Baruke—Mongwaledi yo a Botegago wa Jeremia

NA O tseba “Baruke morwa wa Neriya”? (Jeremia 36:4) Gaešita le ge go bolelwa ka yena ka dikgaolong tše nne feela tša Beibele, babadi ba Beibele ba mo tseba gabotse e le mongwaledi gotee le mogwera wa paala wa moporofeta Jeremia. Bobedi bja bona ba phetše nywageng e 18 e thata ya mmušo wa Juda, nakong ya go fedišwa mo go šoro ga Jerusalema ke Bababilona ka 607 B.C.E. le go išwa bothopša Egipita.

Nywageng ya morago bjale go utollwa ga ditempe tše pedi tša letsopa * tša lekgolong la bošupa la nywaga B.C.E. tšeo di nago le mongwalo o rego “Ya Berekhyahu [leina la Baruke la Seheberu], morwa wa Neriyahu [leina la Neriya la Seheberu], Mongwadi,” go tsošitše kgahlego ya diithuti ka motho yo wa ka Beibeleng. Baruke e be e le mang? Lapa labo le be le e-tšwa molokong ofe, le rutegile gakaaka’ng gomme le na le maemo a mohuta mang? Ke’ng seo se utollwago ke go ema ga gagwe le Jeremia a tiile? Re ka ithuta’ng go yena? Anke re tsomeng dikarabo ka go lebelela dipego tša Beibele le tša histori tšeo di lego gona.

Setlogo sa Gagwe le Maemo a Gagwe

Diithuti tše dintši lehono di dumela gore Baruke o be a e-tšwa ka lapeng le tumilego la Bangwadi kua Juda. Di fa mabaka a mantši a phetho ye. Ka mohlala, pego ya Beibele e bitša Baruke ka sereto se se kgethegilego, “mongwaledi” goba “mongwadi” ka diphetolelong tše dingwe. Mangwalo gape a re Seraya, morwarragwe, e be e le mohlankedi yo bohlokwa lekgotleng la Kgoši Tsedekia.—Jeremia 36:32; 51:59.

Setsebi sa boepi bja marope Philip J. King se ngwala mabapi le bangwadi ba mehleng ya Jeremia gore: “Bangwadi, ditho tša sehlopha sa ditsebi, ba be ba tumile kua Juda mafelelong a lekgolo la bošupa la nywaga le mathomong a lekgolo la botshelela la nywaga B.C.E. . . . Sereto se e be e le sa bahlankedi ba phagamego ba ka mošate.”

Go oketša moo, pego e lego go Jeremia kgaolo 36 yeo re tlago go e ahla-ahla ka botlalo, e fetiša kgopolo ya gore Baruke o be a kgona go bolela le baeletši ba kgoši e bile o be a dumeletšwe go tsena ka phapošing ya bojelo goba ka phapošing ya badiredi ba kgoši ya Gemaria e lego morwa wa kgoši goba mokgoma. Seithuti sa Beibele James Muilenberg se bea mabaka ka gore: “Baruke o be a ka tsena ka phapošing ya badiredi ba kgoši ya bangwadi ka gobane a be a na le tshwanelo ya go dira bjalo gomme ka boyena e le setho sa bahlankedi ba mošate bao ba bego ba kopane lebakeng le bohlokwa kudu la go balwa phatlalatša ga mangwalo a go phuthwa. O be a e-na le bahlanka-gotee le yena.”

Puku ya Corpus of West Semitic Stamp Seals e tlaleletša lebaka le lengwe gape la maemo a Baruke ka gore: “Bjale ka ge setempe sa letsopa sa Berekhyahu se hweditšwe le tše dingwe gape tše dintši tša bahlanka ba bangwe ba phagamego, ke mo go kwagalago go dumela gore Baruke/Berekhyahu o be a šoma mošomo woo bahlankedi ba ba bangwe ba bego ba o šoma.” Tsebišo e lego gona e bontšha gore Baruke le morwarragwe Seruya e be e le bahlankedi ba phagamego ba mmušo bao ba bego ba thekga moporofeta  yo a botegago Jeremia nywageng yeo e bego e tletše ka ditiragalo ya pele ga phedišo ya Jerusalema.

Go Thekga Jeremia Phatlalatša

Ka tatelano, Baruke o tšweletše la mathomo go Jeremia kgaolo 36, ka “ngwaxa wa bonê wa Joyakima” goba mo e ka bago ka 625 B.C.E. Mo nakong ye Jeremia o be a šetše a e-na le nywaga e 23 e le moporofeta.—Jeremia 25:1-3; 36:1, 4.

