Mari—Kgošigadi ya Bogologolo ya Leganateng

MOEPI wa marope wa Mofora e lego André Parrot o ile a gopola gore: “Ke be ke thabile go feta tekanyo ge ke se no fihla ka phapošing ya-ka ya marobalo bošegong bjoo, ka morago ga gore nna le bagwera ba-ka re dire moletlo wa go keteka katlego ya rena.” Ka January ya 1934, kua Tell Hariri, kgaufsi le torotswana ya Abu Kemal yeo e bapilego le Noka ya Eforate kua Siria, Parrot le sehlopha sa gagwe ba ile ba utolla sehlwa-seeme seo se nago le mongwalo o rego: “Lamgi-Mari, kgoši ya Mari, moperisita yo a phagamego wa Enlil.” Ba be ba thabišitšwe ke seo ba se utolotšego.

Motse wa Mari o be o hweditšwe mafelelong! Go utollwa ga wona go kgahla barutwana ba Beibele ka’ng?

Ke ka Baka La’ng o Tsoša Kgahlego?

Gaešita le ge go tšwa mengwalong ya bogologolo go be go tsebja gore motse wa Mari o gona, go ile gwa dula go sa tsebje moo o bego o le gona ka go lebanya. Go ya ka bamangwalo ba Sumeria, Mari e be e le mmušo o matla woo ka nako e nngwe o bego o laola Mesopotamia ka moka. Ka ge Mari e be e le lebopong la Eforate, e be e agilwe ka bohlale magahlanong a ditsela tša babapatši tšeo di kopanyago Kgogometšane ya Peresia le Asiria, Mesopotamia, Anatolia le Lebopo la Mediterranean. Dithoto tšeo di akaretšago kota, tšhipi le lefsika—tšeo ka moka ga tšona di bego di sa hwetšagale gabonolo kua Mesopotamia—di be di feta motseng wo ge di išwa mafelong a mangwe. Metšhelo yeo e bego e lefša bakeng sa dithoto tše e  ile ya humiša Mari kudu, ya e thuša gore e kgone go buša tikologo ka moka. Lega go le bjalo, matla a a pušo a ile a fela ge Siria e be e fenywa ke Saragone wa Akkad.

Nywageng e ka bago e 300 ka morago ga go fenya ga Saragone, Mari e ile ya bušwa ke balaodi ba tša bohlabani bao ba latelelanago. Ka tlase ga pušo ya bona, motse o ile wa boelwa ke tekanyo e itšego ya katlego. Lega go le bjalo, nakong ya ge Mari e be e bušwa ke mmuši wa yona wa mafelelo e lego Zimri-Lim, e ile ya thoma go fokola. Zimri-Lim o ile a leka go matlafatša pušo ya gagwe ka diphenyo tša tša bohlabani tša go latelana, go dira dikgwerano le ditšhaba tše dingwe le dikgwerano tša lenyalo. Eupša mo e ka bago ka 1760 B.C.E., Kgoši Hammurabi wa Babele o ile a fenya motse a ba a o fediša, gomme a fediša seo Parrot a bego a se bitša “tlhabologo yeo e bego e tšwetše pele kudu ya lefaseng la bogologolo.”

Ge madira a Hammurabi a be a fediša Mari, ka go se lemoge a ile a thuša baepi ba marope le bo-radihistori ba mehleng yeno kudu. Ge a be a wiša maboto ao a bego a agilwe ka ditena tša mabu tšeo di sa fišwago, a ile a epela meago e itšego go fihla go botelele bja dimithara tše hlano mafelong a mangwe, ka go rialo a dira gore meago ye e se ke ya senyega ge nako e dutše e e-ya. Baepi ba marope ba epolotše marope a ditempele le metse-mešate, gotee le dilo tše dintši tša bokgabo le mengwalo e dikete yeo e ilego ya hlabiša seetša mabapi le tlhabologo ya mehleng ya bogologolo.

Ke ka baka la’ng marope a Mari a tsoša kgahlego go rena? Nagana ka nako ya ge mopatriareka Aborahama a be a sa phela. Aborahama o belegwe ka ngwaga wa 2018 B.C.E., nywaga e 352 ka morago ga Meetse-fula a magolo. Moloko wa gagwe e be e le wa lesome go tloga go Noage. A laetšwe ke Modimo, Aborahama o ile a tlogela motse wo a belegetšwego go ona wa Uri, gomme a ya Harane. Ngwageng wa 1943 B.C.E., ge Aborahama a be a e-na le nywaga e 75, o ile a tloga Harane a leba nageng ya Kanana. Moepi wa marope wa Motaliana e lego Paolo Matthiae o re: “Maeto a Aborahama a go huduga go tloga Uri go ya Jerusalema [kua Kanana] a diregile mehleng ya Mari.” Ka gona, go utollwa ga Mari go bohlokwa ka kgopolo ya gore go ka re thuša go akanya ka lefase leo mohlanka wa Modimo yo a botegago e lego Aborahama a phetšego go lona. *—Genesi 11:10–12:4.

Marope a a Utolla’ng?

Bodumedi bo be bo atile kua Mari go etša mafelong a mangwe a Mesopotamia. Go hlankela medimo go be go lebelelwa e le selo seo motho a swanetšego go se dira. Ka mehla go be go nyakišišwa ka thato ya medimo pele go ka dirwa phetho le ge e le efe ya bohlokwa. Baepi ba marope ba hweditše mašaledi a ditempele tše tshela. Gare ga tšona go be go e-na le Tempele ya Ditau (yeo ba bangwe ba bego ba e lebelela e le tempele ya Dagani, e lego Dagoni wa ka Beibeleng) le mafelo a makgethwa a Ishtar, modimogadi wa pelego gotee le modimo wa letšatši e lego Shamash. Ditempele tše mathomong di be di e-na le sehlwa-seeme sa modingwana yoo dihlabelo le dithapelo di bego di lebišwa go yena. Badumedi ba be ba bea dihlwa-dieme tša bona tše di myemyelago tše di ba swantšhitšego ba rapela dipankeng tša tempeleng, e le ge ba dumela gore diswantšho tšeo tša bona di be di telefatša tiro ya borapedi. Parrot o itše: “Sehlwa-seeme ge e le gabotse se be se emela modumedi legato ka  tekanyo e kgolo kudu, go etša kerese borapeding bja Katholika lehono.”

Selo se se kgahlišago kudu seo se utolotšwego maropeng a Tell Hariri e be e le mašaledi a moago o mogolo wa motse-mošate, wo o bego o tsebja ka leina la modudi wa wona wa mafelelo e lego Kgoši Zimri-Lim. Moepi wa marope wa Mofora e lego Louis-Hugues Vincent o hlalositše moago wo e le “mokgwa wa kgale wa maemo a godimo kudu wa go thala dipolane wa ka Bohlabela.” E be e le wa bogolo bja diheketara tše 2,5, gomme o e-na le diphapoši tše 300 go akaretša le mathudi. Gaešita le mehleng ya bogologolo, motse-mošate wo o be o lebelelwa e le se sengwe sa dilo tše di kgahlišago kudu lefaseng. Georges Roux o hlalosa ka pukung ya gagwe ya Ancient Iraq gore: “O be o tumile kudu moo Kgoši ya Ugarit, yeo e dulago ka lebopong la Siria, e ilego ya se ke ya dika-dika go romela morwa wa yona gore a ye ka nageng bokgoleng bja dikhilomithara tše 600 ka morero o tee feela wa gore a yo etela ‘ngwako wa Zimri-Lim.’”

Pele baeti ba ka fihla ka mathuding a magolo, ba be ba tsena ka motseng-mošate ba diriša kgoro e tee yeo e thekgilwego ke ditora ka mahlakoreng a mabedi. E dutše setulong sa bogoši seo se lego sethaleng, kgoši ya mafelelo ya Mari e lego Zimri-Lim, e be e laola tša bohlabani, tša kgwebo le ditaba tša ditherišano, e tsebatša dikahlolo le go amogela baeng le batseta ba dinaga dišele. Diphapoši tša marobalo di be di le gona bakeng sa baeng, bao kgoši ka mehla e bego e ba fa dino le dijo menyanyeng ya matsaka. Dijo tšeo di be di akaretša nama ya kgomo e bešitšwego, e gadikilwego goba e bedišitšwego, nama ya nku, nama ya tshepe, hlapi le nama ya kgogo—tšeo ka moka di bego di solwa le sopo e nokilwego ya konofolo gotee le merogo le ditšhese tša mehuta-huta. Dijo tša go fološetša di be di akaretša dienywa tše dinanana, tše di omišitšwego goba tše di pshikološitšwego ka  gare ga swikiri le dikhekhe tše di pakilwego ka dipane tšeo di kgabišitšwego ka tsela ya maemo a godimo. E le go tloša lenyora la bona, baeng ba be ba newa bjala goba beine.

Go be go e-na le meago ya dintlwana tša boithomelo ka motse-mošate. Go utolotšwe mafelo a bohlapelo ao a nago le dipafo tšeo di dirilwego ka letsopa le dintlwana tša boithomelo tšeo di se nago pitšana. Mabato le karolo ya tlase ya maboto a diphapoši tše a be a botilwe ka moti-mmu bakeng sa go a šireletša. Meetse a ditšhila a be a ntšhwa ka mesele ya ditena, gomme diphaephe tša letsopa tšeo di botilwego ka moti-mmu gore di se ke tša tsena meetse di sa dutše di dirišwa ka morago ga nywaga e ka bago e 3 500. Ge basadi ba bararo bao ba dulago ka ngwakong wa basadi wa ka mošate ba be ba swarwa ke bolwetši bjo bo bolayago, melao e be e le thata. Mosadi yo bjalo yo a babjago o be a swanetše go dula a nnoši a tswaleletšwe. “Go be go se na motho yo a swanetšego go nwa ka komiki ya gagwe, go jela tafoleng ya gagwe le go dula setulong sa gagwe.”

Re ka Ithuta’ng Mengwalong e Bolokilwego?

Parrot le sehlopha sa gagwe ba ile ba utolla matlapa a mongwalo-kgwaro a ka bago 20 000 ao a ngwadilwego ka se-Akkadia. Matlapa a a be a e-na le mangwalo le mengwalo yeo e bolelago ka tša bolaodi le tša boiphedišo. Go gatišitšwe feela tee-tharong ya mengwalo ye e bolokilwego. Lega go le bjalo, e bopša ke dibolumo tše 28. E hola ka’ng? Jean-Claude Margueron, e lego molaodi wa Lesolo la Boepi bja Marope la Mari, o re: “Pele re ka hwetša mengwalo ye e bolokilwego ya kua Mari, re be re nyakile re sa tsebe selo ka histori, melao le bophelo bja letšatši le letšatši bja kua Mesopotamia le Siria mathomong a ngwaga-kgolo wa bobedi. Ka baka la yona, re ile ra kgona go ngwala dikgaolo tše di feletšego tša histori.” Go etša ge Parrot a hlalositše, mengwalo ye e bolokilwego “e utolla go swana mo go makatšago magareng ga mehuta ya batho bao e bolelago ka bona le seo Testamente ya Kgale e re botšago sona mabapi le mehla ya Bapatriareka.”

Matlapa ao a hweditšwego kua Mari le ona a hlabiša seetša ditemaneng tše itšego tša Beibele. Ka mohlala, matlapa a a bontšha gore go thopa basadi ba lenaba e be e le “selo sa motheo seo se bego se dirwa ke babuši ka nako yeo.” Keletšo ya moeki Ahitofele go morwa wa Kgoši Dafida e lego Abesalomo ya gore a be le dikopano tša botona le botshadi le basadi ba tatagwe ba direthe e be e se kgopolo e mpsha.—2 Samuele 16:21, 22.

Go bile le masolo a boepi ba marope a 41 kua Tell Hariri go tloga ka 1933. Lega go le bjalo, go fihla ga bjale go hlahlobilwe feela diheketara tše 8 go tše 110 tša Mari. Mohlomongwe, dilo tše dintši tšeo di kgahlišago di sa tlile go utollwa kua Mari, e lego kgošigadi ya bogologolo ya leganateng.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Mmapa go letlakala 10]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Kgogometšane ya Peresia

Uri

MESOPOTAMIA

Eforate

MARI

ASIRIA

Harane

ANATOLIA

KANANA

Jerusalema

Lewatle la Mediterranean (Lewatle le Legolo)

[Seswantšho go letlakala 11]

Ka lengwalong le Kgoši Iahdun-Lim wa kua Mari o ile a ikgantšha ka modiro wa gagwe wa go aga

[Seswantšho go letlakala 11]

Go utollwa ga sehlwa-seeme se sa Lamgi-Mari go ile gwa feleletša ka go tsebja ga Mari mo go holago

[Seswantšho go letlakala 12]

Ebih-Il, molaodi wa Mari, a rapela

[Seswantšho go letlakala 12]

Sethala sa ka motseng-mošate, moo sehlwa-seeme sa modimogadi se ka bago se be se beilwe gona

[Seswantšho go letlakala 12]

Marope a Mari, ao a bontšhago moago wa ditena tša mabu tšeo di sa fišwago

[Seswantšho go letlakala 12]

Lefelo la bohlapelo la ka motse-mošate

[Seswantšho go letlakala 13]

Letlapa la phenyo la Naram-Sin, yo a fentšego Mari

[Seswantšho go letlakala 13]

Matlapa a mongwalo-kgwaro a ka bago 20 000 a ile a hwetšwa maropeng a motse-mošate

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 11]

Document: Musée du Louvre, Paris; statue: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 12]

Statue: Musée du Louvre, Paris; podium and bathroom: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 13]

Victory stele: Musée du Louvre, Paris; palace ruins: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)