Mebila ya Roma—Dikgopotšo tša Boentšeneare bja Bogologolo

KE MOAGO ofe wa Roma woo o tumilego kudu? Na o be o ka re ke Lebala la Dipontšho, leo marope a lona a sa dutšego a le gona kua Roma? Ge e ba re nyaka go bona gore ke meago efe ya Roma yeo e swareletšego nako e telele kudu goba yeo e bilego le karolo historing, re swanetše go nagana ka mebila.

Go be go sa fete dithoto le madira feela mebileng e megolo ya Roma. Setsebi sa mengwalo ya kgale, e lego Romolo A. Staccioli se bolela gore mebila yeo e be e le mokgwa wa “go fetiša tsebo, mekgwa ya go hlama dilo le dithuto tša filosofi le tša bodumedi,” go akaretša le tša Bokriste.

Mehleng ya bogologolo, mebila ya Roma e be e lebelelwa e le dikgopotšo. Ka nywaga-kgolo e mentši, Baroma ba ile ba aga mebila e mentši yeo mafelelong e ilego ya akaretša dikhilomithara tše 80 000 lefelong leo ga bjale e lego karolo ya dinaga tše 30.

Via publica ya mathomo ya bohlokwa, goba mmila wa lephefo bjalo ka ge o bitšwa bjalo lehono, e be e le Via Appia, goba Appian Way. Ka ge o be o bitšwa mmila o mogolo kudu, o be o kgokaganya Roma le Brundisium (yeo ga bjale e bitšwago Brindisi), e lego motse wa boema-kepeng bjoo batho ba bego ba tloga go bjona ge ba e-ya Bohlabela. Mmila wo o theeletšwe ka Appius Claudius Caecus, e lego mohlankedi wa Roma yoo a thomilego go o aga ka 312 B.C.E. Le gona Baroma ba be ba diriša Via Salaria le Via Flaminia tšeo di bego di e-ya ka bohlabela go fihla Lewatleng la Adriatic gomme di bula tsela ya go fihla dinageng tša borwa-bohlabela bja Yuropa le ditikologong tša Rhine le Danube. Via Aurelia e be e e-ya ka leboa go fihla Gaul le Pheninsuleng ya Iberia gomme Via Ostiensis yona e be e fihla Ostia, e lego boema-kepe bjoo Baroma ba bego ba bo rata bakeng sa maeto a go ya Afrika le go boa.

Modiro o Mogolo wa Kago wa Roma

Mebila e be e le bohlokwa go Baroma gaešita le pele badudi ba yona ba ka thoma go e aga. Motse wo o ile wa agwa moo ditsela tša bogologolo di bego di kopana gona letšibogong la Noka ya Tiber. Go ya ka methopo ya bogologolo, Baroma ba ile ba ekiša mokgwa wa badudi ba Carthage wa go aga e le gore ba kaonefatše mebila yeo ba e hweditšego. Eupša go ka direga gore batho bao ka kgonthe Baroma ba ithutilego mokgwa wa go aga mebila go bona e be e le badudi ba Etruria. Marope a mebila ya bona a sa dutše a le gona. Ka godimo ga moo, pele ga mehla ya Baroma ditsela tšeo di bego di dirišwa kudu di be di dutše di le gona lefelong leo. Ditsela tšeo di ka no ba di be di dirišetšwa go tloša diphoofolo mafulong a mangwe go di iša go a mangwe. Lega go le bjalo, go be go le thata go sepela ditseleng tše ka ge di be di tlala lerole ge pula e sa ne gomme di tlala maraga ge dipula di e-na. Gantši Baroma ba be ba aga mebila ya bona godimo ga ditsela tše bjalo.

Mebila ya Roma e be e rulaganywa ka kelohloko gomme e agwa gore e be thata, go be bonolo go e diriša gomme e kgahliše. Baroma ba be ba rata gore mebila e tloge lefelong le lengwe go ya go le lengwe ka go diriša tsela ye e ka fihlago moo ka pela, e lego lebaka leo go bego go e-na le mebila e mentši e nabilego. Lega go le bjalo, gantši mebila yeo e be e swanetše go latela tsela yeo naga e bego e bopegile ka yona. Moo go bego go kgonega, mafelong a tletšego meboto le dithaba, baentšeneare ba Baroma ba be ba aga mebila ya bona go fihla bogareng  bja thaba go bapa le lehlakore la thaba leo le dulago le hlabetšwe ke letšatši. Go bao ba dirišago tsela, go agwa ga mmila ka lehlakoreng le la thaba go be go fokotša dikotsi tšeo di bego di ka bakwa ke maemo a šoro a leratadima.

Eupša Baroma ba be ba aga mebila ya bona bjang? Go be go e-na le mekgwa e fapa-fapanego, eupša boepi bja marope bo utollotše se se latelago.

Go be go thongwa ka go rulaganya moo mmila o tlago go feta gona. Modiro wo o be o dirwa ke bahlahlobi ba naga ba mehleng yeo. Ke moka mošomo o thata wa go epa o be o dirwa ke letšema goba makgoba. Go be go epša diforo tše pedi tše di lebanego. Bogolo bja sekgoba seo se lego magareng ga diforo tše bo be bo thoma ka dimithara tše ka bago 2,4, eupša gantši e be e e-ba sa dimithara tše nne gomme se be se gola ge mmila o thinya. Bophara bja mmila o feditšwego bo be bo ka fihla go dimithara tše 10, go akaretša le ditsejana tša basepela-ka-dinao ka mahlakoreng ka bobedi. Mmu o lego gare ga diforo tše o be o tlošwa e le gore go šale go e-na le molete. Ge baepi ba fihlile lebatong le thata, ba be ba tlatša molete woo ka dilo tša go fapa-fapana. Sa pele, ba be ba o tlatša ka mafsika a  magolo. Ke moka ba be ba tšhela mafsika a phaphathi, ao mohlomongwe ba bego ba a tšhela konkoriti. Ke moka ba be ba tšhela mmu wa lekgwara goba mafsika ao a pšhatlilwego.

Lebato la mebila e mengwe ya Roma e be e fo ba lekgwara. Lega go le bjalo, batho ba mehleng yeo ba be ba kgahlwa ke mebila yeo e adilwego mafsika. Lebato la ka godimo la mebila yeo le be le dirilwe ka mafsika a magolo a phaphathi ao gantši a bego a hwetšagala lefelong leo. Mebila yeo e be e sekama ganyenyane ge e thinya e le gore ge pula e e-na meetse a ka elelela ka mathoko a tsela. Mokgwa wo wa go aga o dirile gore mebila ye e swarelele ka nako e telele le gore e mengwe e tšwele pele e le gona go fihla le lehono.

Mo e ka bago nywaga e 900 ka morago ga ge Appian Way e šetše e agilwe, radihistori wa Byzantium e lego Procopius o ile a re ke e “botse.” O ngwadile mabapi le mafsika ao a dirišitšwego go aga lebato la yona gore: “Go sa šetšwe nako e ntši yeo e fetilego le dikoloi tše dintši tšeo di fetilego go wona letšatši le lengwe le le lengwe, a sa dutše a le boemong bjo bobotse e bile ga se a kgoboga.”

Mebila yeo e be e kgona bjang go kgotlelela mapheko a tlhago a bjalo ka dinoka? Selo se sengwe sa bohlokwa e be e le maporogo, ao a mangwe a ona a sa dutšego a le gona, ao a neago bohlatse bja bokgoni bja go aga bja Baroma ba bogologolo. Mohlomongwe dithanele tša tshepedišo ya Roma ya mebila ga se tša tuma, eupša tsela yeo di agilwego ka yona e be e le thata, ge go naganwa ka mekgwa ya mehleng yeo ya kago. Puku e nngwe e re: “Baentšeneare ba Roma . . . ba fihleletše dilo tšeo go bego go tla ba thata go di fihlelela ka nywaga-kgolo e mentši.” Mohlala wa se ke thanele yeo e lego mmileng wa Furlo woo o fetago go Via Flaminia. Morago kua ka 78 C.E., ka morago ga ge baentšeneare ba rulagantše dilo ka kelohloko, go ile gwa epša thanele ya botelele bja dimithara tše 40, bophara bja dimithara tše hlano le bophagamo bja dimithara tše hlano thabeng. Ruri ba ile ba fihlelela selo se se makatšago, ge go naganwa ka ditlabakelo tšeo di bego di dirišwa ka nako yeo. Go aga mebila e bjalo e be e le o mongwe wa mediro yeo batho ba bego ba e dira.

Go tla ga Basepedi le go Ata ga Tsebo

Madira le bagwebi, baruti le baeti, bahlabani ba dipapading le dibapadi tša sethaleng ba be ba diriša mebila ye. Bao ba bego ba sepela ka maoto ba be ba sepela dikhilomithara tše ka bago 25 go ya go tše 30 ka letšatši. Basepedi ba be ba kgona go hwetša tsebišo ya mabapi le bokgole bja leeto la bona ka go bala tsebišo yeo mafsikeng ao a bego a le ka thoko ga tsela. Mafsika ao a be a le ka dibopego tše di fapa-fapanego, gantši a le ka sebopego sa silintere gomme a beilwe dimithareng tše dingwe le tše dingwe tše 1 480—e lego botelele bja maele wa Roma. Le gona go be go e-na le mafelo a go khutša  moo basepedi ba bego ba ka pana dipere tše dingwe, ba reka dijo goba ka dinako tše dingwe ba robala gona. Mafelo a mangwe a bjalo a go khutša a ile a fetoga ditorotswana.

Nakwana pele ga ge Bokriste bo ka thoma, Kesara Augustose o ile a thoma lenaneo la go lokiša mebila. O ile a kgetha bahlankedi gore ba hlokomele mmila o tee goba e fetago moo. O ile a dira gore go hlongwe seo se tsebjago e le miliarium aureum, goba leswao la tsela la gauta kua Lekgotleng la Roma. Leswao le leo mongwalo wa lona o bego o ngwadilwe ka bronze, e be e le lefelo le le swanetšego Italy leo mebila ka moka ya Roma e bego e felela go lona. Se se ile sa dira gore go be le seema se se rego: “Mebila ka moka e lebile Roma.” Le gona Augustose o ile a dira gore mebapa ka moka ya mebila ya Roma e bewe lefelong la setšhaba. Go bonala tshepedišo ya mebila e be e le boemong bjo bobotse gore e ka dumelelana le dinyakwa le ditekanyetšo tša mehleng yeo.

Basepedi ba bangwe ba kgale ba be ba diriša ditaetšo tše di ngwadilwego e le gore ba rulaganye maeto a bona. Ditaetšo tše di be di e-na le tsebišo e bjalo ka dikhilomithara tšeo mafelo a go khutša a aroganego ka tšona le ditirelo tšeo di bego di le gona mafelong ao. Lega go le bjalo, ditaetšo tšeo di be di bitša kudu gomme ka baka leo batho ba bantši ba sa kgone go di hwetša.

Lega go le bjalo, baebangedi ba Bakriste ba ile ba rulaganya le go sepela maeto a matelele. Moapostola Paulo, go etša batho ba mehleng ya gagwe, gantši o be a kgetha go sepela ka sekepe ge a be a e-ya bohlabela, a thušwa ke diphefo tše di bego di le gona lewatleng. (Ditiro 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Lewatleng la Mediterranean, diphefo tše di be di tšutla di e-tšwa ka bodikela dikgweding tša selemo. Lega go le bjalo, ge Paulo a be a e-ya ka bodikela, gantši o be a diriša mebila ya Roma. A diriša mokgwa wo, Paulo o ile a rulaganya leeto la gagwe la bobedi le la boraro la boromiwa. (Ditiro 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1) * Mo e ka bago ka 59 C.E., Paulo o ile a sepela go bapa le Appian Way ge a be a e-ya Roma gomme a kopana le badumedi-gotee le yena dikhilomithara tše 74 ka borwa-bohlabela bja Roma Borekišetšong bja Apiase bjo bo dulago bo tletše batho goba Lekgotla la Appii. Ba bangwe ba be ba mo emetše dikhilomithara tše 14 kgaufsi le Roma lefelong la go khutša Dintlong tše Tharo tša Baeng. (Ditiro 28:13-15) Mo e ka bago ka 60 C.E., Paulo o ile a kgona go bolela gore ditaba tše dibotse di be di boletšwe “lefaseng lohle” leo le bego le tsebja ka nako yeo. (Bakolose 1:6, 23) Mebila ya Roma e bile le karolo go direng gore seo se kgonege.

Ka gona, mebila ya Roma e be e le meago e sa tlwaelegago le e swarelelago—le yeo e thušitšego modirong wa go tsebatšwa ga ditaba tše dibotse tša Mmušo.—Mateo 24:14.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Seswantšho go letlakala 14]

Leswao la tsela la Roma

[Seswantšho go letlakala 15]

Via Appia ka ntle ga Roma

[Seswantšho go letlakala 15]

Mmila wa Ostia ya bogologolo kua Italy

[Seswantšho go letlakala 15]

Mehlala yeo e dirilwego ke dikoloi tša bogologolo kua Austria

[Seswantšho go letlakala 15]

Karolo ya mebila ya Roma yeo e nago le maswao a tsela kua Jorodane

[Seswantšho go letlakala 16]

Marope a mabitla ao a lego go Via Appia ka ntle ga Roma

[Seswantšho go letlakala 16]

Thanele ya Furlo yeo e lego go Via Flaminia, tikologong ya Marche

[Seswantšho go letlakala 16, 17]

Leporogo la Tiberius go Via Emilia kua Rimini, Italy

[Seswantšho go letlakala 17]

Paulo o kopane le badumedi-gotee Lekgotleng la Appii, goba Borekišetšong bja Apiase bjo bo dulago bo tletše batho

[Methopo ya Diswantšho go letlakala 15]

Far left, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; far right, road with mileposts: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.