Kamoo Tshepedišo ya Setšatši sa Rena ya Moswana-noši e Bilego Gona

GO NA le dilo tše dintši tšeo di kopanago bakeng sa go dira gore karolo ya rena ya legohle e be ya moswana-noši. Tshepedišo ya setšatši sa rena e hwetšwa gare ga seo go ka thwego ke matsogo a mabedi a manyokenyoke a Milky Way, lefelong leo ge e le gabotse le se nago dinaledi tše dintši. Bontši bja dinaledi ka moka tšeo re kgonago go di bona bošego di kgole kudu le rena, moo e lego gore ge di lebelelwa ka thelesekopo e kgolo e fo ba feela dikhutlo tša seetša. Na ke moo tshepedišo ya setšatši sa rena e swanetšego go ba gona?

Ge nkabe tshepedišo ya setšatši sa rena e le kgaufsi le bogare bja Milky Way, re be re tla ba kotsing ya go ba gare ga dinaledi tše dintši tšeo di pitlaganego. Ka mohlala, modikologo wa Lefase o be o ka šitišwa gomme seo se be se ka bea maphelo a rena kotsing. Ka mo go lego ka gona, go bonala tshepedišo ya setšatši sa rena e le bodulong bjo bo swanetšego molalatlading wa dinaledi bakeng sa go efoga kotsi ye le dikotsi tše dingwe, tše bjalo ka go fiša kudu ge se feta ka gare ga maru a kgase le ge e lebane le dinaledi tšeo di thunyago gotee le methopo e mengwe ya mahlasedi a bolayago.

Letšatši ke naledi yeo e nyakegago bakeng sa go thekga dinyakwa tša rena. Le tuka ka go swana ka mehla, ke la sa ruri le gona ga se le legolo kudu goba leo le fišago kudu. Dinaledi tše dintši kudu molalatlading wa rena wa dinaledi ke tše dinyenyane kudu ge di bapetšwa le letšatši la rena, le gona ga di nee mohuta o nepagetšego wa seetša goba phišo e lekanego bakeng sa go thekga bophelo polaneteng ya lefase. Go oketša moo, dinaledi tše dintši di kgokagantšwe gotee gomme di a dikologana ka thekgo ya matlakgogedi. Ka mo go fapanego, letšatši la rena le ikemetše ka bolona. Go bonala tshepedišo ya setšatši sa rena e be e ka se tsepame ge nkabe e be e kgongwa ke matlakgogedi a matšatši a mabedi goba go feta fao.

Taba e nngwe yeo e dirago gore tshepedišo ya setšatši sa rena e be ya moswana-noši ke moo dipolanete tše dikgolo tša ka ntle tšeo di sepelago ka modikologo wa ntikodiko di beilwego gona, le matlakgogedi a tšona ao a sa šitišanego le dipolanete tša ka gare tšeo di swanago le polanete ya lefase. * Go e na le moo, dipolanete tša ka ntle di kgatha tema ya tšhireletšo ka go monya le go fapoša dilo tše kotsi tšeo di tlago lefaseng. Bo-rathutamahlale Peter D. Ward le Donald Brownlee ba hlalosa ka pukung ya bona ya Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe gore: “Dipolanete tše dinyenyane (asteroids) tše di lego molalatlading wa rena le dikhomete di a re wela, eupša e sego ka bontši ka ge re thušwa ke dipolanete tše dikgolo tša kgase tše bjalo ka Jupiter yeo e sego kgole kudu le ya rena.” Go hweditšwe gore go na le ditshepedišo tše dingwe tša ditšatši tšeo di nago le dipolanete tše dikgolo. Eupša bontši bja dipolanete tše tše dikgolo di dikologa ka tsela yeo e bego e tla bea dipolanete tše dinyenyane tša go swana le lefase kotsing.

Tema Yeo e Kgathwago ke Ngwedi

Go tloga mehleng ya bogologolo, ngwedi wa rena o be o dutše o makatša batho. O tutueditše direti le diopedi. Ka mohlala, sereti sa bogologolo sa Moheberu se ile sa hlalosa gore ngwedi o ‘tiile ka go sa felego’ le gore ke ‘hlatse e lego marung e botegago.’—Psalme 89:38, PK.

Tsela e bohlokwa yeo ngwedi o kgomago bophelo mo lefaseng ke ka matlakgogedi a wona ao a dirago gore go be le phetogo ya go phagama le go phohlela ga meetse a lewatle. Go naganwa gore  phetogo yeo ke sebaki se segolo sa diphefo tša ka lewatleng, tšeo di lego bohlokwa bakeng sa diphetogo tša boemo bja rena bja leratadima.

Tema e nngwe e kgolo yeo e kgathwago ke ngwedi wa rena ke gore matlakgogedi a wona a dira gore mothaladi o sa bonagalego wo lefase le dikologago go wona o tsepame ka go dumelelana le boalo bjoo le dikologago letšatši ka bjona. Go ya ka puku ya thutamahlale ya Nature, ka ntle le ngwedi, go sekama ga mothaladi wo lefase le dikologago go wona go be go tla fetoga ka morago ga nako e telele go tloga go “mo e ka bago [di-degree] tše 0 go ya go tše 85.” Nagana feela ge nkabe mothaladi wo lefase le dikologago go wona o sa sekame! Re be re ka se be le dihla tšeo di feto-fetogago le gona pula e be e tla na ka sewelo. Go sekama ga lefase le gona go thibela dithempheretšha gore di se ke tša ya godimo goba go theoga kudu moo di kago re palediša go phela. Jacques Laskar e lego setsebi sa tša dinaledi o phetha ka gore: “Go tsepama ga boemo bja rena bja leratadima go ithekgile ka selo se se kgethegilego kudu: go ba gona ga Ngwedi.” Gore o kgone go kgatha tema ya wona ya go tsepamiša, ngwedi wa rena ke o mogolo—ge e le gabotse ke o mogolo kudu go feta ya dipolanete tše dikgolo.

Lega go le bjalo, ka ge mongwadi wa puku ya bogologolo ya Beibele ya Genesi a lemogile, tema e nngwe yeo e kgathwago ke ngwedi wa rena ke go hlabiša seetša bošego.—Genesi 1:16.

Na ke ka Kotsi Goba ke ka Morero?

Motho a ka hlalosa bjang go direga ka nako e tee le ka tumelelano ga dikarolo tše di fapa-fapanego tšeo di dirago gore bophelo mo lefaseng bo kgonege le gore bo thabiše? Go bonala go e-na le ditlhaloso tše pedi feela tša kgonagalo ye. Ya mathomo ke ya gore dilo ka moka tšeo di diregago di diregile ka kotsi go se na morero. Ya bobedi ke gore di dirilwe ka morero o bohlale.

Mangwalo a Makgethwa a boletše nywageng e dikete e fetilego gore legohle la rena le ile la hlangwa le go bopša ke Mmopi—Modimo Ra-matla-ohle. Ge e ba seo e le therešo, gona go ra gore seo se diregago tshepedišong ya setšatši sa rena ga se sa tšwelela ka kotsi, eupša se tšweletše ka morero. Re ka bolela gore Mmopi o re tlogeletše pego yeo e hlalosago megato yeo a e tšerego ge a be a dira gore bophelo bo kgonege mo lefaseng. O ka makatšwa ke go tseba gore gaešita le ge pego ye e begilwe nywaga e 3 500 e fetilego, histori ya legohle yeo e hlaloswago pegong yeo ge e le gabotse e dumelelana le seo ditsebi tša tša thutamahlale di dumelago gore se ka ba se diregile. Pego ye e ka pukung ya Beibele ya Genesi. Ela hloko seo e se bolelago.

Pego ya Genesi ya Tlholo

“Mathomong Modimo ó hlodile lexodimo le lefase.” (Genesi 1:1) Matseno a Beibele a šupa tlholong ya tshepedišo ya setšatši sa rena, go akaretša le polanete ya rena, gotee le ya dinaledi tše di lego melalatlading e dimilione tše dikete yeo e bopago legohle la rena. Go ya ka Beibele, bogodimo bja lefase bo be bo ‘gobelane bo se na selo.’ Go be go se na dikontinente le naga e ka tšweletšago  dimela. Eupša mantšu a latelago a tšweletša seo ditsebi tša tša thutamahlale di rego ke selo se bohlokwa kudu se se nyakegago bakeng sa polanete yeo e dirago gore bophelo bo kgonege—meetse a mantši. Moya wa Modimo o be “ò alametše meetse.”—Genesi 1:2.

Polanete e swanetše go ba bokgoleng bjo bo nepagetšego go tloga letšatšing la yona e le gore meetse a dule e le seela. Setsebi sa thutamahlale ya tša dipolanete Andrew Ingersoll se boletše gore: “Mars e tonya kudu, Venus e fiša kudu gomme Lefase lona le lekanetše.” Ka mo go swanago, go nyakega seetša se se lekanetšego bakeng sa go thuša dimela gore di gole. Le gona ka mo go lemogegago, pego ya Beibele e hlalosa gore mehleng ya pele ya tlholo, Modimo o ile a dira gore seetša sa letšatši se phatše maru a maso a muši-meetse, ao a bego a phuthetše lewatle ka “lefsifsi le lexolo” bjalo ka kobo yeo e phuthetšego ngwana.—Jobo 38:4, 9; Genesi 1:3-5.

Ditemaneng tše di latelago tša Genesi, re bala gore Mmopi o ile a tšweletša seo Beibele e se bitšago “leratadima.” (Genesi 1:6-8) Leratadima le le na le dikgase tšeo di bopago lefaufau la lefase.

Ke moka Beibele e hlalosa gore Modimo o ile a fetoša bogodimo bjo bo gobelanego bja lefase gore e be naga e omilego. (Genesi 1:9, 10) Go bonagala a ile a dira gore boalo bja lefase bo šuthe. Ka baka leo, go ka ba go ile gwa ba le meedi e megolo gomme dikontinente tša tšwa ka lewatleng.—Psalme 104:6-8.

Ka nako e itšego e sa hlaloswago historing ya lefase, Modimo o ile a hlola malele a manyenyane ao a ka bonwago feela ka microscope ka mawatleng. Diphedi tše tšeo di itšweletšago lefsa tša sele e tee di ile tša thoma go diriša matla a letšatši go fetola carbon dioxide dijo ge di dutše di lahlela oksitšene lefaufaung. Modiro woo o makatšago o ile wa akgofišwa lebakeng la boraro la tlholo ge go hlolwa dimela tšeo di ilego tša khupetša naga ka moka. Ka go rialo gwa oketšega oksitšene e lego lefaufaung, yeo e bego e tla dira gore batho le diphoofolo ba kgone go phela ka go hema.—Genesi 1:11, 12.

Bakeng sa gore naga e tšweletše, Mmopi o ile a dira gore go be le diphedi tše dintši tše dinyenyane kudu tšeo di phelago mmung. (Jeremia 51:15) Diphedi tše tše dinyenyane, di bodiša dilo tšeo di hwilego, tša dira gore dilo tše bohlokwa tšeo di dirišwago ke dimela go gola di hwetšagale gape. Dipaketheria tša mohuta o kgethegilego tša mmu di tšea naetrotšene lefaufaung gomme tša dira gore dimela di hwetše selo se se bohlokwa e le gore di kgone go gola. Ka mo go makatšago, mmu o ka tlalago seatla wo o nonnego o ka ba le diphedi tše tše dinyenyane kudu tše dimilione tše dikete tše tshela!

Genesi 1:14-19 e bolela ka go hlolwa ga letšatši, ngwedi le dinaledi, lebakeng la bone la tlholo. Mathomong, se se ka kwagala se thulana le tlhaloso ya Mangwalo yeo dirilwego pejana. Lega go le bjalo, gopola gore Moše, mongwadi wa Genesi, o ngwadile pego ya tlholo go tšwa ponong ya motho yo a lebeletšego a le lefaseng, mo o ka naganago gore o be a le gona ka nako yeo. Go bonala eka letšatši, ngwedi le dinaledi di ile tša thoma go bonagala leratadimeng la lefase ka nako yeo.

Pego ya Genesi e bontšha gore diphoofolo tša ka meetseng di tšweletše lebakeng la bohlano la tlholo, le gore go bopša ga diphoofolo tša naga le motho go diregile lebakeng la botshelela la tlholo.—Genesi 1:20-31.

 Lefase le be le Bopetšwe Gore Batho ba le Thabele

Na ga o bone eka bophelo lefaseng, bjo bo bilego gona ka tsela yeo pego ya Genesi e hlalosago, bo be bo diretšwe gore bo thabelwe? Na o kile wa tsoga letšatši le hlabile, wa hema moya o lapološago, gomme wa kwa o thabela go phela? Mohlomongwe o ile wa sepela-sepela ka serapaneng gomme wa thabela bobotse bja sona le monkgo o bose wa matšoba. Goba o ka ba o ile wa kga dienywa tše dibose ge o be o sepela ka serapeng sa tšona. Dilo tše bjalo tše di kgahlišago di be di ka se kgonege ge nkabe dilo tše di latelago di se gona: (1) meetse a mantši a lefase, (2) phišo le seetša tše di lekanetšego tša letšatši, (3) lefaufau la rena, leo le nago le motswako o nepagetšego wa dikgase le (4) naga e nonnego.

Dilo tše ka moka—tšeo Mars, Venus le dipolanete tše dingwe tša kgaufsi di se nago natšo—ga se tša tšwelela ka kotsi. Di hlamilwe gabotse bakeng sa go dira gore bophelo mo lefaseng bo thabiše. Bjalo ka ge sehlogo se se latelago se tla bontšha, Beibele le yona e bolela gore Mmopi wa rena o bopile lefase la rena gore le be gona ka mo go sa felego.

[Mongwalo wa ka tlase]

[Lepokisi go letlakala 6]

“Ge nkabe nna bjalo ka rathutafase ke kgopelwa gore ka boripana ke hlalosetše batho feela ba badiši, ba bjalo ka meloko yeo e bego e ngwaletšwe Puku ya Genesi, kwešišo ya mehleng ya rena ya mabapi le go bopša ga lefase le go tšweletšwa ga bophelo go lona, tsela e kaone yeo ke bego ke tla e diriša e be e tla ba go latela kgaufsi seo se ngwadilwego kgaolong ya mathomo ya Genesi.”—Rathutafase Wallace Pratt.

[Lepokisi go letlakala 7]

KE LEFELO LE LE NEPAGETŠEGO BAKENG SA GO ITHUTA KA TŠA DINALEDI

Ge nkabe letšatši le le lefelong le lengwe molalatlading wa rena wa dinaledi, re be re ka se kgone go bona dinaledi gabotse. Puku ya The Privileged Planet e hlalosa gore: “Tshepedišo ya setšatši sa rena e . . . kgole le ditikologo tše di nago le marole le seetša se segolo seo se sa nyakegego gomme e re kgontšha go bona gabotse dinaledi tše di lego kgaufsi gotee le karolo ya kgole ya legohle.”

Go oketša moo, bogolo bja ngwedi le bokgole bja wona go tloga lefaseng, ke tše di nepagetšego bakeng sa go dira gore ngwedi o kgone go khupetša letšatši nakong ya go fsifala ga letšatši. Ditiragalo tše tše di kgahlišago di dira gore ditsebi tša tša dinaledi di ithute ka letšatši. Go ithuta moo go di thušitše go utolla diphiri tše dintši mabapi le kamoo dinaledi di phadimago ka gona.

[Seswantšho go letlakala 5]

Boima bja ngwedi ke bjo bogolo ka mo go lekanego gore bo kgone go tsepamiša go sekama ga mothaladi wo lefase le dikologago go wona

[Diswantšho go letlakala 7]

Ke eng seo se dirago gore bophelo bo kgonege lefaseng? Ke meetse a lona a mantši, seetša le phišo tše lekanetšego, naga e nonnego le lefaufau

[Methopo]

Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.