Go Ithuta ka Mahumo a Chester Beatty

“BO NA le mahumo a ditšhaba tše dintši kudu tšeo di sa hlwego di le gona, . . . bo phadima ka botse bja diswantšho tše dinyenyane le ka diswantšho tšeo di thadilwego.” Ye ke tsela yeo ka yona yo e bego e le mohlokomedi wa bokgobapuku bjo, e lego R. J. Hayes a ilego a hlalosa ka bokopana Bokgobapuku bja Chester Beatty kua Dublin, Ireland. Bo na le mokgobo o mogolo wa dilo tša bogologolo tša bohlokwa kudu, dilo tše di kgahlišago kudu tša bokgabo le dipuku tšeo di sa hwetšagalego gabonolo gotee le mengwalo ya seatla ya bohlokwa bjo bo nyakilego bo sa lekanywe. Ka gona Chester Beatty e be e le mang? Le gona o ile a kgoboketša mahumo afe?

Alfred Chester Beatty, yo a belegwego ka 1875 kua New York, U.S.A., e be e le setlogolwana sa ma-Scotland, ma-Ireland le Maisemane. Ka nako ya ge a be a e-na le nywaga e 32, o be a humile kudu ka ge e be e le moetšeneare wa meepo le molaodi wa yona. Bophelong bja gagwe ka moka, o ile a diriša mahumo a gagwe a mantši gore a kgoboketše dilo tše botse le tše di kgahlišago kudu. Ge a be a e-hwa ka 1968, a e-na le nywaga e 92, Beatty o ile a tlogelela batho ba Ireland dilo tša gagwe ka moka tšeo a bego a di kgobokeditše.

O Ile a Kgoboketša’ng?

Dilo tšeo Beatty a ilego a di kgoboketša e be e le tše dintši kudu gomme di le ka mehuta-huta. Ke feela mo e ka bago tee lekgolong ya tšona e bontšhwago ka nako e tee. O ile a kgoboketša dilo tše di sa hwetšagalego gabonolo le tše bohlokwa go tšwa dinakong tše di sa swanego le ditšong tše dintši tše di fapa-fapanego tšeo di akaretšago lebaka la nywaga ya ka godimo ga e dikete—go tloga mehleng ya magareng le ya Tsošološo ya Yuropa gotee le go tšwa dinageng tše mmalwa tša Asia le tša Afrika. Ka mohlala, seswantšho sa gagwe se se betlilwego koteng sa Japane se lebelelwa e le se sengwe sa diswantšho tše botse kudu lefaseng.

Mokgobo wo o tlogago o fapana kudu le mediro ya bokgabo bjo bobotse ke mokgobo o kgahlišago wa diphaphathi tša ka godimo ga tše lekgolo tša letsopa tša ba-Babele le ba-Sumer tšeo di ngwadilwego ka mongwalo-kgwaro wa bogologolo. Batho bao ba phetšego kua Mesopotamia nywageng ya ka godimo ga e 4 000 e fetilego ba ile ba ngwala pego e feletšego ya maphelo a bona godimo ga diphaphathi tša letsopa leo le sa omago, tšeo ka morago ga fao di bego di bešwa. Diphaphathi tše dintši tše bjalo di sa dutše di le gona le mo mehleng ya rena, di re nea bohlatse bjo bo lego molaleng bja kamoo bokgoni bja go ngwala e lego bja kgale ka gona.

Go Kgahlišwa Kudu ke Dipuku

Go bonagala Chester Beatty a be a kgahlišwa kudu ke modiro wa bokgabo o bego o akaretšwa go dirweng ga dipuku tše botse. O ile a kgoboketša dipuku tše dikete tša bodumedi gotee le tšeo e sego tša bodumedi, go akaretša le dikopi tšeo di kgabišitšwego ka mo go feteletšego tša Koran. Mongwadi yo mongwe o re, o be a “kgahlišwa ke bogolo bja dipalo tša mongwalo wa se-Araba, . . . gomme go rata ga gagwe mebala go ile gwa tutuetšwa ke go kgabišwa ka mengwalo e mebotse ya seatla ka mothalo o mosesane wa gauta le wa silifera gotee le ka mafsika a mangwe a bohlokwa ao a phadimago.”

Lebenyabje le letala le ile la kgahliša Chester Beatty, go etša ge go bile bjalo ka ba bangwe ba babuši ba China nywaga-kgolong ya pejana. Ba be ba lebelela lebenyabje le letala e le lefsika la bohlokwa kudu go a mangwe ka moka, e le la bohlokwa kudu go feta gauta. Babuši ba ba ile ba laela ditsebi tša mediro ya diatla gore di fetoše dikarolo tše kgolo tša lebenyabje le letala gore e be diphaphathi tše thelelago le tše sesane. Ke moka bo-rabokgabo bao ba nago le bokgoni ba ile ba tlatša diphaphathi tše tša lebenyabje le letala ka mongwalo o kgahlišago kudu wa seatla le ka diswantšho tšeo di kgabišitšwego ka gauta, ka go rialo ba tšweletša tše dingwe tša dipuku tšeo di kgahlišago kudu tšeo di kilego tša dirwa. Go kgoboketša ga Beatty dipuku tše go tsebja lefaseng ka bophara.

 Mengwalo ya Seatla ya Beibele Yeo e Lego Bohlokwa Kudu

Go bao ba ratago Beibele, mahumo a magolo kudu a Chester Beatty a gare ga dilo tša gagwe tše dintši tšeo a di kgobokeditšego tša mengwalo ya seatla ya Beibele ya mehleng ya bogologolo le ya mehleng ya magareng. Mengwalo ya seatla e mebotse le yeo e kgabišitšwego e bontšha go se fele pelo le bokgoni bja bokgabo bja bangwalolodi bao ba e ngwalolotšego ka letsogo. Dipuku tšeo di gatišitšwego di bontšha bokgoni le bokgabo bja batlami ba dipuku le bagatiši ba mehleng ya pele. Ka mohlala, Biblia Latina e gatišitšwe kua Nuremberg ka 1479 ke Anton Koberger, yoo a phetšego mo e ka bago nakong ya Johannes Gutenberg gomme o hlaloswa e le “yo mongwe wa bagatiši ba bohlokwa kudu le ba mafolofolo ba mehleng ya pele.”

Selo se sengwe sa moswana-noši seo se bontšhitšwego kua Bokgobapukung bja Chester Beatty ke mengwalo ya seatla ya letlalong ya mathomong a lekgolo la bone la nywaga yeo e ngwadilwego ke Ephraem, seithuti sa mo-Siria. Ephraem o tsopola karolo e kgolo ya puku ya lekgolong la bobedi la nywaga yeo e bitšwago Diatessaron. Ka gare ga yona mongwadi Tatian o ile a kopanya dipego tše nne tša Ebangedi tša bophelo bja Jesu Kriste gore e be kanegelo e tee. Bangwadi ba ka morago ba ile ba bolela ka Diatessaron, eupša ga go na dikopi tša yona tšeo di sa dutšego di le gona. Diithuti tše dingwe tša lekgolong la bo-19 la nywaga di ile tša ba tša belaela gore e kile ya ba gona. Lega go le bjalo, ka 1956 Beatty o ile a hwetša tlhaloso ya Ephraem ya mabapi le Diatessaron yeo e ngwadilwego ke Tatian—e lego yeo e ilego ya tlaleletša go beng gona ga bohlatse bja go ba ga kgonthe le go rereša ga Beibele.

Lehumo la Bohlokwa Kudu la Mengwalo ya Seatla ya Phaphirase

Le gona Beatty o ile a kgoboketša palo e kgolo ya mengwalo ya seatla ya phaphirase, bobedi ya bodumedi le yeo e sego ya bodumedi. Dipuku tša bogologolo tša go ngwalwa ka seatla tša phaphirase tše ka godimo ga tše 50 ke tša pele ga lekgolo la bone la nywaga C.E. E mengwe ya mengwalo ye ya phaphirase e ile ya phološwa mekgobong e megolo ya phaphirase—yeo ge e le gabotse e lego mekgobo ya dipampiri tše di lahlilwego—yeo e ilego ya dula e utegile ka lebaka le letelele kua leganateng la Egipita. Mangwalo a mantši a phaphirase a be a sa felela ge a be a rekišwa. Barekiši ba be ba e-tla le dikhatepokisi tše di tletšego marathana a phaphirase. Charles Horton, e lego mohlokomedi wa Mekgobo ya ka Bodikela ya Bokgobapuku bja Chester Beatty o re: “Bao ba bego ba nyaka go e reka ba be ba fo tsenya letsogo ka gare gomme ba topa phaphathi e kgolo kudu yeo karolo ya yona e kgolo e bego e ngwadilwe.”

Horton o re, ‘dilo tše di kgahlišago kudu tšeo Beatty a ilego a di hwetša’ di be di e-na le dipuku tše bohlokwa tša Beibele tša bogologolo tša mengwalo ya seatla tšeo “di bego di akaretša tše dingwe tša dikopi tšeo di bego di tsebja pele tša Testament e Mpsha le ya Kgale ya Bakriste.” Barekiši bao ba bego ba tseba theko ya dipuku tše tša kgale ba be ba ka di gagola e le gore ba rekišetše bareki dikarolo tše di aroganego. Lega go le bjalo, Beatty o ile a kgona go reka bontši bja dipuku tše tša bogologolo tša go ngwalwa ka seatla. Dipuku tše tša bogologolo tša go ngwalwa ka seatla ke tša bohlokwa gakaaka’ng? Morena Frederic Kenyon o hlalosa go hwetšwa ga tšona e le “selo sa bohlokwa kudu” ga e sa le go tloga ge Tischendorf a hweditše Codex Sinaiticus ka 1844.

Dipuku tše tša bogologolo tšeo di ngwadilwego ka seatla di balelwa go ba tša magareng ga lekgolo la nywaga la bobedi le la bone C.E. Gare ga dipuku tša Mangwalo a Sehebere ka gare ga phetolelo ya Segerika ya Septuagint go na le dikopi tše pedi tša Genesi. Kenyon o re tše di bohlokwa ka mo go kgethegilego “ka gobane mo e nyakilego go ba karolo ka moka ya Genesi ga e gona ka gare ga Vaticanus le Sinaiticus,” e lego mengwalo ya seatla ya letlalong ya lekgolong la bone la nywaga. Dipuku tše tharo tša bogologolo tšeo di ngwadilwego ka seatla di na le dipuku tša Mangwalo a Bakriste a Segerika. Puku e nngwe e na le karolo e kgolo ya Diebangedi tše nne le ya puku ya Ditiro. Puku ya bobedi, yeo e nago le matlakala a oketšegilego ao Beatty a ilego a a hwetša ka morago, e na le mo e ka bago kopi e feletšego ya mangwalo a  moapostola Paulo, go akaretša le lengwalo la gagwe leo le yago go ba-Hebere. Puku ya boraro e na le mo e ka bago tee-tharong ya puku ya Kutollo. Go ya ka Kenyon, phaphirase ye e “matlafaditše kudu metheo yeo e bego e šetše e matlafetše ya go ba le kholofelo ga rena Testamenteng e Mpsha ka ge re e-na le yona lehono.”

Phaphirase ya Beibele ya Chester Beatty e bontšha gore Bakriste ba thomile kgale kudu go diriša dipuku tša bogologolo tša mengwalo ya seatla go e na le go diriša mangwalo a go phuthwa ao a bego a sa swarege gabonolo, mohlomongwe pele ga lekgolo la pele la nywaga C.E. Le gona phaphirase e bontšha gore ka baka la ge ditlabakelo tša go ngwala di be di hlaela, gantši bangwalolodi ba be ba diriša gape matlakala a kgale a phaphirase. Ka mohlala, mongwalo o mongwe wa seatla wa ma-Copt wa karolo ya Ebangedi ya Johane o ngwaletšwe “godimo ga seo go bonagalago e le puku ya sekolong yeo e nago le dipalo tša Segerika.”

Mengwalo ye ya phaphirase ga se e mebotse kudu, eupša ke ya bohlokwa kudu. Ke tswalano e bonagalago le e swaregago ya mathomo a Bokriste. Charles Horton o re: “Gona mo pele ga mahlo a gago o ka bona mohuta wa dipuku tšeo di bego di dirišwa ke Bakriste ba pele—dipuku tšeo ba bego ba di tšeela godimo kudu.” (Diema 2:4, 5) Ge o ka ba le sebaka sa go hlahloba a mangwe a mahumo a Bokgobapukung bja Chester Beatty, o ka se itshole.

[Caption on page 29]

Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Caption on page 31]

Seswantšho seo se betlilwego godimo ga kota sa Japane seo se betlilwego ke Katsushika Hokusai

[Caption on page 31]

“Biblia Latina” e be e le gare ga dikopi tša mathomong tša Beibele tšeo di ilego tša gatišwa

[Caption on page 31]

Tlhaloso ya Ephraem ya mabapi le “Diatessaron” yeo e ngwadilwego ke Tatian e gatelela go ba ga therešo ga Beibele

[Caption on page 31]

Chester Beatty P45, ke e nngwe ya dipuku tša bogologolo tša go ngwalwa ka seatla tša kgale kudu lefaseng, e na le karolo e kgolo ya Diebangedi tše nne le ya puku ya Ditiro ka bolumong e tee

[Caption on page 31]

All images: Reproduced by kind permission of The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin