Christophe Plantin—Mogatiši yo Mogolo wa Beibele

JOHANNES GUTENBERG (wa mo e ka bago ka 1397-1468) o tumile ka go gatiša Beibele ya mathomo yeo e gatišitšwego go dirišwa motšhene wa go gatiša. Eupša ke batho ba sego kae feela bao ba tsebago Christophe Plantin. Ke mogatiši yo a bapetšego karolo ya bohlokwa go direng gore batho go dikologa lefase nywageng ya bo-1500 ba hwetše Dibeibele le dipuku.

Christophe Plantin o belegwe mo e ka bago ka 1520 kua Saint-Avertin, Fora. Ka ge a be a kganyoga go dula lefelong leo go lona batho ba amogelago dipono tše di fapanego tša bodumedi le leo go lona maemo a tša boiphedišo a bego a holofetša go feta a kua Fora, Plantin o ile a hudugela Antwerp kua Low Countries * ge a be a le nywageng ya gagwe ya bo-20.

Plantin o thomile modiro wa gagwe e le motlemaganyi wa dipuku le mošogi wa letlalo. Ditšweletšwa tša gagwe tša letlalo tšeo di rokilwego ka bothakga di be di ratwa kudu ke bahumi. Lega go le bjalo, kotsi yeo e diregilego ka 1555 e ile ya dira gore Plantin a fetoše mošomo wa gagwe wa boiphedišo. Ge a be a le tseleng a iša lepokisi le le dirilwego ka letlalo leo le bego le otaretšwe mmuši wa Low Countries e lego Kgoši Philip II wa Sepania, Plantin o ile a hlaselwa a le setarateng kua Antwerp. Banna ba bangwe bao ba bego ba tagilwe ba ile ba mo hlaba legetleng ka tšhoša. Gaešita le ge Plantin a ile a fola kgobalong yeo, o ile a se sa kgona go dira mošomo wa diatla gomme a gapeletšega gore a tlogele mošomo wa gagwe. Ka thekgo ya tša ditšhelete ya Hendrik Niclaes, e lego moetapele wa sehlopha sa ma-Anabaptist, Plantin o ile a thoma modiro wa go gatiša.

“Go Šoma le go Phegelela”

Plantin o ile a thea kgwebo ya gagwe gore ke De Gulden Passer (Khamphase ya Gauta). Leswao la kgwebo ya gagwe e be e le dikhamphase tše pedi tša gauta tša go thala tšeo di bego di ngwadilwe gore “Labore et Constantia,” yeo e bolelago gore “Go Šoma le go Phegelela.” Go be go bonala leswao leo le swanela monna yo yo a šomago ka thata.

Ka ge a be a phela nakong ya khuduego e kgolo go tša dipolitiki le bodumedi kua Yuropa, Plantin o be a leka go efoga mathata. Modiro wa go gatiša o be o le bohlokwa go yena go feta selo le ge e le sefe. Gaešita le ge a be a kwešwa bohloko ke Mpshafatšo ya Protestanta, mongwadi Maurits Sabbe o re, “o be a e-na le pono e gakantšhago tabeng ya bodumedi.” Ka baka la se, go ile gwa tlala mabarebare a gore Plantin o gatiša dipuku tše di lego kgahlanong le bodumedi. Ka mohlala, ka 1562 o ile a gapeletšega go tšhabela Paris ka nako e fetago ngwaga.

Ge Plantin a boela Antwerp ka 1563, o ile a thoma go šoma le bo-rakgwebo ba humilego ba moo, bao ba bangwe ba bona ba bego ba tsebja ka ditumelo tša bona tša bo-Calvin. Nywageng e mehlano yeo a šomilego le bona, Plantin o gatišitše dipuku tše di fapa-fapanego tše 260. Dipuku tše di be di akaretša dikgatišo tša Beibele tša Seheberu, Segerika le Selatine gaešita le dikgatišo tše di kgabišitšwego gabotse tša Beibele ya Dutch Catholic Louvain.

“Selo sa Bohlokwa Kudu Seo se Fihleletšwego ke Mogatiši”

Ka 1567, nakong ya ge bofetogedi bja pušo ya Sepania bo be bo gola kua Low Countries, Kgoši ya Sepania e lego Philip II o ile a romela Mokgoma wa Alba gore a hlankele bjalo ka mmuši wa moo. A neilwe matla ka moka ke kgoši, mokgoma yo o ile  a ikemišetša go fediša bofetogedi bjo bo bego bo gola bja Maprotestanta. Ka gona, Plantin o ile a thoma modiro o mogolo woo a bego a holofetše gore o tla fediša dipelaelo ka moka tša gore ke mohlanogi. O be a tloga a kganyoga go gatiša kgatišo e nyakišišitšwego gabotse ya mangwalo a Beibele ka maleme a wona a mathomo. Plantin o ile a kgona go hwetša thušo ya Philip II bakeng sa kgatišo ye e mpsha. Kgoši e ile ya holofetša gore e tla mo thuša ka ditšhelete gomme ya romela seithuti sa dikgahlego tša batho se se tumilego e lego Arias Montano gore e be mookamedi wa modiro.

Montano e be e le setsebi sa polelo gomme a šoma diiri tše 11 ka letšatši. O be a thušwa ke ditsebi tša polelo tša Sepania, Belgium le Fora. Maikemišetšo a bona e be e le go rulaganya kgatišo e mpsha ya Complutensian Polyglot * yeo e tumilego. Go tlaleletša go Latin Vulgate, Greek Septuagint le mangwalo a mathomo a Seheberu, Beibele ya Plantin e mpsha ya Polyglot e be e akaretša Targum ya se-Arama, Syriac Peshitta gotee le diphetolelo tša tšona tše lebanyago tša Selatine.

Modiro wa go gatiša o ile wa thoma ka 1568. Modiro wo o mogolo o ile wa phethwa ka 1573. O ile wa phethwa ka pela, ge go naganwa ka nako yeo e bego e fetšwa ge go dirwa mediro e swanago le wo ka nako yeo. Lengwalong leo a le ngwaletšego Kgoši Philip II, Montano o itše: “Go fihlelelwa dilo tše dintši mo ka kgwedi e tee go feta tšeo di fihlelelwago Roma ka ngwaga.” Plantin o ile a gatiša dikopi tše 1 213 tša kgatišo e mpsha ya Beibele ya Polyglot tšeo e nngwe le e nngwe ya tšona e bego e e-na le dibolumo tše seswai tše dikgolo. Letlakala la mathomo la puku le be le e-na le seswantšho seo se gatišitšwego sa tau, poo, phiri le kwana di jela ka sejelong se tee ka khutšo, ka go rialo se swantšhetša Jesaya 65:25. Theko ya dibolumo tšeo di bego di se tša hlwa di tlengwa e be e le di-guilder tše 70—yeo e bego e le tšhelete e ntši ka ge moputso wa lapa le le tlwaelegilego e be e le  di-guilder tše 50 ka ngwaga. Dibolumo tše di feletšego di ile tša tsebja e le Antwerp Polyglot. Le gona di ile tša bitšwa Biblia Regia (Beibele ya ka bogošing) ka gobane Kgoši Philip II o ile a e thekga ka ditšhelete.

Gaešita le ge Mopapa Gregory XIII a ile a amogela Beibele ye, Arias Montano o ile a nyatšwa o šoro ka baka la yona. Lebaka le lengwe e be e le gore Montano o be a lebelela mangwalo a mathomo a Seheberu a phagametše Latin Vulgate. Lenaba la gagwe le legolo e be e le León de Castro, rathutatumelo wa Mosepania yo a bego a lebelela Latin Vulgate e le yona e phagametšego diphetolelo tše dingwe ka moka. De Castro o ile a latofatša Montano ka go senya mangwalo ka thuto yeo e sego ya Boraro botee. Ka mohlala, de Castro o ile a bolela ka mo go kgethegilego gore Syriac Peshitta go 1 Johane 5:7 e tlogetše mantšu ao e sego a therešo a tlaleletšo a rego, “kwa maxodimong ké tše tharo: Ké Tata wešo, le Yêna Lentšu, le Môya o mokxêthwa. Xomme ba bararo bá ké batee.” (Beibele ya Sepedi) Lega go le bjalo, Lekgotla la Dikotlo tša Bohlanogi la Sepania le ile la phumola ditatofatšo tša Montano ka moka tša bohlanogi. Ba bangwe ba lebelela Antwerp Polyglot e le “selo sa bohlokwa kudu seo se fihleletšwego ke mogatiši o tee lekgolong la bo-16 la nywaga go dirišwa motšhene wa go gatiša.”

Mohola wa sa Ruri

Bagatiši ba bantši ba mehleng yeo ba be ba e-na le metšhene e mebedi goba e meraro feela ya go gatiša. Lega go le bjalo, nakong ya ge kgwebo ya gagwe e be e gotše kudu, mohlomongwe Plantin o be a e-na le bonyenyane metšhene ya go gatiša e 22 le bašomedi ba 160. Dinageng tšeo go bolelwago Sepaniši, o be a tsebja e le mogatiši yo mogolo.

Go sa dutše go le bjalo, bofetogedi bja pušo ya Sepania bo be bo gola kua Low Countries. Antwerp e be e nweletše dikgohlanong tše. Ka 1576 mašole a Sepania ao a bego a se a lefša moputso wa wona a ile a rabela gomme a senya motse. Dintlo tše fetago 600 di ile tša tšhungwa gomme badudi ba Antwerp ba dikete ba bolawa. Borakgwebo ba ile ba tšhaba. Se se ile sa dira gore Plantin a lahlegelwe ke tšhelete e ntši. Ka godimo ga moo, o ile a gapeletšega go lefa marabele ao tšhelete e ntši kudu.

Ka 1583, Plantin o ile a hudugela Leiden, e lego motse o lego dikhilomithara tše ka bago 100 ka leboa la Antwerp. Ge a le moo o ile a thoma kgwebo ya go gatiša gomme a kgethwa go ba mogatiši wa Yunibesithi ya Leiden, yeo e thomilwego ke Maprotestanta a Calvin. Ditatofatšo tša kgale tša gore o hlanogela Kereke ya Khatolika di ile tša tšwelela gape. Ka gona Plantin o ile a boela Antwerp mafelelong a 1585, kapejana ka morago ga ge motse o boetše pušong ya Sepania. Ge a be a le nywageng ya gagwe ya bo-60, Khamphase ya Gauta e be e fokotšegile go fihla go bašomi ba bane feela le motšhene o tee wa go gatiša. Plantin o ile a thoma go e tsošološa. Lega go le bjalo, ga se ya ka ya boela boemong bja yona bja pele gomme Plantin o ile a hwa ka July 1, 1589.

Ka nywaga e 34, Christophe Plantin o gatišitše dipuku tše di fapa-fapanego tše 1 863, e lego kakaretšo ya tše ka bago 55 ka ngwaga. Gaešita le lehono, woo ke modiro o mogolo go ka fihlelelwa ke mogatiši yo a ikemetšego! Gaešita le ge Plantin a be a phema go ema ka go tia ka lehlakoreng la tša bodumedi, mošomo wa gagwe ga se wa kgothaletša go gatiša feela, eupša o kgothaleditše le go bala Mangwalo a buduletšwego. (2 Timotheo 3:16) Ka kgonthe, Plantin le bagatiši ba mehleng ya gagwe ba bapetše karolo ya bohlokwa go direng gore mafelelong batho ba tlwaelegilego ba kgone go hwetša Beibele.

[Mengwalo ya ka tlase]

[Lepokisi/Diswantšho go letlakala 15]

MUSIAMO WA PLANTIN-MORETUS

Moago wa kua motseng wa Antwerp woo Plantin le ditlogolwana tša gagwe ba bego ba dula le go šoma go wona o ile wa bulelwa setšhaba bjalo ka musiamo ka 1877. Ga go moago o mongwe wa go gatiša wa mehleng yeo woo o sa dutšego o feletše. Moagong woo go na le metšhene e mehlano ya go gatiša ya go tloga lekgolong la bo-17 le la bo-18 la nywaga. E mengwe e mebedi—ya kgale kudu yeo e tsebjago lefaseng—ke ya mo e ka bago mehleng ya Plantin. Musiamo wo o na le di-matrix tše 15 000 tšeo di bego di dirišetšwa go gatiša, dikota tše 15 000 le di-plate tše 3 000 tša koporo tšeo di bego di dirišetšwa go gatiša. Bokgobapuku bja musiamo wo bo na le mangwalo a 638 a go tloga lekgolong la bo-9 go ya go la bo-16 la nywaga gotee le dipuku tše 154 tšeo di gatišitšwego pele ga ngwaga wa 1501. Dipuku tše di akaretša Beibele ya mathomo ya Gutenberg ya pele ga 1461 gotee le Dibeibele tša Plantin tše di tumilego tša Antwerp Polyglot.

[Diswantšho]

Arias Montano

[Mothopo]

Both images: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Seswantšho go letlakala 16]

Antwerp Polyglot e na le mangwalo a Seheberu, Latin “Vulgate,” Greek “Septuagint,” gotee le Syriac “Peshitta” le Targum ya se-Arama gotee le diphetolelo tša tšona tša Selatine

[Mothopo]

By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen