Bohlatse bja Kgale bja Lelokelelo la Dipuku tša Beibele

“GO BONALA lefoko le lengwe le le lengwe ka mo go kgethegilego le ngwaletšwe go tsoša kgahlego ya bao ba ratago histori ya bogologolo ya Bokriste.” Yeo ke tsela ye lengwalo le lengwe la kgale le ilego la hlaloswa ka yona. Na o ka akanya gore ke lengwalo lefe?

Ke lengwalo leo o ka bago o le tseba goba o sa le tsebe—Lengwalo la Muratori. Go sa šetšwe gore o a le tseba goba ga o le tsebe, o ka ipotšiša gore, ‘Ke’ng seo se dirago gore Lengwalo la Muratori e be le bohlokwa ka tsela ye?’ Ke lelokelelo la kgale leo le sa dutšego le le gona le leo le ka botwago la dipuku tša Mangwalo a Bakriste a Segerika.

Mohlomongwe o ka fo amogela ntle le bothata taba ya gore dipuku tše itšego ke karolo ya Beibele. Lega go le bjalo, na o be o ka makatšwa ke go tseba gore go kile gwa ba le nako yeo ka yona go bego go e-na le dipelaelo mabapi le gore ke dipuku dife tšeo di swanetšego go ba ka Beibeleng? Lengwalo la Muratori le na le lelokelelo la dipuku tšeo di amogelwago e le tše di buduletšwego. Bjalo ka ge o tseba, seo Beibele e se bolelago se bohlokwa kudu. Ka gona, ke’ng seo lengwalo leo le se utollotšego mabapi le dipuku tšeo di bopago Mangwalo a Bakriste a Segerika? Sa pele, anke re ele hloko setlogo sa lengwalo le.

Kamoo le Hweditšwego ka Gona

Lengwalo la Muratori ke karolo ya codex ya matlakala a 76 ao a dirilwego ka letlalo la nku goba la pudi, a botelele bja disentimithara tše 27 le bophara bja disenthimithara tše 17. Ludovico Antonio Muratori (1672-1750), e lego radihistori yo a hlompšhago wa Motaliana, o ile a le hwetša Bokgobapukung bja Ambrosia kua Milan, Italy. Muratori o ile a gatiša lengwalo leo ka 1740, e lego seo se ilego sa dira gore le bitšwe Lengwalo la Muratori. Go bonala codex ye e ngwadilwe lekgolong la boseswai la nywaga lefelong la bogologolo la baitlami la Bobbio kgaufsi le Piacenza, ka leboa la Italy. Le ile la išwa Bokgobapukung bja Ambrosia mathomong a lekgolo la bo-17 la nywaga.

Lengwalo la Muratori le na le mafoko a 85 ao a lego go matlakala 10 le 11 a codex. Le ngwadilwe ka Selatine, gomme go bonala le ngwalolotšwe ke mongwalolodi yo a bego a se šedi. Eupša diphošo tše dingwe tša gagwe di ile tša  lemogwa ka go bapiša taba yeo a e ngwalolotšego le e nngwe e swanago le yona yeo e lego ka mangwalong a mane a lekgolong la bo-11 le la bo-12 la nywaga.

Le Ngwadilwe Neng?

Lega go le bjalo, o ka ipotšiša gore taba yeo Lengwalo la Muratori le fetoletšwego go tšwa go yona e ngwadilwe neng la mathomo. Go bonala mathomong e ngwadilwe ka Segerika nywaga-kgolong e mentši pele ga Lengwalo la Muratori, leo le fetoletšwego ka Selatine go tšwa go Segerika. Se se latelago se tla re thuša go bona gore taba ya mathomo e ngwadilwe neng. Lengwalo la Muratori le bolela ka puku yeo e sego ya Beibele, e lego Shepherd, gomme le bolela gore monna yo a bitšwago Hermas o e ngwadile “morago bjale mehleng ya rena motseng wa Roma.” Diithuti tša Beibele di re Hermas o feditše go ngwala Shepherd magareng ga 140 le 155 C.E. Ka gona o kgona go bona gore ke ka baka la eng taba ya mathomo ya Segerika yeo Lengwalo la Muratori le fetoletšwego go tšwa go yona ka leleme la Selatine, go thwe ke ya magareng ga 170 le 200 C.E.

Go bolela ga lona ka motse wa Roma ka go lebanya le ka go se lebanye go bontšha gore le ka ba le ngwaletšwe motseng woo. Eupša go na le go se dumelelane mabapi le gore mongwadi wa lona ke mang. Go ile gwa šišinywa gore le ngwadilwe ke Clement wa Alexandria, Melito wa Sarede, le Polycrates wa Efeso. Lega go le bjalo, diithuti tše dintši di re le ngwadilwe ke Hippolytus, e lego mongwadi yo a atlegilego yo a bego a ngwala ka Segerika e bile a dula Roma nakong yeo go naganwago gore Lengwalo la Muratori le ngwadilwe ka yona. Gaešita le ge o ka se be le kgahlego tabeng ye, mohlomongwe o ka nyaka go tseba mo go oketšegilego ka dikagare tša lona tšeo di dirago gore e be la bohlokwa ka tsela ye.

Seo le se Huperego

Lengwalo le ga le fo lokeletša dipuku tša Mangwalo a Bakriste a Segerika. Le bile le bolela le ka dipuku tšeo gotee le bangwadi ba tšona. Ge o ka le bala, o tla lemoga gore mafoko a lona a mathomo a a hlaela e bile taba ya lona o ka re e kgaoleditšwe. Le thoma ka go bolela ka Ebangedi ya Luka le gore mongwadi wa puku ye ya Beibele e be e le ngaka. (Bakolose 4:14) Lengwalo le le hlalosa gore Ebangedi ya Luka ke ya boraro, ka gona o ka bona gore go ka direga gore karolo ya mathomo yeo e timetšego e boletše ka Ebangedi ya Mateo le ya Mareka. Ge e ba le wena o fihleletše phetho yeo, Lengwalo la Muratori le tla go thekga ka ge le bolela gore Ebangedi ya Johane ke ya bone.

 Lengwalo le le tiiša gore puku ya Ditiro tša Baapostola e ngwadilwe ke Luka a e ngwalela “Theofilo yo a hlomphegago kudu.” (Luka 1:3; Ditiro 1:1) Ke moka le tšwela pele go bolela ka mangwalo a moapostola Paulo ao a yago go Bakorinthe (a mabedi), go Baefeso, go Bafilipi, go Bakolose, go Bagalatia, go Bathesalonika (a mabedi), go Baroma, go Filemone, go Tito le go Timotheo (a mabedi). Lengwalo la Juda le mangwalo a Johane a mabedi le ona a hlaloswa e le dipuku tše di buduletšwego. Go be go šetše go boletšwe ka lengwalo la pele la moapostola Johane nakong ya ge go bolelwa ka Ebangedi ya gagwe. Lelokelelo la dipuku tšeo di amogelwago e le tše di buduletšwego le felela ka Apocalypse goba Kutollo.

Ke mo go kgahlišago gore Lengwalo le le bolela ka Apocalypse ya Petro eupša le hlalosa gore ba bangwe ba ile ba bolela gore ga se ya swanelwa go balwa ke Bakriste. Mongwadi wa lona o lemoša gore mehleng ya gagwe go be go šetše go e-na le dipuku tša bofora. Lengwalo la Muratori le hlalosa gore dipuku tše ga se tša swanela go amogelwa, “gobane nyoko ga se ya swanelwa go tswakwa le todi ya dinose.” Le gona lengwalo le le bolela ka mangwalo a mangwe ao a bego a se a swanela go akaretšwa dipukung tše kgethwa. Lebaka ke gore go etša Shepherd ya Hermas, a be a ngwadilwe ka morago ga mehla ya baapostola, goba a be a thekga bohlanogi.

Go tšwa go se se boletšwego ka mo godimo, o ka be o šetše o lemogile gore lelokelelong la dipuku tše di amogelwago tša Beibele ga go bolelwe ka lengwalo le yago go Baheberu, mangwalo a Petro a mabedi gotee le lengwalo la Jakobo. Lega go le bjalo, ge a hlokomela mokgwa wa go ngwala wa mongwadi yo a ngwalolotšego lengwalo le, Dr. Geoffrey Mark Hahneman o boletše gore ke mo “kwagalago go šišinya gore Lengwalo le le ka ba le be le e-na le ditšhupetšo tše dingwe tšeo ga bjale di timetšego le gore lengwalo la Jakobo le la Baheberu (le Petro wa pele) a ka ba a be a le gare ga tšona.”—The Muratorian Fragment and the Development of the Canon.

Ka gona Lengwalo la Muratori le hlatsela gore bontši bja dipuku tšeo ga bjale di hwetšagalago ka Mangwalong a Bakriste a Segerika di be di šetše di lebelelwa e le tše kgethwa lekgolong la bobedi la nywaga C.E. Ke therešo gore go ba ga dipuku tša Beibele tše kgethwa—ke gore, go swanelega ga tšona gore di akaretšwe ka Beibeleng—ga se gwa ithekga ka gore go bolelwe ka tšona lelokelelong le itšego la kgale. Seo dipuku tša Beibele di se bolelago se nea bohlatse bja gore di buduletšwe ka moya o mokgethwa. Ka moka ga tšona di thekga taba ya gore di ngwadilwe ke Jehofa Modimo e bile di dumelelana ka mo go feletšego. Go dumelelana le go thekgana ga dipuku tše 66 tše amogelwago tša Beibele ke bohlatse bja botee bja tšona le go felela ga tšona. Ka gona o dira gabotse ge o di amogela e le Lentšu la Jehofa la therešo le le buduletšwego, leo le ilego la bolokwa go fihla mehleng ya rena, ka ge ka kgonthe di le bjalo.—1 Bathesalonika 2:13; 2 Timotheo 3:16, 17.

[Seswantšho go letlakala 13]

Ludovico Antonio Muratori

[Seswantšho go letlakala 14]

Bokgobapuku bja Ambrosia

[Seswantšho go letlakala 15]

Lengwalo la Muratori

[Mothopo]

Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05

[Methopo ya Diswantšho go letlakala 13]

Fragments: Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05; Muratori, based on line art: © 2005 Brown Brothers