Ka nako yeo Jehofa o ile a botša Jeremia gore: “Tšea puku O ngwalê mantšu ka moka a ke Xo boditšexo ôna ké bolêla Isiraele le Juda le dithšaba ka moka; O thômê ka ala a . . . mehleng ya Josia xo fihla ka a lehono lé.” Pego yeo e tšwela pele ka gore: “Jeremia a bitša Baruke morwa wa Neriya. Baruke a ngwala à botšwa ke Jeremia. Mantšu ka moka a Morêna.”—Jeremia 36:2-4.

Baruke o be a biletšwa’ng? Jeremia o ile a mmotša gore: “Nna ke xolexilwe; xa ke kxone xo ya Ngwakong wa Morêna.” (Jeremia 36:5) Go molaleng gore Jeremia o be a thibetšwe go tla tempeleng e lego moo molaetša wa Jehofa o bego o swanetše go balelwa gona, mohlomongwe ka gobane melaetša ya pele e ile ya befediša bahlankedi ba mmušo. (Jeremia 26:1-9) Ka ntle le pelaelo Baruke e be e le morapedi wa Jehofa yo a botegago gomme o ile “a dira tšohle tše moporofeta Jeremia a mo laetšexo tšôna.”—Jeremia 36:8.

Go ngwala ditemošo tšeo di sa lego di newa nywageng e 23 e fetilego go tšere nako e telele gomme mohlomongwe Jeremia le yena o be a letetše nako e swanetšego. Eupša ka November goba December 624 B.C.E., ka sebete Baruke o ile a thoma go “bala puku ya dipolêlô tša Jeremia à le Ngwakong wa Morêna phapošing ya Gemaria . . . batho ka moka ba mo kwa.”—Jeremia 36:8-10.

Mikaya morwa wa Gemaria o ile a botša tatagwe gotee le bakgoma ba bantši ka seo se bego se diregile gomme ba kgopela Baruke go bala puku yeo la bobedi ka go hlaboša. Pego yeo e re: “’Me ba itše xo kwa dipolêlô tšeo ka moka, ba lebêllana bà thšoxile, ba bolêla le Baruke ba re: Dipolêlô tšé ka moka xo swanetše xe re di anêxêla kxoši. . . . Sepela O y’o utama, wene le Jeremia; xo se bê le motho e a tsebaxo mo Le lexo xôna.”—Jeremia 36:11-19.

Ge Kgoši Joyakima a e-kwa seo Baruke a se ngwadilego a laetšwe ke Jeremia, o ile a gagola puku a befetšwe, a e lahlela mollong gomme a laela banna ba gagwe gore ba sware Jeremia le Baruke. Ka taelo ya Jehofa, banna ba babedi ba ile ba dira kopi ya puku yeo ge ba be ba utame.—Jeremia 36:21-32.

Ga go pelaelo gore Baruke o be a kwešiša dikotsi tšeo di bego di akaretšwa kabelong ye. O swanetše go ba a be a tseba gore Jeremia o ile a tšhošetšwa nywaga e mmalwa pele ga moo. O swanetše go ba a kwele le ka seo se ilego sa diragalela Uria, yoo a ilego a porofeta “mantšu a a swanaxo le ôna-a ka moka a Jeremia” eupša yoo a ilego a bolawa ke Kgoši Joyakima. Lega go le bjalo, Baruke o be a ikemišeditše go diriša bokgoni bja gagwe gotee le go tlwaelana ga gagwe le bahlankedi ba mmušo go thekga Jeremia kabelong ye.—Jeremia 26:1-9, 20-24.

O se ke wa “Inyakêla tše Kxolo”

Nakong ya ge a be a ngwala puku ya mathomo, Baruke o be a gateletšegile. O llile ka gore: “Ke yo madi-mabe! Hleng mahloko a-ka Morêna ó a hlatlaxanya le ma-ja-pelo! Ke fedile matla ka phêxêlô; mo nkaxo khutša se xo bône!” Ke eng seo se bakilego tlalelo ye?—Jeremia 45:1-3.

Ga go na karabo e lebanyago. Eupša leka go nagana ka boemo bja Baruke. Go ngwala kakaretšo ya ditemošo tša nywaga e 23 tšeo di bego di e-ya go batho ba Isiraele le ba Juda go swanetše go ba go dirile gore bohlanogi bja bona le go se amogelwe ga bona ke Jehofa go be molaleng. Phetho ya Jehofa ya go fediša Jerusalema le Juda gotee le go iša setšhaba bothopša Babilona ka nywaga e 70—e lego tsebišo yeo Jehofa a e utollotšego ka wona ngwaga woo gomme mohlomongwe e bego e akaretšwa pukung—e swanetše go ba e ile ya tšhoša Baruke. (Jeremia 25:1-11) Go oketša moo, go be go e na le kgonagalo ya gore go thekga ga gagwe Jeremia ka go tia nakong ye e thata go be go ka dira gore a lahlegelwe ke maemo a gagwe gotee le mošomo wa gagwe.

 Boemong le ge e le bofe, Jehofa o ile a tsena ditaba gare e le gore a thuše Baruke go dula a gopola kahlolo e letšego ka pele. Jehofa o itše: “Se ke se axilexo ke a se phušola; se ke se hlomilexo ke a se tomola; ke di dira naxa yohle.” Ke moka a eletša Baruke ka gore: “Xomme wêna, a O sa inyakêla tše kxolo? Se di nyakê!”—Jeremia 45:4, 5.

Jehofa ga se a bolela gore dilo tše “tše kxolo” ke eng, eupša Baruke o swanetše go ba a be a tseba ge e ba e be e le dikganyogo tša boithati, botumo goba katlego ya dilo tše di bonagalago. Jehofa o ile a mo eletša gore a be le teka-tekano gotee le go gopola seo se letšego ka pele ka gore: “Ke tliša bošula byo bo tl’o xo wêla nama yohle. . . . Xe e le wêna, ke Xo fa bophelô bya xaxo, xore mo xo fêla mo O yaxo, O yê Ò thšabile Ò na nabyô’.” Selo se bohlokwa kudu seo Baruke a bego a na le sona, e lego bophelo bja gagwe, se be se tla šireletšwa go sa šetšwe mo a yago gona.—Jeremia 45:5.

Ka morago ga ditiragalo tše tšeo di begilwego go Jeremia dikgaolo 36 le 45, tšeo di diragetšego go tloga ka 625 go fihla ka 624 B.C.E., Beibele ga e bolele selo ka Baruke go ba go fihlela dikgwedi pele ga ge Bababilona ba fediša Jerusalema le Juda ka 607 B.C.E. Go diragetše’ng ka nako yeo?

Baruke o Thekga Jeremia Gape

Nakong ya ge Babilona e rakeletše Jerusalema, Baruke o tšwelela gape ka pegong ya Beibele. Jeremia o be a “tswaleletšwe mo lapeng la kxolêxô ya mošatê” ge Jehofa a mmotša gore a reke tšhemo ya motswala’gwe kua Anathothe bjalo ka seka sa go bontšha gore motse o tla tsošološwa. Baruke o ile a biletšwa go tlo thuša ka tša molao.—Jeremia 32:1, 2, 6, 7.

Jeremia o hlalositše ka gore: “Ka ngwala le lengwalô la thêkô, ka le xatiša ka seká sa-ka, ka bitša dihlatse ka mo êlêla dithšêlêtê tšeo ka seêlo. Ka tšea lengwalô leo la thêkô le le xatišitšwexo . . . ka tšea le lengwê lengwalô le le se naxô kxatišo, ’Me lengwalô leo la thêkô ka le neela Baruke.” Ke moka o ile a laela Baruke go boloka mangwalo ao a theko ka sebjaneng sa letsopa gore a šireletšege. Diithuti tše dingwe di dumela gore ge Jeremia a be a re o ‘ngwadile’ lengwalo, a ka ba a ile a botša Baruke e lego mongwadi yo a  nago le bokgoni, gore a ngwale, gomme yena o be a ngwala.—Jeremia 32:10-14; 36:4, 17, 18; 45:1.

Baruke le Jeremia ba ile ba latela mokgwa wa tša molao wa mehleng yeo. Mokgwa o mongwe e be e le wa mangwalo a mabedi a theko. Puku ya Corpus of West Semitic Stamp Seals e hlalosa ka gore: “Lengwalo la mathomo la theko le be le bitšwa ‘lengwalo leo le tswaletšwego’ ka gobane le be le tatetšwa gomme le tswalelwa ka setempe sa letsopa; le be le e-na le tumelelano ya pele. . . . Lengwalo la bobedi, ‘leo le butšwego’ e be e le kopi ya lengwalo leo le tswaletšwego le leo le tlemilwego gomme e be e le la go balwa ga ka mehla. Ka gona, go be go e-na le mangwalo a mabedi, la mathomo le kopi ya lona, ao ka moka a bego a ngwadilwe pampiring ya phaphirase.” Dikutollo tša boepi bja marope di hlatsela mokgwa wa go boloka mangwalo ka dibjaneng tša letsopa.

Mafelelong, Bababilona ba ile ba thopa Jerusalema, ba e tšhuma gomme ba tšea dilo tšohle ntle le batho ba sego kae ba badiidi. Nebukadinetsara o ile a bea Gedalia gore e be mmušiši. O ile a bolawa dikgweding tše pedi ka morago. Mašalela a Bajuda a ile a loga maano a go ya Egipita kgahlanong le keletšo e buduletšwego ya Jeremia, gomme mo ke moo Baruke a ilego a tšwelela gape.—Jeremia 39:2, 8; 40:5; 41:1, 2; 42:13-17.

Baetapele ba Bajuda ba boditše Jeremia gore: “O bolela maaká! Xa w’a rongwa ke Morêna Modimo wa rena, xe O re: Le se kê la ya Egipita la y’o diilêla xôna. O hlohleletšwa ke Baruke morwa wa Neriya, wa re bêka, wa re re xafêlwê matsoxong a Ba-Kaladea, xore ba re bolayê, ba re thopê ba re išê Babele.” (Jeremia 43:2, 3) Tatofatšo yeo go bonagala e bontšha gore baetapele ba Bajuda ba be ba dumela gore Baruke o be a e na le tutuetšo e kgolo go Jeremia. Na ba be ba dumela gore Baruke o be a se sa fo ba mongwaledi wa Jeremia, ka baka la maemo a gagwe goba go gwerana ga gagwe ka nako e telele le Jeremia? Mohlomongwe go bjalo, eupša go sa šetšwe seo baetapele ba Bajuda ba bego ba se naganne, molaetša wona o be o e-tšwa go Jehofa.

Go sa šetšwe ditemošo tše tšwago go Modimo, mašaledi a Bajuda a ile a sepela gomme a tšea “Jeremia moporofeta, le Baruke morwa wa Neriya” a sepela le bona. Jeremia o ngwadile gore: “Ba falalêla naxeng ya Egipita, bà xana xo kwa se Morêna a se boletšexo; ba ya ba fihla Thaxapanese,” motse o lego kgaufsi le mollwane kua bohlabela bja Nile, mollwaneng wa Sinai. Le ke lekga la mafelelo leo ka lona go bolelwago ka Baruke ka Beibeleng.—Jeremia 43:5-7.

Re ka Ithuta’ng go Baruke?

Go na le dithuto tše dintši tše bohlokwa tšeo re ka ithutago tšona go Baruke. Thuto e bohlokwa kudu ke go ikemišetša ga gagwe go diriša bokgoni bja gagwe gotee le bao a dirišanago le bona tirelong ya Jehofa, go sa šetšwe seo se bego se ka mo diragalela. Dihlatse tše dintši tša Jehofa lehono—banna le basadi—di bontšha moya o swanago, di diriša bokgoni bja tšona tirelong ya Bethele, modirong wa go aga le ditirelong tšeo di swanago le tšeo. O ka bontšha bjang moya wo wa go swana le wa Baruke?

Ge Baruke a be a gopotšwa gore mehleng ya bofelo bja tshepedišo ya Juda, go be go se na nako ya dilo “tše kxolo” tša motho ka noši, go molaleng gore o ile a arabela gabotse, ka gobane o ile a phološa bophelo bja gagwe. Ke mo go kwagalago gore re diriše keletšo ye maphelong a rena, ka ge le rena re phela mehleng ya bofelo bja tshepedišo ya dilo. Jehofa o re holofetša ka tsela e swanago—maphelo a rena a tla phološwa. Na re ka arabela go swana le Baruke dikgopotšong tše bjalo?

Le gona go na le thuto e šomago yeo re ka ithutago yona kanegelong ye. Baruke o thušitše Jeremia le motswala’gwe ka tša molao go tša kgwebo, gaešita le ge banna bao ba babedi e le metswalo. Se ke mohlala wa Mangwalo bakeng sa Bakriste bao ba dirago kgwebo le bana babo bona le dikgaetšedi tša moya. Go latela mohlala wa go ngwala ditumelelano tša kgwebo fase, ke mokgwa wa Mangwalo, o šomago le wa go bontšha lerato.

Gaešita le ge Baruke a sa tšwelele gakaalo ka Beibeleng, o tsebja kudu ke Bakriste ka moka lehono. Na o tla ekiša mohlala o mobotse wa mongwaledi yo yo a botegago wa Jeremia?

[Mongwalo wa ka tlase]

[Seswantšho go letlakala 16]

Setempe sa letsopa sa Baruke

[Mothopo]

Bulla: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem