Beibele ka Setaliana—Histori Yeo e Tletšego ka Mathata

“BEIBELE e gare ga dipuku tšeo di abjago kudu nageng ya rena [ya Italy], eupša mohlomongwe e bile e gare ga dipuku tšeo di balwago ka sewelo. Makatholika ga a kgothaletšwe go bala Beibele gomme a hwetša thušo e nyenyane ya gore a e bale bjalo ka Lentšu la Modimo. Go na le bao ba nyakago go tseba Beibele, eupša gantši ga go na motho yo a nyakago go ba ruta Yona.”

Mantšu a ao a boletšwego ka 1995 sebokeng sa sehlopha sa Bapišopo ba Italy a rotoša dipotšišo tše dintši. Ke batho ba bantši gakaaka’ng bao ba bego ba bala Beibele kua Italy nywaga-kgolong e fetilego? Ke ka baka la’ng e ile ya se sa abja kudu go swana le dinageng tše dingwe? Ke ka baka la’ng e sa dutše e le gare ga dipuku tšeo di balwago ke batho ba mmalwa kua Italy? Go hlahloba histori ya dikgatišo tša Beibele tša leleme la Setaliana go nea dikarabo tše dingwe.

Go tšere nako e telele gore maleme ao a Rategago—Sefora, Setaliana, Sepotokisi, Sepania le a mangwe—a hlangwe go tšwa go Selatine. Dinageng tše di fapa-fapanego tša Yuropa tšeo Selatine se tsebjago, leleme le le tlwaelegilego la batho le ile la thoma ganyenyane-ganyenyane go ba le seriti se sefsa gomme le be le ngwalwa gaešita le dipukung. Go tšwela pele ga leleme le le tlwaelegilego go bile le mafelelo a lebanyago tabeng ya go fetolelwa ga Beibele. Bjang? Ka nako e nngwe, go se swane mo go lego gona magareng ga Selatine, e lego leleme la semmušo leo le dirišwago ke Kereke ya Katholika, le leleme la dinaga tše, gotee le mebolelo le mebolelwana ya lona, e bile mo gogolo kudu mo Selatine se bego se se sa hlwa se kwešišwa ke batho bao ba sa rutegago gakaalo.

Ka ngwaga wa 1000, badudi ba bantši ba pheninsula ya Italy ba be ba thatafalelwa ke go bala Vulgate ya Selatine, gaešita le ge ba be ba ka hwetša kopi ya yona. Ka nywaga-kgolo e mentši, sehlopha sa baetapele ba dikereke se ile sa laola thuto, go akaretša le yeo e bego e rutwa diyunibesithing tšeo di bego di le gona. Ke feela batho bao ba rutegilego bao ba ilego ba holwa ke yona. Ka baka leo, Beibele e ile ya feleletša e le “puku e sa tsebjego.” Lega go le bjalo, batho ba bantši ba be ba rata go ba le Lentšu la Modimo le go le kwešiša ka maleme a bona.

Ka kakaretšo, baruti ba be ba ganetša go fetolelwa ga Beibele, ba boifa gore e tla kgothaletša go aparetša ga seo go thwego ke bokgelogi. Go ya ka radihistori e lego Massimo Firpo, “go dirišwa ga maleme a tlwaelegilego a batho [go be go tla bolela] go tlošwa ga bothata bja leleme [go dirišwa ga Selatine] mo go šireleditšego taolo e feletšego ya baruti ditabeng tša bodumedi.” Ka baka leo, go tswakana ga ditaba tša setšo, tša bodumedi le  tša setšhaba go baka go se be gona ka kakaretšo ga thuto ya Beibele mo go sa dutšego go apareditše kua Italy.

Go Fetolelwa ga Karolo ya Beibele la Mathomo

Lekgolong la bo-13 la nywaga, go fetoletšwe dipuku tša Beibele go tloga go Selatine go ya malemeng ao a tlwaelegilego. Diphetolelo tše bjalo tša karolo ya Beibele di be di ngwalollwa ka letsogo le gona di be di bitša kudu. Ka ge diphetolelo di be di oketšega ka palo lekgolong la bo-14 la nywaga, mo e nyakilego go ba Beibele ka moka e be e le gona ka maleme a tlwaelegilego, gaešita le ge dipuku tša yona di be di fetolelwa ke batho bao ba fapa-fapanego ka dinako le mafelo a sa swanego. Bontši bja diphetolelo tše tšeo di tšweleditšwego ke bafetoledi bao ba sa bolelwego ka maina, di be di hwetšwa ke batho bao ba humilego goba bao ba rutegilego, e lego bona feela bao ba bego ba e-na le tšhelete ya go di hwetša. Go ya ka radihistori Gigliola Fragnito, gaešita le ge go dirišwa ga metšhene ya go gatiša go ile gwa theoša theko ya dipuku kudu, Dibeibele di be di ‘hwetšwa ke batho ba mmalwa.’

Ka nywaga-kgolo e mentši, bontši bja badudi bo be bo sa rutega. Gaešita le ka nako ya go kopana ga Italy ka 1861, 74,7 lekgolong ya badudi ba be ba sa rutega. Go ile gwa direga gore ge mmušo o mofsa wa Italy o be o rulaganya go dira gore thuto e be e sa lefelelwego le gore batho bohle ba hwetše thuto ya motheo, Mopapa Pius IX o ile a ngwalela kgoši ka 1870 a e kgopela gore e ganetše molao woo, wo mopapa a o hlalositšego e le “kotlo” yeo e rulagantšwego go “fediša dikolo tša Katholika ka mo go feletšego.”

Beibele ya Pele ka Setaliana

Beibele ya pele e feletšego ka Setaliana e ile ya gatišwa kua Venice ka 1471, nywaga e ka bago 16 ka morago ga ge motšhene wa go tlanya o be o šetše o thomile go dirišwa kua Yuropa. Nicolò Malerbi, yo e lego moitlami wa Camaldoli, o tšweleditše phetolelo ya gagwe ka dikgwedi tše seswai. O ile a ithekga kudu ka diphetolelo tšeo di bego di šetše di le gona, a di oketša a diriša Vulgate ya Selatine, gomme legatong la mantšu a mangwe a diriša a mangwe ao a bego a tlwaelegile kudu tikologong ya gabo ya Venetia. Phetolelo ya gagwe e bile kgatišo ya pele e gatišitšwego ya Beibele ka Setaliana yeo e ilego ya abja ka bontši.

Monna yo mongwe yo a gatišitšego Beibele kua Venice e be e le Antonio Brucioli. E be e le seithuti sa dikgahlego tša batho seo se sekametšego kudu dikgopolong tša Boprotestanta, eupša ga se a ka a tlogela Kereke ya Katholika. Ka 1532, Brucioli o ile a fetolela Beibele go tšwa go Sehebere sa mathomo le Segerika sa mathomo. Ye e be e le Beibele ya pele yeo e fetoletšwego ka Setaliana go tšwa mangwalong a mathomo. Gaešita le ge puku ye e sa fetolelwa ka leleme la maleba la Setaliana, go kgomarela ga yona lelemeng la setlogo go a makatša, ge o nagana ka tsebo yeo e bego e le gona ka nako yeo ya maleme a bogologolo. Mafelong a mangwe le dikgatišong, Brucioli o bušeditše leina la Modimo ka mokgwa wa “Ieova.” Ka nako yeo e nyakilego go ba ngwaga-kgolo, Beibele ya gagwe e be e tumile kudu go Maprotestanta a Italy le go bao ba ganago dikgopolo tša bodumedi.

Diphetolelo tše dingwe tša Setaliana—tšeo ge e le gabotse e bego e le dipoeletšo tša Beibele ya Brucioli—di ile tša gatišwa, gomme tše dingwe tša gatišwa ke Makatholika. Ga go le e tee ya tšona yeo e abilwego ka mo go lemogegago. Ka 1607, Giovanni Diodati, e lego moruti wa kereke ya Calvin yo batswadi ba gagwe ba bego ba tšhabetše Switzerland bakeng sa go phema tlaišo ya tša bodumedi, o gatišitše phetolelo e nngwe kua Geneva ka Setaliana go tšwa malemeng a mathomo. Kgatišo ya gagwe e bile Beibele ya Maprotestanta a Mataliana ka nywaga-kgolo e mentši. Ka nako yeo e gatišitšwego ka yona, e be e lebelelwa e fetoletšwe ka Setaliana sa maleba. Beibele ya Diodati e thušitše Mataliana go kwešiša dithuto tša Beibele. Eupša go laola ga baruti dilo go ile gwa šitiša phetolelo ye le diphetolelo tše dingwe.

Beibele—“Puku Yeo e sa Tsebjego”

Enciclopedia Cattolica e re: “Ka mehla Kereke e be e dutše e atlega tabeng ya go bea dipuku leihlo, eupša pele ga ge go ka hlangwa metšhene ya go gatiša, ga se ya ka ya bona go nyakega gore e ngwale lelokelelo la dipuku tšeo di thibetšwego ka gobane dipuku tšeo di bego di lebelelwa di le kotsi di be di fišwa.” Gaešita le ka morago  ga go hlongwa ga Mpshafatšo ya Maprotestanta, baruti ba dinaga tše mmalwa tša Yuropa ba dirile seo ba ka se kgonago go dira gore dipuku tšeo go thwego ke tša bokgelogi di se ke tša abja ka bontši. Phetogo e kgolo e tlile ka morago ga Lekgotla la Trent ka 1546, ge taba ya go fetolelwa ga Beibele ka maleme a tlwaelegilego e be e ahla-ahlwa. Go ile gwa tšwelela dikgopolo tše pedi tše dikgolo. Bao ba bego ba thekga taba ya gore go be le thibelo ba be ba dumela gore Beibele ya maleme ao a tlwaelegilego e be e le “mothopo le mathomo a bokgelogi ka moka.” Bao ba sa dumelelanego le thibelo ye ba boletše gore “manaba” a bona, e lego Maprotestanta, a be a tla bolela gore kereke e thibetše taba ya go ba gona ga Beibele ka maleme ao a tlwaelegilego bakeng sa go bipa “boradia le bofora.”

Go se dumelelane go ile gwa feleletša ka gore Lekgotla le se ke la dira phetho mabapi le taba ye eupša le ile la amogela feela taba ya go ba ga kgonthe ga Vulgate, yeo e bilego puku ya motheo ya Kereke ya Katholika. Lega go le bjalo, Carlo Buzzetti, yo e lego morutiši Yunibesithing ya Pontifical ya Salesianum, kua Roma o bolela gore go bitšwa ga Vulgate gore ke “ya kgonthe” “go ile gwa dumelelana le kgopolo ya gore, ge e le gabotse e be e swanetše go ba yona Beibele e nnoši e lego molaong.” Ditšwelopele tše di latetšego di ile tša bontšha se.

Ka 1559, Mopapa Paul IV o gatišitše lelokelelo la pele la dipuku tšeo di thibetšwego, lelokelelo la dipuku tšeo Makatholika a bego a ileditšwe go di bala, go di rekiša, go di fetolela goba go ba le tšona. Dibolumo tše di be di lebelelwa e le tše mpe le tše kotsi tabeng ya go botega tumelong le boitshwarong. Lelokelelo le le be le thibetše go balwa ga diphetolelo tša Beibele ka maleme ao a tlwaelegilego, go akaretša le ya Brucioli. Bao ba bego ba roba molao ba be ba kgaolwa kerekeng. Lelokelelo la 1596 le be le e-na le dithibelo tše dintši le go feta. Go be go ka se sa newa tumelelo ya go fetolela goba go gatiša Dibeibele ka maleme ao a tlwaelegilego. Dibeibele tše bjalo di be di swanetše go senywa.

Ka baka leo, go fišwa ga Dibeibele dikerekeng go ile gwa oketšega ka morago ga lekgolo la bo-16 la nywaga. Seo batho ka kakaretšo ba bego ba se nagana e be e le gore Mangwalo a be a fetogile puku ya bokgelogi, le gona kgopolo yeo e sa dutše e atile kudu. Mo e nyakilego go ba Dibeibele ka moka le ditlhaloso tša Dibeibele makgobapukung a batho bohle le a ka magaeng di ile tša senywa, gomme nywageng e 200 e bego e tla latela, go be go ka se be le Mokatholika yo a bego a ka fetolela Beibele ka Setaliana. Dibeibele feela tšeo di bego di abja pheninsuleng ya Italy—di abja ka sephiring ka baka la go boifa gore di ka tšewa—e be e le tšeo di bego di fetolelwa ke diithuti tša Maprotestanta. Ka go rialo, radihistori Mario Cignoni o bolela gore: “Ka kgonthe,  batho bao ba tsenago kereke ba ile ba kgaotša go bala Beibele ka mo go feletšego ka nywaga-kgolo e mentši. Beibele e ile ya fetoga puku yeo e nyakilego e sa tsebje, gomme Mataliana a dimilione a be a phela maphelo a ona a sa e bale le gatee.”

Thibelo e Fokoditšwe

Ka morago, tsebišong ya mabapi le lelokelelo leo le ngwadilwego ka June 13, 1757, Mopapa Benedict XIV o ile a fetoša molao woo, “a dumelela gore go ka balwa dikgatišo tša maleme ao a tlwaelegilego ao a dumeletšwego ke Lekgotla le Lekgethwa gomme tša gatišwa ka tlhahlo ya bapišopo.” Ka baka leo, Antonio Martini, yo ka morago e bilego mopišopo yo mogolo wa Florence, o ile a rulaganya go fetolela Vulgate. Karolo ya pele e gatišitšwe ka 1769, gomme modiro wo o feditšwe ka 1781. Go ya ka mothopo o mongwe wa Katholika, phetolelo ya Martini e be e le “ya pele yeo ruri e swanelwago ke go bolelwa ka mo go kgethegilego.” Pele ga yona, Makatholika ao a bego a sa kwešiše Selatine a be a sa kgone go bala Beibele yeo e dumeletšwego ke kereke. Nywageng e 150 e latetšego, phetolelo e tee feela yeo e bego e dumeletšwe ke Makatholika a Mataliana e be e le ya Martini.

Phetogo e ile ya direga kua lekgotleng la botee bja dikereke la Vatican II. E be e le la mathomo ka 1965 ge puku ya Dei Verbum e be e kgothaletša “gore go dirišwe diphetolelo tše swanetšego le tše di nepagetšego . . . ka maleme a fapa-fapanego, kudu-kudu tše di fetoletšwego go tšwa mangwalong a mathomong a dipuku tše kgethwa.” Nakwana pele ga moo, ka 1958, Pontificio istituto biblico (Mokgatlo wa Beibele ya Bo-Mopapa) e gatišitše “phetolelo ya pele e feletšego ya Katholika go tšwa mangwalong a mathomo.” Phetolelo ye e ile ya bušetša leina la Modimo ka mokgwa wa “Jahve,” mafelong a mmalwa ao le bego le tlošitšwe go ona.

Go ganetša gore Dibeibele di se ke tša ba gona ka maleme ao a tlwaelegilego e be e le mo go senyago, gomme bohloko bja seo bo sa dutše bo kwewa. Go etša ge Gigliola Fragnito a boletše, go bile le ditla-morago tša “go dira gore badumedi ba belaele bokgoni bja bona bja go nagana le go ithekga ka letswalo la bona.” Go oketša moo, go ile gwa hlongwa metlwae ya bodumedi, yeo Makatholika a mantši a bego a e lebelela e le ya bohlokwa kudu go feta Beibele. Tše ka moka di dirile gore batho ba se ke ba rata Mangwalo, gaešita le ge batho ba bantši ba kgona go bala.

Lega go le bjalo, modiro wa boebangedi wa Dihlatse tša Jehofa o ile wa tsoša kgahlego e mpsha mabapi le Beibele ka Setaliana. Ka 1963 Dihlatse di gatišitše New World Translation of the Christian Greek Scriptures ka Setaliana. Beibele ka moka e ile ya hwetšagala ka 1967. Kua Italy feela, go ile gwa abja dikopi tše fetago 4 000 000 tša phetolelo ye. New World Translation, yeo e bušeditšego leina la Modimo e lego Jehofa mangwalong a yona, e ikarola ka go ba yeo e kgomaretšego ka go tia go seo se bolelwago ke mangwalo a mathomo.

Dihlatse tša Jehofa di sepela ka ntlo le ntlo, di bala le go hlalosa molaetša wa Mangwalo wa kholofelo go bohle bao ba theetšago. (Ditiro 20:20) Nakong e tlago ge o kopana le Dihlatse tša Jehofa, ke ka baka la’ng o sa di kgopele gore di go bontšhe seo Beibele ya gago e se bolelago mabapi le kholofetšo ya Modimo e kgahlišago kudu ya gore kgaufsinyane o tla hloma “lefase le lefsa moo xo axilexo tokô”?—2 Petro 3:13.

[Mmapa go letlakala 13]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Venice

ROMA

[Seswantšho go letlakala 15]

Phetolelo ya Brucioli e dirišitše leina la Modimo la “Ieova” mangwalong a yona

[Seswantšho go letlakala 15]

Lelokelelo la Dipuku tše di Thibetšwego la diphetolelo tše kotsi tša Beibele ka leleme leo le tlwaelegilego

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 13]

Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Methopo ya Diswantšho go letlakala 15]

Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali