kopana ka mehla mafelong a tlwaelegilego a borapedi e le go bontšha tlhompho go medimo ya bona ka diphadišano tša mabelo. Ge nako e dutše e e-ya, menyanya e bjalo e mene—Dipapadi tša Olympic le tša Nemea, bobedi di be di neetšwe go Zeus, gomme tša Pythian le tša Isthmus, di be di neetšwe ka mo go kgethegilego go Apollo le Poseidon—e ile ya ba ya bohlokwa kudu go ba go fihla ge e fihlelela maemo a menyanya ya Panhellenic. Seo se bolela gore e be e bulegetše baphenkgišani ba tšwago nageng ka moka ya Gerika. Menyanya e be e akaretša sehlabelo le thapelo e bile e be e hlompha medimo ka diphadišano tša mabelo tša maemo a godimo goba diphadišano tša bokgabo.

Monyanya wa kgale kudu le wo o tumilego kudu go menyanya e bjalo, go boletšwe gore ke wa morago kua ka 776 B.C.E., o be o swarwa ngwageng o mongwe le o mongwe wa bone e le go hlompha Zeus kua Olympia. Wo o lego maemong a bobedi ka bohlokwa e be e le monyanya wa Pythian. O be o swarwa go latelana kgaufsi le monyanya wo o tumilego wa bonoge wa mehleng ya bogologolo, kua Delphi, woo le wona o bego o akaretša diphadišano tša mabelo. Eupša e le go hlompha mothekgi wa direto le mmino, e lego Apollo, go be go gatelelwa kudu mmino le motantsho.

Dipapadi

Ge e bapišwa le diphadišano tša mabelo tša mehleng yeno, palo ya dipapadi e be e tloga e lekanyeditšwe, gomme e be e le banna feela bao ba bego ba tšea karolo. Lenaneo la di-Olympic la mehleng ya bogologolo le be le sa ke le e-ba le dipapadi tša ka godimo ga tše lesome. Dihlwa-dieme, diswantšho tše di betlilwego lefsikeng, diswantšho tše di kgabišitšwgo galaseng le diswantšho tše di thadilwego dipitšaneng tša letsopa tšeo di bego di bontšhwa kua Colosseum di be di e-na le dinepe tša tšona.

Go be go e-na le diphadišano tša mabelo tša menabo e meraro—monabo wa dimithara tše ka bago 200; monabo wo o lego gabedi wa dimithara tše 400 ge o bapetšwa le wa lehono; le lebelo la monabo o motelele la dimithara tše ka bago 4 500. Bo-ramabelo ba be ba kitima le go itšhidulla ba sa apara selo ka mo go feletšego. Baphenkgišani ba be ba phadišana dipapading tše hlano: ya go kitima, ya go tabogela kgole, papadi ya discus, papadi ya javelin le papadi ya go wišana. Dipapadi tše dingwe di be di akaretša papadi ya matswele le papadi yeo e akaretšago bobedi papadi ya matswele le ya go wišana, yeo e hlaloswago e le “papadi e šoro yeo e kopantšego papadi ya matswele yeo go yona go bego go sa rwalwe selo diatleng le papadi ya go wišana.” Ke moka go be go e-na le mokato wa dikarikana tša dipere wa monabo wa dimithara tše 1 600, gotee le dikoloi tšeo di bulegilego ganyenyane ka morago tšeo di beilwego maotwaneng a manyenyane gomme di gogwa ke dipešana tše pedi goba tše nne goba dipere.

Papadi ya matswele e be e le e šoro ka mo go feteletšego gomme ka dinako tše dingwe e be e le e bolayago. Matsweleng a bona, baphenkgišani ba be ba rwala meseto e thata ya letlalo yeo e tsentšwego ditšhipi tše di boifišago. O ka akanya lebaka leo ka lona motšea-karolo yo mongwe yo a bitšwago Stratofonte  a ilego a palelwa ke go itseba ge a be a itebelela seiponeng ka morago ga diiri tše nne tša papadi ya matswele. Dihlwa-dieme tša bogologolo le diswantšho tše di kgabišitšwego galaseng di hlatsela gore bo-ramatswele ba be ba fetoga sebopego o šoro.

Papading ya go wišana, melao e be e dumelela baphenkgišani go swarana karolong ya ka godimo ya mmele feela, gomme mofenyi e be e le motho yo a kgonnego pele go wišetša mophenkgišani wa gagwe fase ka makga a mararo. Ka mo go fapanego, papading yeo e akaretšago bobedi papadi ya matswele le ya go wišana go swarana le ge e le gofe go be go sa thibelwe. Baphenkgišani ba be ba ka raga, ba betha ka matswele gotee le go thinya malokololo. Dilo feela tšeo di bego di thibelwa e be e le go gonya mahlo, go ngwapa le go loma. Morero e be e le gore motho a gateletše mophenkgišani wa gagwe fase gomme a mo gapeletše gore a ineele. Ba bangwe ba be ba nagana gore ye ke “pontšho e kaone kudu go dipontšho ka moka tša kua Olympia.”

Go bolelwa gore tiragalo e tumilego kudu ya papadi yeo e akaretšago bobedi papadi ya matswele le ya go wišana e ile ya direga papading ya makgaola-kgang ya Olympic ka 564 B.C.E. Arrhachion, yo a bego a kgangwa, o be a sa na le matlanyana ka mo go lekanego gore a ka thinya menwana ya maoto ya mophenkgišani wa gagwe. Mophenkgišani wa gagwe, ka ge a be a e-kwa bohloko kudu, o ile a ineela motsotsong wa pele ga ge Arrhachion a e-hwa. Baahlodi ba ile ba tsebatša setopo sa Arrhachion e le sona mofenyi!

Mokato wa dikarikana tša dipere e be e le papadi e tumilego go dipapadi ka moka e bile gape e be e le wo o ratwago kudu gare ga bakgomana, ka ge mofenyi e be e se mootledi eupša e le mong wa karikana le dipere. Dinako tše thata phadišanong e be e le mathomong a lebelo, ge banamedi ba dikarikana ba be ba swanetše go tšwela pele ba le tseleng, gomme go feta moo ba be ba swanetše go dira bjalo nako le nako ge ba dikologa dikota tšeo di lego ka mafelelong a lehlakore le ge e le lefe la tsela. Diphošo goba go tshelwa ga melao ya papadi go be go ka baka dikotsi tšeo di bego di dira gore papadi ye e tumilego e be e kgahlišago le go feta.

Moputso

Moapostola Paulo o itše: “Ba ba šianaxo dipapading ba kitima bohle; mphapahlôxô wa tla wa tšewa ke o tee.” (1 Ba-Korinthe 9:24) Go fenya e be e le sona selo sa bohlokwa kudu. Go be go se na silifera goba bronze, go be go se na maemo a bobedi goba a boraro. Pontšho ye e bontšhitše gore: “Phenyo, ‘Nike,’ e be e le pakane ya motheo ya ramabelo. Ke yona e bego e tla kgotsofatša senyakwa se ka ge e le yona feela e bego e tšweletša semelo sa kgonthe sa motho, bobedi sa mmele le sa boitshwaro, gotee le go ikgantšha ga motse wa gabo.” Boemo bjo bja kgopolo bo akareditšwe ka lefoko le tee leo le boletšwego ke Homer le le rego: “Ke ithutile go fenya ka mehla.”

Moputso wo o bego o newa mofenyi Dipapading tša Panhellenic e be e le wa seswantšhetšo ka mo go feletšego—mphapahlogo wa matlakala. Paulo o ile a o bitša “mphapahlôxô wo o ônalaxo.” (1 Ba-Korinthe 9:25) Lega go le bjalo, moputso o be o na le seo o tlogago o se bolela. O be o emela matla a kgonthe a tlhago ao a bego a nea mofenyi matla a wona. Phenyo yeo e bego e phegelelwa ka mahlo a mahwibidu, e be e bolela go amogelwa ke medimo. Dilo tšeo di bego di bontšhwa di be di hlalosa seo babetli le bathadi ba diswantšho ba bogologolo ba bego ba se nagana ka Nike, e lego modimogadi wa Gerika wa phenyo yo a nago le maphego, ge a rweša mofenyi mphapahlogo. Phenyo ya kua Olympia e be e le maemo a phagamego a mošomo wa ramabelo le ge e le ofe.

Mefapahlogo ya dipapading tša Olympic e be e dirwa ka matlakala a mohlware wa nageng—Isthmian ya mophaene, Pythian ya laurel,  Nemean ya celery ya nageng. Barulaganyi ba dipapadi mafelong a mangwe ba be ba nea tšhelete goba meputso e mengwe e le go goketša baphenkgišani bao ba nago le bokgoni bjo bogolo. Dipitšana tša matšoba tše mmalwa tšeo di bego di bontšhwa pontšhong ye e be e dutše e le meputso Dipapading tša Panathenaic, tšeo di bego di swarelwa kua Athene e le go hlompha modimogadi Athena. Dipitšana tše tša matšoba mathomong di be di swara makhura a bohlokwa a Attic. Mokgabišo wo o lego ka lehlakoreng le lengwe la e nngwe ya dipitšana tša letsopa o emela modimogadi gomme o na le mantšu a rego “moputso bakeng sa diphadišano tša Athena.” Ka lehlakoreng le lengwe go na le mokgabišo wa papadi e kgethegilego, yeo go yona ramabelo a bonagalago a ile a fenya.

Metse ya Gerika e be e thabela go abelana botumo le bo-ramabelo ba yona, bao diphenyo tša bona di ilego tša ba fetola gore e be bagale bathong ba gabo bona. Go boa ga bafenyi go be go direlwa monyanya ka melokeloke ya phenyo. Dihlwa-dieme tša go ba hlompha di be di emišwa e le go leboga medimo ya bona—e lego tlhompho yeo e sa newego batho—gomme direti di ile tša opela ka sebete sa bona. Bafenyi ka morago ba be ba newa maemo a pele ditirelong tša batho bohle gomme ba lefša ke mmušo.

Mafelo a go Itšhidulla le Bo-ramabelo ba Ona

Phadišano ya tša mabelo e be e lebelelwa e le karolo ya bohlokwa ya tšwelopele ya mohlabani yo e lego modudi wa lefelong fao. Metse ka moka ya Gerika e be e na le mafelo a yona a go itšhidulla, moo boitšhidullo bja mmele bakeng sa masogana bo bego bo kopantšwe le thuto ya bohlale le ya bodumedi. Meago ya mafelo a go itšhidulla e be e rulagantšwe go dikologa mafelo a magolo ao a bulegilego bakeng sa go itšhidulla, e dikologilwe ke mathudi le mafelo a mangwe ao a tswalelegilego ao a bego a dirišwa e le makgobapuku le diklase. Ka godimo ga moo, meago e bjalo e be e etelwa gantši ke masogana ao a tšwago malapeng a humilego ao a bego a ka kgona go fetša nako a ithuta go e na le gore a šome. Mo, bo-ramabelo ba be ba ineela ditokišetšong tše ditelele le tše di tseneletšego bakeng sa dipapadi ka thušo ya bahlahli, bao gape ba bego ba ba laela gore ba je dijo dife le go kgonthišetša gore ga ba be le dikopano tša botona le botshadi.

Pontšho ya Colosseum e be e nea baeng sebaka sa go thabela dipontšho tše dibotse tša bo-ramabelo ba bogologolo, kudu-kudu dikopi tša Roma tša diswantšho tša mathomo tša go betlwa tša Gerika. Ka ge ka kgopolo ya bogologolo, go phethagala mmeleng go be go sepedišana le go phethagala boitshwarong e bile e le selo se nnoši seo bakgomana ba bego ba e-na le sona, mebele ye yeo e agegilego gabotse ya bo-ramabelo ba bafenyi e be e emela kgopolo ya filosofi. Ba-Roma ba be ba e thabela e le mediro ya bokgabo, yeo bontši bja yona e bego e kgabišitše mapatlelo, dipafo, nywako ya bahumi le metse-mešate.

Gare ga ba-Roma, dipontšho tše šoro e be e le tše di tumilego kudu ka mehla, ka gona gare ga dipapadi ka moka tša Gerika tšeo di bego di bontšhwa kua Roma, papadi ya matswele, papadi ya go wišana, gotee le papadi yeo e akaretšago bobedi papadi ya matswele le ya go wišana di be di ratwa kudu. Ba-Roma ba be ba sa lebelele dipapadi tše bjalo e le phadišano magareng ga batho bao ba lekanago bakeng sa go bona bokgoni bja bona ka mo go kgethegilego, eupša ba be ba di lebelela e fo ba boithabišo. Kgopolo ya mathomo ya go lebelela dipapadi e le go tšea karolo ga sehlopha sa bo-ramabelo ba kaone bao e lego bahlabani e le karolo ya tlwaetšo ya bona e ile ya tlogelwa. Go e na le moo, ba-Roma ba ile ba theošetša maemo a dipapadi tša Gerika go boitšhidullo bakeng sa boemo bjo bobotse bja tša maphelo pele motho a ka hlapa goba go papadi yeo e nago  le babogedi yeo e bapalwago ke batho bao ba šomago mešomo ya boiphedišo ya maemo a tlasana, go fo swana le dipapadi tša ntwa.

Bakriste le Dipapadi

Sebopego sa bodumedi sa dipapadi tše e be e le lebaka le lengwe bakeng sa Bakriste ba lekgolong la pele la nywaga gore ba di pheme, ka gobane “ntlo-kxêthwa ya Modimo e axišana kae le medimo?” (2 Ba-Korinthe 6:14, 16) Go thwe’ng ka dipapadi lehono?

Go molaleng gore dipapadi tša mehleng yeno ga di hlomphe medimo ya boheitene. Lega go le bjalo, na ga se therešo gore dipapadi tše dingwe di dikologilwe ke phišego yeo e nyakilego go ba ya bodumedi, yeo e ka bapišwago le yeo e bego e le gona gare ga batho ba bogologolo? Go feta moo, go etša ge dipego tša nywageng e sego kae e fetilego di bontšhitše, e le gore ba fenye, bo-ramabelo ba bangwe ba ile ba ikemišetša go diriša dihlare-tagi tšeo di kaonefatšago bokgoni bja motho tšeo di beago boemo bja bona bjo bo bobotse bja tša maphelo kotsing gotee le maphelo a bona.

Bakeng sa Bakriste, go fihlelela dilo tša nama go na le mohola wo o lekanyeditšwego kudu. Dika tša moya tša “motho wa xo ikuta wa pelong” ke tšona di re dirago gore re be ba botse mahlong a Modimo. (1 Petro 3:3, 4) Re lemoga gore ga se bohle bao ba tšeago karolo dipapading lehono bao ba nago le moya o bogale wa phadišano, eupša ba bantši ba na le ona. Na go gwerana le bona go tla re thuša go latela kgothatšo ya Mangwalo ya gore ‘re se ke ra dira selo ka kgang le ka go nyaka go retwa eupša sa rena e be go ipoetša?’ Goba na bogwera bjo bo bjalo bo tla feleletša ka “thlôyanô, le dintwa, le pefêlô, le boxale, le dithsêlê, le boxarexare”?—Ba-Filipi 2:3; Ba-Galatia 5:19-21.

Dipapadi tše dintši tša mehleng yeno tšeo di akaretšago go swarana di ka kgona go ba le bošoro. Motho le ge e le ofe yo a kgahlwago ke dipapadi tše bjalo o swanetše go gopola mantšu a Psalme 11:5 a rego: “Morêna o šetša ba ba lokilexo le ba babe; xomme ó hloile ba ba rataxo bosenyi.”

Maemong a gona a swanetšego, go itšhidulla e ka ba mo go thabišago, gomme moapostola Paulo o ile a bolela gore “xo tlwaetša mmele xo hola xa-nyane fêla.” (1 Timotheo 4:7-10) Lega go le bjalo, ge a be a bolela ka dipapadi tša Gerika, Paulo ka mo go swanetšego o ile a bolela ka tšona e le go fo bontšha bohlokwa bja gore Bakriste ba be le dika tše bjalo ka boitshwaro le kgotlelelo. Ka godimo ga tšohle, pakane yeo Paulo a bego a katanela go e fihlelela e be e le ya go amogela “mphapahlôxô” wo o newago ke Modimo wa bophelo bjo bo sa felego. (1 Ba-Korinthe 9:24-27; 1 Timotheo 6:12) Tabeng yeo, o re beetše mohlala.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 31]

Ponagalo ya Ramatswele ka Morago ga Ntwa

Seswantšho se sa bronze sa lekgolong la bone la nywaga B.C.E. se bontšha ditla-morago tše di boifišago tša papadi ya matswele ya mehleng ya bogologolo, yeo go yona, go ya ka puku ya Roma ya lelokelelo la diswantšho tša pontšho, “go lwa ga ramatswele . . . yo a lwago dintweng tše di lapišago, tšeo go tšona ‘ntho e bego e lefša ka ntho,’ go bego go lebelelwa e le mohlala o mobotse.” Tlhaloso e tšwela pele ka gore: “Dintho tša ntwa e sa tšwago go lwewa di tlaleletša go tša dintwa tša nakong e fetilego.”

[Caption on page 29]

Mokato wa dikarikana tša dipere e be e le papadi e tumilego kudu diphadišanong tša bogologolo

[Caption on page 30]

Bo-rabokgabo ba bogologolo ba be ba nagana Nike, e lego modimogadi wa phenyo yo a nago le maphego, a rweša mofenyi mphapahlogo