Philo wa Alexandria—Go Tswaka Mangwalo le Dikakanyetšo

KA 332 B.C.E., Alexander yo Mogolo o ile a hudugela Egipita. Pele ga ge a ka gwantela ka thoko ya bohlabela lesolong la gagwe la go fenya lefase, o ile a hloma motse wo a ilego a o bitša Alexandria. E ile ya ba lefelo la setšo sa Segerika. Gona moo, mo e ka bago ka 20 B.C.E., go ile gwa belegwa mofenyi yo mongwe, yoo dibetša tša gagwe e bego e se ditšhoša le marumo, eupša e bego e le go nea mabaka ao a theilwego dikgopolong tša filosofi. O tsebja e le Philo wa Alexandria, goba Philo Judaeus ka baka la setlogo sa gagwe sa Sejuda.

Khudugo e diregilego ka morago ga go senywa ga Jerusalema ka 607 B.C.E., e feleleditše ka gore ba-Juda ba bantši ba dule Egipita. Ba dikete ba be ba dula kua Alexandria. Lega go le bjalo, go be go e-na le mathata magareng ga ba-Juda le ba-Gerika bao ba bego ba agišane le bona. Ba-Juda ba be ba gana go rapela medimo ya ba-Gerika, mola ba-Gerika ba be ba nyatša Mangwalo a Sehebere. Ka ge a be a e-na le thuto ya Segerika e bile a godišitšwe ke ba-Juda, Philo o be a tlwaelane le kganetšano ye. O be a dumela gore Bojuda e be e le bodumedi bja therešo. Eupša ka go fapana le ba bantši, Philo o ile a nyaka tsela e nago le khutšo ya go lebiša ba-Ntle go Modimo. O be a nyaka go dira gore ba amogele Bojuda.

Tlhaloso e Mpsha Mengwalong ya Kgale

Segagabo Philo e be e le Segerika, go etša ge go be go le bjalo ka ba-Juda ba bantši kua Alexandria. Ka baka leo, thuto ya gagwe e be e theilwe phetolelong ya Segerika ya Septuagint ya Mangwalo a Sehebere. Ge a dutše a hlahloba dikagare tša Septuagint, o ile a kgodišega gore e be e e-na le dikarolo tša filosofi le gore Moše e be e le “setsebi sa filosofi.”

Nywaga-kgolo pejana, ba-Gerika bao ba rutegilego ba hweditše go le thata go amogela dikanegelo tše di lego mabapi le medimo le medimogadi—dinatla le batemona bao go bolelwago ka bona dinonwaneng tša bogologolo tša ba-Gerika. Ba ile ba thoma go hlatholla lefsa dikanegelo tšeo tša kgale. Seithuti sa tša Setlogo e lego James Drummond se boletše mabapi le mokgwa wa bona gore: “Radifilosofi o thoma ka go lebelela ditlhaloso tšeo di ka bago di utegile tša dikanegelo tša nonwane, gomme go tšwa dikagareng tša dikanegelo tše tšeo di lešago dihlong le tša bošilo a dira phetho ya gore bangwadi ba tšona ba swanetše go ba ba dirišitše polelo e feteletšego ya seswantšhetšo go leka go utolla therešo ya kgonthe goba e sedimošago.” Mokgwa wo o bitšwa go fetolela ka tsela ya seswantšhetšo, gomme Philo o lekile go o diriša bakeng sa go hlalosa Mangwalo.

E le mohlala, ela hloko Genesi 3:22 phetolelong ya Bagster ya Septuagint, e rego: “Morena Modimo o diretše Adama le mosadi wa gagwe diaparo tša letlalo, gomme a ba apeša.” Ba-Gerika ba ile ba nagana gore go dira diaparo go be go theoša seriti sa Modimo yo a Phagamego. Ka gona Philo o ile a hwetša tlhaloso ya seswantšhetšo temaneng yeo gomme a hlalosa gore:  “Seaparo sa matlalo ke polelwana ya seswantšhetšo ya letlalo le le tlwaelegilego, ke gore, mebele ya rena; ka gobane ge mathomong-thomong Modimo a be a bopa monagano, o ile a o bitša Adama; ka morago ga moo o ile a o phediša gomme tiro yeo a e bitša Bophelo. Mafelelong, o ile a bona go nyakega gore a bope le mmele, woo a o biditšego ka tsela ya seswantšhetšo gore ke seaparo sa letlalo.” Ka baka leo Philo o ile a leka go dira tiro ya Modimo ya go apeša Adama le Efa gore e be taba ya filosofi yeo go ka naganišišwago ka yona.

Le gona, ela hloko Genesi 2:10-14, yeo e hlalosago mothopo wa meetse a tšhemo ya Edene gomme e bolela ka dinoka tše nne tšeo di bego di elela ka ntle ga tšhemo. Philo o ile a dira boiteko bja go naganišiša ka mo go tseneletšego ka mantšu a le go lebeledišiša ka gare-gare ga ona. Ka morago ga go bolela ka naga ka boyona, o itše: “Mohlomongwe ditemana tše le tšona di na le tlhaloso ya seswantšhetšo; ka gobane dinoka tše nne ke sešupo sa dika tše nne.” O ile a nagana gore noka ya Pisone e swantšhetša bohlale, noka ya Gihone e swantšhetša boikemišetšo, noka ya Tigiri e swantšhetša matla gomme noka ya Eforate e swantšhetša toka. Ka go rialo, tshwantšhišo e tšeela thutafase legato.

Philo o ile a diriša tlhaloso ya seswantšhetšo go lekodišiša taba ya tlholo, pego ya Kaine ge a bolaya Abele, Meetse-fula a mehleng ya Noage, go raragana ga maleme kua Babele le melao e mentši ya motheo ya Molao wa Moše. Go etša ge mohlala wa serapa se se fetilego o bontšha, gantši o be a thabela ntlha ya temana ya Beibele  ka go lebanya ke moka ka morago a tšweletše kwešišo ya gagwe ya seswantšhetšo ka mantšu a bjalo ka a rego: “Mohlomongwe re swanetše go ela hloko dilo tše go le bjalo ka ge eka di bolelwa ka tsela ya seswantšhetšo.” Dipukung tša Philo, ditlhaloso tša seswantšhetšo di be di tšeelwa godimo mola ka manyami tlhaloso ya Mangwalo e lego molaleng e be e nyamelela.

Modimo ke Mang?

Philo o ile a emelela go ba gona ga Modimo ka seswantšho se matla kudu. Ka morago ga go hlalosa lefase, dinoka, dipolanete le dinaledi, o ile a phetha ka gore: “Lefase le bopilwe ka bokgwari le ka bokgoni go feta mediro ka moka, bjalo ka ge eka le bopilwe ke motho yo e lego setsebi e bile a e-na le tsebo e phethagetšego kudu. Ke ka tsela ye re ilego ra hwetša kgopolo ya go ba gona ga Modimo.” A e be e le mabaka a kwagalago.—Ba-Roma 1:20.

Eupša ge Philo a be a hlalosa semelo sa Modimo yo Matla ohle, o ile a tloga a fapoga therešong. Philo o boletše gore Modimo “ga a na dika tše di mo hlaolago” le gore Modimo “ga a kwešišege.” Philo ga se a ka a kgothaletša maiteko a go nyaka go tseba Modimo, ka go bolela gore “e tloga e le botlatla go leka go tšwela pele go dira nyakišišo mabapi le semelo sa Modimo goba dika tša Gagwe tše di mo hlaolago.” Kgopolo ye e be e sa tšwe Beibeleng, eupša e be e e-tšwa go radifilosofi wa moheitene e lego Plato.

Philo o boletše gore Modimo o kgole kudu gore a ka fihlelelwa le gore go mmitša ka leina la gagwe ga go kgonege. Philo o itše: “Ka gona, go be go kwagala gore ga go na leina le le swanetšego leo le bego le ka newa yo ka kgonthe e lego Modimo yo a phelago.” O tloga a fošitše e le ruri!

Beibele e bontšha gabotse gore Modimo o na le leina. Psalme 68:4 e re: “Leina la xaxwe ké Jehofa. Pele xa xaxwe Le xobê mexobô.” Jesaya 42:8 (PK) e tsopola Modimo a bolela gore: “Ke nna Jehofa, ke lona leina la-ka.” Ke ka baka la’ng Philo, e lego mo-Juda yo a bego a tseba mangwalo a a Beibele, a rutile gore Modimo ga a na leina? Ka baka la gore o be a hlalosa modimo yo a se nago leina le yo a sa fihlelelegego wa filosofi ya Segerika, e sego Modimo wa ka Beibeleng.

Moya Ke’ng?

Philo o rutile gore moya o arogane le mmele. O bolela ka motho e le yo a “nago le mmele le moya.” Na moya o ka hwa? Ela hloko tlhaloso ya Philo e rego: “Ge re phela, mmele wa rena o a phela gaešita le ge moya wa rena o hwile e bile o bolokilwe ka mmeleng wa rena, bjalo ka ge e ka o ka lebitleng. Eupša ge e ba [mmele] o be o ka hwa, gona moya wa rena o be o tla phela bophelo bja ona bjo bo swanetšego, e lego go lokollwa bobeng le mmeleng o hwilego wo o kateletšwego go ona.” Go ya ka Philo, go hwa ga moya e be e le tshwantšhetšo. Ge e le gabotse, o ka se tsoge o hwile. Ga o hwe.

Lega go le bjalo, ke’ng seo Beibele e se rutago mabapi le moya? Genesi 2:7 e re: “Morêna Modimo a na a bopa motho, lerole la mmu; mo dinkong tša xaxwe a budulêla môya wa bophelô, motho a napa a ba môya o phelaxo.” Go ya ka Beibele, batho ga ba na meoya; go e na le moo, ke meoya.

Beibele gape e ruta gore moya o a hwa. Hesekiele 18:4 (PK) e re: “Moya o senyago wona o tlo hwa.” Go tšwa mangwalong a, re ka phetha ka mo go swanetšego gore: Motho ke moya. Ka gona, ge motho a e-hwa, moya o a hwa.—Genesi 19:19. *

Ka morago ga ge Philo a hwile, ba-Juda ga se ba ka ba ba le taba le yena. Lega go le bjalo, ba Bojakane ba be ba mo rata. Eusebius le baetapele ba bangwe ba kereke ba ile ba dumela gore Philo o be a fetogile Mokriste. Jerome o ile a mmala e le yo mongwe wa Bo-tate ba Kereke. Mangwalo a Philo a ile a bolokwa ke Bakriste bao e lego bahlanogi, go e na le gore a bolokwe ke ba-Juda.

Mangwalo a Philo a ile a baka moferefere wa bodumedi. Tutuetšo ya gagwe e dirile gore bao  ba ipitšago gore ke Bakriste ba amogele thuto ye e sego ya Mangwalo ya go se hwe ga moya. Le gona thuto ya Philo mabapi le Logos (goba Lentšu) e dirile gore go be le kgolo ya Boraro botee, e lego thuto e sego ya Beibele ya Bakriste ba bahlanogi.

O se ke wa Forwa

Ge Philo a be a ithuta Mangwalo a Sehebere, o ile a kgonthišetša gore ga a “tlogele tlhaloso le ge e le efe ya seswantšhetšo yeo mohlomongwe e ka bago e utilwe ke polelo e tlwaelegilego.” Lega go le bjalo, go etša ge Doiteronomio 4:2 e bontšha, Moše o boletše mabapi le Molao wa Modimo gore: “Lentšu le nna ke Xo layaxo ka lôna O se kê wa le eketša ka le lengwê, O se kê wa le fokotša. O hlôkômelê ditaêlô tša Morêna Modimo wa lena tše nna ke Le lailexo ka tšôna.” Ka maikemišetšo a gagwe ka moka ao a bonagalago e le a mabotse, ka go swana le kgodi, Philo o ile a oketša ka dikakanyetšo tše dintši tšeo di ilego tša šira tsebišo e lego molaleng ya Lentšu la Modimo le le buduletšwego.

Moapostola Petro o boletše gore: “Xe re Le tsebiša matla a Mong wa rena Jesu Kriste le xo tla xa xaxwe, e be e se xo Le anêxêla dinonwane tša mahlajana a batho.” (2 Petro 1:16) Ka go fapana le mangwalo a Philo, thuto yeo Petro a ilego a e ruta phuthego ya pele ya Bokriste e be e theilwe therešong e bile e hlahlwa ke moya wa Modimo, “môya wa therešô,” wo o ilego wa e hlahla gore e hwetše therešo ka moka.—Johane 16:13.

Ge e ba o kgahlegela go rapela Modimo wa ka Beibeleng, o swanetše go hwetša tlhahlo ya therešo, e sego ditlhaloso tše di theilwego dikgopolong tša batho. O swanetše go hwetša tsebo e nepagetšego ka Jehofa le thato ya gagwe, le gona o swanetše go ikokobetša e le gore o be morutwana yo mafolofolo. Ge e ba o ithuta Beibele ka kgopolo e bjalo e botse, o tla tseba “mangwalô a makxêthwa . . . ôna a kxônaxo xo Xo hlalefišetša pholoxô ka tumêlô, Ò dumetše Jesu Kriste.” O tla bona gore Lentšu la Modimo le ka dira gore o “bê yo boló-ka-tlalô, [o] kxonišwê xo dira medirô e botse ka moka.”—2 Timotheo 3:15-17.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi/Seswantšho go letlakala 10]

MOTSE WO PHILO A BEGO A DULA GO ONA

Philo o be a dula kua Alexandria ya Egipita e bile a šoma moo. Ka nywaga-kgolo e mentši, e be e le motse o humilego ka dipuku lefaseng e bile diithuti di be di swarela dipoledišano go ona.

Barutwana ba be ba ithuta go diithuti tše di tumilego tšeo di bego di ruta dikolong tša motseng wo. Bokgobapuku bja Alexandria bo ile bja tuma lefaseng. Dipuku tše di bego di le ka gare ga bjona di ile tša oketšega go ba tše dikete tše makgolo ka ge beng ba makgobapuku ba be ba nyaka go ba le dikopi tša selo se sengwe le se sengwe se se ngwadilwego.

Ka morago, seriti sa Alexandria lefaseng ka bophara le go ba ga yona le mokgobo o mogolo wa tsebo se ile sa theoga ganyenyane-ganyenyane. Babuši ba kua Roma ba ile ba nea motse wa bona ka noši seriti, gomme lefelo la setšo le ile la hudušetšwa Yuropa. Alexandria e ile ya phuhlama ka mo go feletšego lekgolong la bošupa la nywaga C.E. ge bahlasedi ba be ba fenya motse. Go ba go fihla lehono, bo-radihistori ba sa dutše ba llišwa ke go lahlegelwa ke bokgobapuku bjoo bjo bo tumilego, gomme ba bangwe ba bolela gore tlhabologo e ile ya diegišwa ka nywaga e 1 000.

[Lepokisi go letlakala 12]

TLHALOSO YA SESWANTŠHETŠO LEHONO

Gantši tshwantšhetšo ke “go bolela ka tsela ya seswantšhetšo o diriša dilo tša boikgopolelo ka mokgwa wa nonwane le ditiro tša therešo goba kakaretšo ya mabapi le go ba gona ga batho.” Go bolelwa gore dipego tše di dirišago tshwantšhetšo di emela dilo tše bohlokwa kudu tšeo di utegilego. Go swana le Philo wa Alexandria, barutiši ba bangwe ba bodumedi ba mehleng yeno ba diriša tlhaloso ya seswantšhetšo bakeng sa go hlalosa Beibele.

Ela hloko Genesi dikgaolo 1-11, tšeo go tšona go begilwego mabapi le histori ya batho go tloga tlholong go ba go fihla nakong ya ge batho ba be ba phatlalala kua toreng ya Babele. The New American Bible, e lego phetolelo ya Katholika e bolela mabapi le karolo yeo ya Beibele gore: “Go dira gore ditherešo tše di lego dikgaolong tše e be tše di kwešišegago go ba-Isiraele bao ba bego ba tla di boloka, di be di swanetše go bontšhwa ka dilo tšeo di tlwaelegilego bathong bao ba mehleng yeo. Ka baka le, ditherešo ka botšona di swanetše go tloga di bontšhwa ka mo go kwagalago e le tše di fapanego le lešela la tšona la seswantšhetšo.” Se se bolela gore Genesi dikgaolo 1-11 ga se ya swanelwa go tšewa ka tsela ya kgonthe. Go e na le moo, go fo swana le ge lešela (seaparo) le khupetša mmele, mantšu le ona a khupetša seo se tlogago se bolelwa ke taba.

Lega go le bjalo, Jesu o ile a ruta gore dikgaolo tšeo tša pele tša Genesi di be di bolela therešo ka mokgwa wo e lego ka wona. (Mateo 19:4-6; 24:37-39) Moapostola Paulo le moapostola Petro ba dirile se se swanago. (Ditiro 17:24-26; 2 Petro 2:5; 3:6, 7) Barutwana ba Beibele ba mafolofolo ba gana ditlhaloso tšeo di sa dumelelanego le Lentšu la Modimo ka moka.

[Mothopo]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Seswantšho go letlakala 9]

Tora ya lebone ya go hlahla basesiši ya Alexandria

[Mothopo]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library