Thutamahlale le Beibele—Na Ruri di a Ganetšana?

TABA e bakilego kgakgano magareng ga Galileo le Kereke ya Katholika e thomile nywaga-kgolong e mentši pele ga ge Copernicus le Galileo ba ka belegwa. Kgopolo ya gore lefase le dikologwa ke letšatši le dipolanete e ile ya amogelwa ke Magerika a bogologolo gomme radifilosofi Aristotle (384-322 B.C.E.) le Ptolemy yo e bego e le seithuti sa dinaledi le setsebi go tša bolepi bja dinaledi (lekgolong la bobedi la nywaga C.E.) ba e dira gore e tume. *

Kgopolo ya Aristotle ka legohle e ile ya huetšwa ke kgopolo ya Pythagoras yoo e bego e le setsebi sa dipalo sa Mogerika e bile e le radifilosofi (lekgolong la botshelela la nywaga B.C.E.). Aristotle o ile a diriša kgopolo ya Pythagoras ya gore sebopego sa ntikodiko ke se se phethagetšego, ka baka leo o be a dumela gore magodimo ke lelokelelo la dinkgokolo ka gare ga dinkgokolo, go etša kamoo matlakala a eie a hlatlaganego ka gona. Karolo e nngwe le e nngwe e be e dirilwe ka kristala gomme lefase le le bogareng. Dinaledi di be di sepela ka go dikologa gomme di sepedišwa ke dinkgokolo tšeo di lego kgole-kgole, moo go nago le matla a phagametšego a tlhago. Aristotle o be a dumela le gore letšatši gotee le dilo tše dingwe tšeo di lego lefau-faung di be di phethagetše, ka gona di be di ka se be le phetogo e bile di ka se be le dipatso.

Kgopolo ye ya Aristotle e be e bjetšwe ke filosofi, e sego thutamahlale. O be a bona gabotse gore taba ya gore lefase le a dikologa e be e ka se kgwagale. O ile a phaela ka thoko le taba ya gore lefase ga se la ithekga ka selo ka baka la ge a be a dumela gore ge lefase le dikologa  le be le tla thulana le dilo tše dingwe, ke moka la ema ge go se na matla ao a dulago a le sepediša. Ka baka la ge kgopolo ya Aristotle e be e bonala e kwagala go ya ka tsebo yeo e bego e le gona ka nako yeo, e ile ya tšwela pele e le gona ka nywaga e ka bago e 2 000. Gaešita le ka morago ga nako e telele ya lekgolong la bo-16 la nywaga, radifilosofi wa Mofora Jean Bodin o ile a bolela kgopolo yeo e tsebjago kudu a re: “Ga go motho le o tee yo a phetšego gabotse goba yo a nago le tsebo e itšego ka tša thutamahlale yo a ka tsogago a naganne gore lefase le le lego boima gakaakaa le le sa šikenyegego . . . le a dikologa . . . e bile le dikologa le letšatši; ka gobane ge lefase le be le ka fo šikinyega ganyenyane, re be re tla bona metse le meago e metelele, ditoropo le dithaba di wela fase.”

Kgopolo ya Aristotle e Amogelwa ke Kereke

Taba e nngwe gape ye e ilego ya dira gore go be le kgakgano magareng ga Galileo le kereke, e ile ya tšwelela lekgolong la bo-13 la nywaga gomme e be e akaretša molaodi wa Katholika e lego Thomas Aquinas (1225-74). Aquinas o be a hlompha Aristotle kudu, yoo a bego a mmitša ka gore ke Radifilosofi yo Mogolo. Aquinas o ile a leka ka matla ka nywaga e mahlano gore a tswake filosofi ya Aristotle le dithuto tša kereke. Wade Rowland ka pukung ya gagwe ya Galileo’s Mistake o bolela gore mehleng ya Galileo, “thuto ya Aristotle yeo e bego e tswakilwe dithutong tša bodumedi tša Aquinas e be e fetogile thuto ya motheo ya Kereke ya Roma.” O se lebale gore go be go se na sehlopha sa bo-rathutamahlale seo se bego se ikemetše. Thuto e be e laolwa kudu ke kereke. Kereke e be e le yona yeo gantši e laolago bodumedi le thutamahlale.

Bjale a e ile ya ba mathomo-mayo a kgakgano magareng ga kereke le Galileo. Gaešita le pele Galileo a ka tsenela tša thuta-dinaledi, o be a ngwadile taodišo e lego mabapi le go dikologa ga dipolanete. Taodišo yeo e be e-na le dipelaelo tše dintši ka dithuto tšeo di thomilwego ke Aristotle yo a hlompšhago kudu. Lega go le bjalo, Galileo o ile a sekišwa ke Lekgotla la Boahlodi la Kereke ya Roma Katholika ka 1633 ka baka la go thekga ga gagwe kgopolo ya gore letšatši le dikologwa ke lefase le dipolanete gotee le kgopolo ya gagwe ya gore thuto yeo e dumelelana le Mangwalo.

Ge a ikemela, Galileo o ile a bontšha gore o tloga a dumela gore Beibele ke Lentšu la Modimo leo le buduletšwego. O ile a bontšha gape gore Mangwalo e ngwaletšwe batho ba tlwaelegilego le gore ditemana tša Beibele tšeo di bolelago ka seo se bonalago eka ke go sepela ga letšatši, ga se tša swanelwa go hlaloswa go etša ge di ngwadilwe. Mantšu a gagwe a ile a se tšeelwe hlogong. Galileo o ile a bonwa molato ka baka la ge a ile a phaela ka thoko tlhaloso ya Mangwalo yeo e bego e theilwe filosofing ya Segerika! E bile ka 1992 mo Kereke ya Katholika e ilego ya amogela semmušo gore e ile ya dira phošo kahlolong ya yona go Galileo.

Go na le Dilo Tšeo re ka Ithutago Tšona

Re ka ithuta’ng ditiragalong tše? Ntlha ke gore Galileo o be a sa sole Beibele. Go e na le moo, o be a sola dithuto tša kereke. Mongwadi yo mongwe wa tša bodumedi o itše: “Go bonagala eka seo re ithutago sona go Galileo, ga se taba ya gore Kereke e be e kgomaretše ka go tia ditherešong tša Beibele; eupša go e na le moo, ke taba ya gore e be e sa kgomarela ka mo go lekanego.” Ka go dumelela filosofi ya Segerika gore e huetše dithuto tša yona tša bodumedi, kereke e ile ya latela dithuto tša setšo go e na le gore e latele dithuto tša Beibele.

Tše ka moka di re gopotša keletšo ya Beibele e rego: “Lebelelang gore e se be e mongwe a ka le thopa ka filosofi yeo, ka bofora bja lefeela, ka go ya ka mekgwa ya batho le ka ditaba tša mathomo a lefase, e sego a Kriste.”—Ba-Kolose 2:8, PK.

Le lehono batho ba bantši Bojakaneng ba tšwela pele go amogela dithuto le difilosofi tšeo di sa dumelelanego le Beibele. Mohlala o mongwe ke wa thuto ya Darwin ya tlhagelelo yeo ba e amogetšego go e na le go amogela pego ya Genesi ya tlholo. Ge e le gabotse, dikereke di dirile gore Darwin e be Aristotle wa lehono gomme  tša dira gore thuto ya tlhagelelo e be motheo wa tumelo ya tšona. *

Thutamahlale ya Kgonthe e Dumelelana le Beibele

Ditaba tšeo di boletšwego ka mo godimo, ga se tša swanela go tapiša kgahlego ya rena go tša thutamahlale. Ka kgonthe, Beibele ka boyona e re kgothaletša go ithuta dilong tšeo Modimo a di bopilego le go lemoga dika tša Modimo tše di makatšago dilong tšeo re di bonago. (Jesaya 40:26; Ba-Roma 1:20) Ke therešo gore Beibele ga e ipolele gore e ruta thutamahlale. Go e na le moo, e utolla ditekanyetšo tša Modimo, dibopego tša semelo sa gagwe tšeo tlhago e nnoši e ka se kgonego go di ruta gotee le morero wa gagwe ka batho. (Psalme 19:7-11; 2 Timotheo 3:16) Lega go le bjalo, Beibele e dula e nepile ge e bolela ka tlhago. Galileo ka boyena o itše: “Ka bobedi Mangwalo a Makgethwa le tlhago di dirilwe ke Modimo . . . Ditherešo tše pedi di ka se ganetšane le ka mohla.” Ela hloko mehlala e latelago.

Taba ya bohlokwa kudu go feta mosepelo wa dinaledi le dipolanete ke ya gore dilo ka moka legohleng di laolwa ke melao, e bjalo ka molao wa matla-kgogedi. Taba e bego e tsebja go tloga kgale yeo e sa tšwego ka Beibeleng yeo e bolelago ka melao ya tlhago e ile ya bolelwa ke Pythagoras, yoo a bego a dumela gore legohle le ka hlaloswa ka tsela ya dipalo. Nywaga e dikete tše pedi ka morago, Galileo, Kepler le Newton ba ile ba feleletša ba bontšhitše gore dilo ka moka di laolwa ke melao e kgwagalago.

Taba ya pele e lego ka Beibeleng yeo e bolelago ka melao ya tlhago, e hwetšwa ka pukung ya Jobo. Mo e ka bago ka 1600 B.C.E., Modimo o ile a botšiša Jobo a re: “A O tseba melaô e beetšwexo magodimo?” (Jobo 38:33, mongwalo o sekamego ke wa rena.) Puku ya Jeremia yeo e ngwadilwego lekgolong la bošupa la nywaga B.C.E., e bolela ka Jehofa e le Mmopi wa “melaô e bušaxo kxwedi le dinaledi” le wa “melaô ya lexodimo le lefase.” (Jeremia 31:35; 33:25, mongwalo o sekamego ke wa rena.) Ka baka la dipolelo tše ka moka, mohlalosi  wa Beibele G. Rawlinson o hlalositše gore: “Go ba gona ga molao mo go aparetšego lefaseng le le bonagalago go hlatselwa kudu ke bangwadi ba Beibele go etša kamoo thutamahlale ya lehono e go hlatselago ka gona.”

Ge e ba re diriša Pythagoras e le yena motho yo re mo tsopolago, mantšu a lego go Jobo a boletšwe nywaga e ka bago e sekete pele ga ge Pythagoras a ka ngwala ka melao e laolago dilo legohleng. Gopola gore morero wa Beibele ga e fo ba go utolla dintlha tša tlhago eupša ge e le gabotse ke go re lemoša gore Jehofa ke Mmopi wa dilo ka moka—yoo a ka hlamago melao ya tlhago.—Jobo 38:4, 12; 42:1, 2.

Mohlala o mongwe woo re ka naganago ka ona ke wa gore meetse a lefase a dira mosepelo wa go ipoeletša wo o bitšwago modikologo wa meetse. Ka mantšu a bonolo feela, meetse a moyafala go tšwa lewatleng, a rotogela lefaufaung, a dira maru ke moka a boela lefaseng e le lehlwa goba pula gomme mafelelong a boela lewatleng. Ditaba tšeo e lego kgale di le gona tša go se tšwe ka Beibeleng tše di bolelago ka modikologo wo ke tša go tloga lekgolong la bone la nywaga B.C.E. Lega go le bjalo, mantšu a ka Beibeleng ao a bolelago ka taba ye a bile gona nywaga e makgolo pele ga ge ao a ka ba gona. Ka mohlala, lekgolong la bo-11 la nywaga B.C.E., Kgoši Salomo wa Isiraele o ile a ngwala gore: “Tšohle dinoka di ya lewatleng, ’me lewatlê xa le tlale. Dinoka mo di yaxo, ké mo di tl’o xo fêla di leba xôna.”—Mmoledi 1:7.

Ka tsela e swanago, mo e ka bago ka 800 B.C.E. moporofeta Amosi, modiši yo a ikokobeditšego yoo e bego e bile e le mošomi wa mašemong, o ngwadile gore Jehofa o ‘bitša meetse a lewatle gore a nošetše naga ka ona.’ (Amosi 5:8) Ka bobedi Salomo le Amosi ba hlalosa modikologo wa meetse gabotse ba sa diriše mantšu a raraganego, yo mongwe le yo mongwe wa bona a o hlalosa ka tsela e nyakilego e sa swane le ya yo mongwe.

Beibele le yona e bolela ka Modimo e le yo a ‘fegilego lefase go se na dithekgo.’ (Jobo 26:7) Ka baka la tsebo yeo e bego e le gona ka 1600 B.C.E., e lego nako yeo mantšu a a ka bego a ile a bolelwa ka yona, go ka be go ile gwa nyakega motho yo bohlale gore a bolele a tiile gore selo se boima gakaakaa se ka dula lefau-faung se sa thekgwa ke selo. Go etša ge go boletšwe pejana, Aristotle ka boyena o ile a phaela ka thoko taba ya gore lefase ga se la thekgwa ke selo, gomme o phetše nywageng e fetago e 1 200 ka morago ga ge seo se boletšwe!

Na taba ya gore Beibele e bea ditaba tše bjalo ka tsela e nepagetšego ga e go makatše—kudu-kudu ge o lemoga maaka ao a kwagalago eka ke therešo a mehleng ya ge Beibele e be e ngwalwa? Go batho ba ba naganišišago, bjo ke bohlatse bjo bongwe bja gore Beibele e buduletšwe ke Modimo. Ka gona, re tla ba re dira gabotse gore re se huetšwe gabonolo ke thuto goba kgopolo le ge e le efe yeo e sa dumelelanego le Lentšu la Modimo. Go etša ge histori e ile ya bontšha kgafetša-kgafetša, difilosofi tša batho gaešita le tša bao ba lego bohlale kudu di ba gona ke moka tša feta, mola ‘lentšu la Jehofa le eme neng le neng.’—1 Petro 1:25.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 6]

Tshekamelo Ya Maprotestanta

Baetapele ba Mpshafatšo ya Protestanta le bona ba ile ba sola kgopolo ya gore letšatši le dikologwa ke lefase le dipolanete. Baetapele ba ba be ba akaretša Martin Luther (1483-1546), Philipp Melanchthon (1497-1560) le John Calvin (1509-64). Luther o ile a bolela se ka Copernicus: “Setlatla se se nyaka go fetoša thutamahlale yohle ya tša dinaledi.”

Bampshafatši ba be ba fahlela mabaka a bona ka go diriša tlhathollo ya mangwalo ka go lebanya, bjalo ka pego ya Jošua kgaolo 10 yeo e bolelago gore letšatši le ngwedi di ile tša “êma.” * Ke ka baka la’ng Bampshafatši ba be ba swareletše ka go tia kgopolong yeo? Puku ya Galileo’s Mistake e hlalosa gore ka morago ga gore Mpshafatšo ya Protestanta e ikarole Kerekeng ya Roma Katholika, e ile ya se “tlogele dithuto tša motheo” tša Aristotle le Thomas Aquinas bao dipono tša bona di bego di “amogelwa ke Katholika le Protestanta ka go swana.”

[Mongwalo wa ka tlase]

[Diswantšho]

Luther

Calvin

[Mothopo]

From the book Servetus and Calvin, 1877

[Seswantšho go letlakala 4]

Aristotle

[Mothopo]

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Seswantšho go letlakala 5]

Thomas Aquinas

[Mothopo]

From the book Encyclopedia of Religious Knowledge, 1855

[Seswantšho go letlakala 6]

Isaac Newton

[Seswantšho go letlakala 7]

Beibele e hlalositše modikologo wa meetse a lefase nywageng ya ka godimo ga e 3 000 ya go feta