Go Akga-akgwa Lefaseng Leo le Nago le Ditekanyetšo tše di Feto-fetogago

MABAREBARE ao a tumilego a re monna yo o be a sepela mosegareng wa sekgalela a swere lebone a dutše a tsoma motho wa go loka. Leina la gagwe e be e le Diogenes, radifilosofi yo a bego a dula kua Athene lekgolong la bone la nywaga B.C.E.

Ga go na kgonthišetšo ya ge e ba mabarebare ao e le therešo. Lega go le bjalo, ge nkabe Diogenes a be a phela lehono, o be a ka se makatše batho ge a be a ka tsoma ka mo go tseneletšego batho bao ba nago le boitshwaro. Go bonagala ba bantši ba gana tumelo ya gore batho ba swanetše go amogela ditekanyetšo le ge e le dife tše di tiilego tša boitshwaro. Gantši mekero ya ditaba e lebiša tlhokomelo ya rena ditiragalong tše di tlabago—bophelong bja motho, mmušong, ditumelong tše itšego, dipapading, mafelong a tša kgwebo le dikarolong tše dingwe. Ditekanyetšo tše dintši tšeo di bego di tšeelwa godimo melokong ya nakong e fetilego ga di sa hlompšha. Ditekanyetšo tše di hlomilwego di hlahlobja lefsa gomme gantši ga di amogelwe. Ditekanyetšo tše dingwe di hlompšha ka molomo eupša e sego ka ditiro.

Setsebi sa tša leago ditabeng tša tša bodumedi e lego Alan Wolfe se re: “Mehla ya gore ditekanyetšo tša boitshwaro e be tše di amogelegago e fetile.” Le gona se bolela gore: “Ga se gwa ka gwa ba le nako historing yeo ka yona e bego e le mo go kwagalago gore batho ba se ke ba hlahlwa ke ditšo le mekgatlo ditabeng tša boitshwaro.” Mabapi le nywaga e 100 e fetilego, Los Angeles Times e bega pono ya radifilosofi Jonathan Glover ya gore go phuhlama ga bodumedi le melao ya boitshwaro ya legohle go kgathile tema e kgolo go direng gore lefase ka moka le rate bošoro.

Lega go le bjalo, kgakanego e bjalo ditekanyetšong tšeo ka tlwaelo di amogelegago ga se ya ka ya thibela batho ba bangwe go tsoma ditekanyetšo tša boitshwaro. Nywageng e mmalwa e fetilego, Federico Mayor, yo e kilego ya ba mongwaledi-pharephare wa UNESCO, o boletše gore “go feta le ge e le neng pele, lefase le tloga le tshwenyegile ka thuto ya boitshwaro.” Eupša go palelwa ke go amogela ditekanyetšo tše dibotse ga lefase, ga go bolele gore ga go na ditekanyetšo tše di lokilego tšeo di ka amogelwago e bile di swanetšego go amogelwa.

Lega go le bjalo, na batho ka moka ba ka  dumelelana ka ditekanyetšo tšeo ba tlago go di amogela? Ga go bjalo le gatee. Le gona ge e-ba go se na ditekanyetšo tše di lokilego le tše di fošagetšego tšeo go dumelelanwago ka tšona, motho a ka hlahloba bjang ditekanyetšo le ge e le dife? Pono e bjalo ya gore ke dira se se nepagetšego mahlong a-ka e a amogelega lehono. Lega go le bjalo, o ka bona gore boemo bjo bja kgopolo ga se bja ka bja kaonefatša boitshwaro ka kakaretšo.

Paul Johnson e lego Radihistori wa Mobrithania o dumela ka go tia gore filosofi ye ya go dumela gore motho a dire se se nepagetšego mahlong a gagwe e thušitše go “fokotša . . . kgopolo yeo e tšeelwago godimo ya boikarabelo bja motho le melao ya boitshwaro bja kgonthe bjo bo hlomilwego le bjo bo rerilwego,” bjo bo bego bo bonagala bo le gona pele ga mathomo a lekgolo la bo-20 la nywaga.

Ka gona, na go hwetša “molao wa therešo o kgonthišeditšwego” goba go phela ka “melao ya boitshwaro ya legohle” go a kgonega? Na go na le mothopo wo o ka neago ditekanyetšo tše di lego nakong tše di sa fetogego tšeo di ka tsepamišago maphelo a rena le go re nea kholofelo ya bokamoso? Sehlogo se se latelago se tla araba dipotšišo tše.