Beibele ya ka Bogošing—Selo sa Bohlokwa Kudu Thutong

SEKEPE se tlogile Sepania se lebile pheninsuleng ya Italy mathomong a lekgolo la bo-16 la nywaga. Thoto yeo e bego e bolokilwe ka gare ga sekepe ke ya bohlokwa kudu—mokgobo wa dikopi tše di gatišitšwego tša Beibele ya Complutensian Polyglot yeo e gatišitšwego magareng ga 1514 le 1517. Ka ponyo ya leihlo, go ile gwa tsoga ledimo le matla. Sehlopha sa bašomi bao ba bego ba le moo se ile sa katanela go phološa sekepe, eupša maiteko a sona a ile a folotša. Sekepe se ile sa nwelela le thoto ya sona ya bohlokwa kudu.

Masetlapelo ao a ile a baka gore go nyakege kgatišo e mpsha ya Beibele ya Polyglot. Mafelelong, mogatiši yo a nago le bokgoni e lego Christophe Plantin o ile a amogela tlhohlo ye. O be a nyaka mohumi yo a ka mo thušago ka tša ditšhelete e le gore a dire modiro wo o mogolo, ka gona o ile a kgopela Philip II, e lego kgoši ya Sepania, gore e be mothekgi wa gagwe yo mogolo wa tša ditšhelete. Pele ga ge kgoši e ka dira phetho ya yona, e ile ya ikgokaganya le diithuti tše di fapa-fapanego tša Sepania, go akaretša le seithuti sa Beibele se se tumilego e lego Benito Arias Montano. Se boditše Kgoši Philip gore: “Ka ntle le go direla Modimo le go hola kereke ka kakaretšo, Beibele ye e tla tliša le letago le legolo bogošing bja gago Mohlomphegi gomme ya godiša botumo bja gago.”

Kgatišo yeo e hlahlobilwego le go phošollwa ya Complutensian Polyglot e be  e tla ba selo se se lemogegago seo se fihleletšwego setšhabeng, ka gona Philip o ile a phetha ka go nea thekgo ya gagwe e tšwago pelong modirong wa Plantin. O ile a nea Arias Montano mošomo o mogolo wa go ngwala seo ka morago se ilego sa bitšwa gore ke Beibele ya ka Bogošing, goba Antwerp Polyglot. *

Philip o be a kgahlegela tšwelopele ya Beibele ye ya Polyglot kudu moo a ilego a kgopela gore a romelwe letlakala le lengwe le le lengwe bakeng sa go le bala ka tsela ya go le hlahloba le go dira diphošollo. Ge e le gabotse, Plantin o be a sa nyake go emela letlakala go fihlela ge le tlogile Antwerp le išitšwe Sepania, le badilwe le go phošollwa ke kgoši gomme le bušitšwe. Mafelelong, Philip o hweditše feela letlakala la pele le le gatišitšwego mohlomongwe le matlakala a mangwe a pele. Ka nako yeo, Montano o ile a tšwela pele ka modiro wa kgonthe wa go bala ka tsela ya go hlahloba le go dira diphošollo ka thušo e holago ya baprofesara ba bararo ba kua Louvain le ya morwedi yo a lego mahlalagading wa Plantin.

Morati wa Lentšu la Modimo

Arias Montano o be a iketlile gare ga diithuti tša Antwerp. Go dira dilo ga gagwe ka kgopolo e bulegilego go ile gwa dira gore a ratwe ke Plantin, gomme ba ile ba dula ba gwerane le go dirišana maphelong a bona ka moka. Montano o be a sa tuma feela ka thuto ya gagwe eupša gape le ka lerato la gagwe le legolo la go rata Lentšu la Modimo. * Ge e be e sa le lesogana, o be a fišegela go fetša dithuto tša gagwe e le gore a ineele ka mo go feletšego tabeng ya go ithuta Mangwalo.

 Arias Montano o be a dumela gore Beibele e swanetše go fetolelwa lentšu ka lentšu ka mo go ka kgonegago. O ile a tsoma go fetolela ka go lebanya seo se bego se ngwadilwe mongwalong wa mathomo, ka go rialo gwa dirwa gore mmadi a bale Lentšu la Modimo la therešo. Montano o ile a latela moano wa Erasmus, yo a ilego a kgothaletša diithuti “gore di bolele ka Kriste di diriša mongwalo wa mathomo.” Seo se bolelwago ke maleme a mathomo a Mangwalo se be se sa tsebje ke batho ka nywaga-kgolo e mentši ka baka la ge go be go le thata go kwešiša diphetolelo tša se-Latin.

Go Hlangwa ga Beibele

Mengwalo ka moka yeo Alfonso de Zamora a bego a e rulagantše, a e hlahlobile le go e phošolla bakeng sa go gatiša Complutensian Polyglot e ile ya hwetšwa ke Arias Montano, yo a ilego a e diriša bakeng sa Beibele ya ka Bogošing. *

Mathomong, Beibele ya ka Bogošing e be e rulagantšwe go ba kgatišo ya bobedi ya Complutensian Polyglot, eupša e ile ya ba seo se fetago poeletšo e bonolo. Mangwalo a Sehebere le a Segerika a Septuagint a be a tšerwe Beibeleng ya Complutensian; ke moka go ile gwa oketšwa ka mangwalo a mafsa gotee le mametletšo e oketšegilego. Mafelelong, Polyglot e mpsha e ile ya ba le dibolumo tše seswai. Go gatiša go ile gwa tšea nywaga e mehlano, go tloga ka 1568 go fihla ka 1572—e lego nako e lebelelwago e le e kopana kudu ge go lebelelwa go raragana ga Beibele ye. Mafelelong, go ile gwa gatišwa dikopi tše 1 213.

Gaešita le ge Complutensian Polyglot ya 1517 e itlhatsetše e le “segopotšo sa bokgabo bja go gatiša,” Antwerp Polyglot e mpsha e ile ya feta puku ye e tlilego pele ga yona ka tekanyo ya botsebi le dikagare tša yona. E be e le tiragalo e nngwe e sa lebalegego historing ya go gatiša e bile e le ya bohlokwa kudu tokišetšong ya mangwalo a kaonefaditšwego ao a hlahlobilwego lefsa a Beibele.

Ditlhaselo go tšwa Manabeng a Lentšu la Modimo

Ga go makatše gore go se go ye kae go ile gwa tšwelela manaba a phetolelo e botegago ya Beibele. Gaešita le ge Antwerp Polyglot e ile ya amogelwa ke mopapa gomme Arias Montano a bile le botumo bjo bo mo swanelago bjalo ka seithuti  se se hlomphegago, o ile a kgalengwa Lekgotleng la Dikotlo tša Bahlanogi. Baganetši ba boletše gore puku ya gagwe e be e swana le ya mangwalo a se-Latin ao a hlahlobilwego le go phošollwa a Santes Pagninus bjalo ka phetolelo e nepagetšego kudu ya mangwalo a mathomo a Sehebere le a Segerika go feta Vulgate, yeo e fetoletšwego nywaga-kgolong e mentši pejana. Ba ile ba ba ba latofatša Montano ka gore o ile a e diriša malemeng a mathomo kganyogong ya gagwe ya go nyaka go tšweletša phetolelo e nepagetšego ya Beibele—e lego tsela yeo ba bego ba e lebelela e le ya bohlanogi.

Lekgotla la Dikotlo tša Bahlanogi le ile la ba la bolela gore “Kgoši ga se ya ka ya hwetša tlhompho e lekanego ka go thekga puku ye ka tša ditšhelete.”  Le ile la ipontšha le sola taba ya gore Montano ga se a ka a ka a laetša ka mo go lekanego gore o dirišitše Vulgate ya semmušo. Go sa šetšwe ditatofatšo tše, ga se la ka la hwetša bohlatse bjo bo lekanego bja go ahlola Montano goba Beibele ya gagwe ya Polyglot. Mafelelong, Beibele ya ka Bogošing e ile ya amogelwa gabotse, gomme e ile ya ba puku ya motheo diyunibesithing tše di fapa-fapanego.

Sedirišwa se Sebotse Bakeng sa go Fetolela Beibele

Gaešita le ge Antwerp Polyglot e be e se puku ye e rulagantšwego bakeng sa batho bohle, go se go ye kae e ile ya ba sedirišwa se sebotse bakeng sa bafetoledi ba Beibele. Go swana le puku ye e tlilego pele ga yona ya Complutensian Polyglot, e ile ya tlaleletša tabeng ya go kaonefatša ditemana tša Mangwalo tšeo di bego di le gona. E ile ya ba ya thuša bafetoledi gore ba kaonefatše tsela yeo ba bego ba kwešiša maleme a mathomo ka yona. Go fetolela Beibele ka maleme a fapa-fapanego ao a dirišwago kudu a Yuropa go ile gwa dirwa ka thušo ya puku ye. Ka mohlala, The Cambridge History of the Bible e bega gore bafetoledi ba King James Version e tumilego, goba Authorized Version, ya 1611 ba dirišitše Antwerp Polyglot e le thušo e bohlokwa bakeng sa go fetolela maleme a bogologolo. Beibele ya ka Bogošing le yona e ile ya ba le tutuetšo e lemogegago Dibeibeleng tše pedi tša Bohlokwa tša Polyglot tše di gatišitšwego ngwaga-kgolong wa bo-17.—Bona lepokisi le le rego “Dibeibele tša Polyglot.”

E nngwe ya dilo tše dintši tšeo Antwerp Polyglot e di fihleletšego e be e le taba ya gore e dirile gore diithuti tša Yuropa di be le kgatišo ya se-Siria ya Mangwalo a Segerika ka lekga la pele. Mangwalo ao a se-Siria a be a ngwadilwe kgaufsi le phetolelo ya lentšu ka lentšu ya se-Latin. Ye e be e le koketšo e holago kudu, ka ge phetolelo ya se-Siria e be e le e nngwe ya diphetolelo tša kgale kudu tša Mangwalo a Bakriste a Segerika. Kgatišo ya se-Siria yeo e bilego gona lekgolong la bohlano C.E. e be e theilwe mengwalong yeo e bilego gona lekgolong la bobedi la nywaga C.E. Go ya ka The International Standard Bible Encyclopedia, “mohola wa Peshitta [ya Siria] bakeng sa go lekodišiša mangwalo o amogelwa ke batho ka kakaretšo. Ke e nngwe ya dihlatse tša kgale le tša bohlokwa kudu metlwaeng ya bogologolo.”

Gaešita le lewatle le le galefilego goba ditlhaselo tša Lekgotla la Dikotlo tša Bahlanogi la Sepania di be di ka se thibele kgatišo e kaonefaditšwego le e okeditšwego ya Complutensian Polyglot gore e lokollwe ka 1572 e le bjalo ka Beibele ya ka Bogošing. Histori ya Beibele ya Antwerp Polyglot ke mohlala o mongwe wa maiteko ao a dirilwego ke batho ba botegago bakeng sa go šireletša Lentšu la Modimo.

Go sa šetšwe gore ba be ba tseba seo goba go se bjalo, banna ba bao ba ineetšego ba be ba bontšha therešo ya mantšu a boporofeta a Jesaya ka modiro wa bona wo o se nago boithati. Mo e ka bago nywageng e dikete tše tharo e fetilego, o ngwadile gore: “Byang bo a ômêlêla; letšoba le a pôna; xomme Lentšu la Modimo wa rena le eme neng le neng.”—Jesaya 40:8.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Ntlhakgolo go letlakala 13]

“Xomme Lentšu la Modimo wa rena le eme neng le neng”

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 12]

DIBEIBELE TŠA POLYGLOT

Seithuti sa mo-Sepania e lego Federico Pérez Castro se hlalosa gore: “Beibele ya Polyglot ke yona e nago le ditemana ka maleme a fapa-fapanego. Lega go le bjalo, ka tlhago, mangwalo a a šupa Dibeibeleng tšeo di nago le ditemana tša Mangwalo ka maleme a mathomo. Ge e ba go le bjalo, gona palo ya Dibeibele tša polyglot ke e nyenyane kudu.”

1. Complutensian Polyglot (1514-17), yeo e bego e thekgwa ka tša ditšhelete ke Mokadinale Cisneros, e gatišitšwe kua Alcalá de Henares, Sepania. Dibolumo tša yona tše tshelelago di be di e-na le ditemana tša Beibele ka maleme a mane, e lego: Sehebere, Segerika, se-Arama le se-Latin. Di be di thuša bafetoledi ba ngwaga-kgolong wa bo-16 ka ditemana tše di kaonefaditšwego tša Mangwalo a Sehebere le a se-Arama.

2. Antwerp Polyglot (1568-72), e ngwadilwego ke Benito Arias Montano, e ile ya tlaleletša kgatišo ya se-Siria ya Peshitta ya mangwalo a Bakriste a Segerika le Targum ya Jonathan ya se-Arama ditemaneng tša Complutensian. Mangwalo a Sehebere, ao a bego a akaretša ditumanoši le segalo sa lentšu, a ile a seka-sekwa go ya ka mongwalo o hweditšwego wa Sehebere wa Jacob ben Hayyim. Ka baka leo e ile ya ba mongwalo wa motheo wa Mangwalo a Sehebere bakeng sa bafetoledi ba Beibele.

3. Paris Polyglot (1629-45) e ile ya emelwa ke ramolao wa Mofora e lego Guy Michel le Jay. E ile ya tutuetšwa ke Antwerp Polyglot, gaešita le ge e be e akaretša le mangwalo a mangwe a se-Samaria le se-Arabia.

4. London Polyglot (1655-57), e ngwadilwego ke Brian Walton, le yona e be e theilwe go Antwerp Polyglot. Polyglot ye e be e akaretša diphetolelo tša bogologolo tša Beibele go ya go se-Ethiopia le se-Peresia, gaešita le ge dikgatišo tše di sa ka tša tlaleletša kudu tabeng ya go kwagala ga mangwalo a Beibele.

[Mothopo]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; Walton Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Seswantšho go letlakala 9]

Philip II, kgoši ya Sepania

[Mothopo]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Seswantšho go letlakala 10]

Arias Montano

[Mothopo]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Seswantšho go letlakala 10]

Metšhene ya mathomo ya go gatiša kua Antwerp, Belgium

[Mothopo]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Diswantšho go letlakala 11]

Ka go le letshadi: Christophe Plantin le sehlogo sa letlakala la Antwerp Polyglot

[Mothopo]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Seswantšho go letlakala 11]

Ka godimo: Ekisodo kgaolo 15 e ngwadilwe ka dikarolo tše nne tša temana e lego: Sehebere, se-Arama, Segerika le se-Latin

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid