“Ma-sela-watlê a Khithima” a Dula a Sesa Mawatleng

BOHLABELA bja Mediterranean e be e le lefelo la dintwa tše dintši tša dikepe. Leka go bona e nngwe ya dintwa tše bjalo ka leihlo la kgopolo yeo e bilego gona nywaga-kgolo e mehlano pele ga mehla ya Kriste. Sekepe seo se laolwago ka tsela e phagamego seo se bitšwago trireme se sesa ka matla a sona ka moka. Bahudui ba ka bago ba 170 ka dihlopha tše tharo ba nganga diphaka tša bona tše matla ge ba dutše ba hudua, ba e-ya pele le morago ka mesamelwana ya mekgopha yeo e tlemeletšwego mašagong a bona.

Ka lebelo la dikhilomithara tše 13 go ya go tše 17 ka iri, sekepe se phatša maphoto se lebile sekepeng sa manaba. Sekepe seo go lebilwego go sona se leka go tšhaba. Nakong e thata, se thatafalelwa ke go sesa, gomme lehlakore la sona le ba molaleng. Lerumo le legolo leo le manegilwego ka bronze la sekepe sa trireme le hlaba mmele o sego thata wa sekepe se sengwe. Lešata la mapolanka ao a tšharogago gotee le modumo wa meetse a lewatle ao a tsenago lešobeng leo le thutšwego di tšhoša bahudui ba manaba. Sehlophana sa bahlabani bao ba tlogago ba itlhamile bao ba tšwago ka sekepeng sa trireme ba kitimela ka sekepeng seo se hlabilwego e le gore ba hlasele. Ee, dikepe tše dingwe tša bogologolo di be di tloga di tiile!

Diithuti tša Beibele di be di dutše di kgahlwa ke dipolelo, tše dingwe tša boporofeta, tša mabapi le “Khithima” le “ma-sela-watlê a Khithima.” (Numeri 24:24; Daniele 11:30; Jesaya 23:1) Ge e le gabotse Khithima e be e le kae? Re tseba’ng ka dikepe tša yona? Gomme ke ka baka la’ng dikarabo tša dipotšišo tše di swanetše go go kgahla?

Radihistori wa Mojuda e lego Josephus o boletše  ka Khithima e le “Chethimos,” a e tswalanya le sehlakahlaka sa Tsipero. Motse wa Kition (goba, Citium) wo o lego karolong ya ka borwa-bohlabela bja sehlakahlaka o tswalanya Khithima le Tsipero ka mo go oketšegilego. Ka ge e le naga yeo e bego e le magahlanong a ditsela tša tša papatšo tša mehleng ya bogologolo, Tsipero ge e le gabotse e be e le lefelong leo e kgonago go holwa ke go ba kgaufsi le maema-kepe a ka bohlabela bja Mediterranean. Ka baka la moo e lego gona, Tsipero e be e gapeletšega go tšea lehlakore dinageng tšeo di lwago gomme ka go rialo e ile ya ba lepheko le matla.

Batsipero le Lewatle

Bohlatse bja boepi bja marope bja ge go epollwa ka fase ga lewatle le mabitla, gotee le dingwalwa tša bogologolo le diswantšho tšeo di thadilwego dipitšaneng di re thuša go bona dikepe tša Tsipero ka leihlo la kgopolo. Batsipero ba mehleng ya bogologolo e be e le baagi ba dikepe ba nago le bokgoni. Sehlakahlaka sa bona se be se e-na le sethokgwa se segolo, gomme dikou tša sona tše di šireletšago e be e le maema-kepe a tlhago. Mehlare e be e sa ripelwe feela go aga dikepe eupša e be e ripelwa le go tološa koporo—sedirišwa sa tlhago seo se dirilego gore Tsipero e tsebje kudu mehleng ya bogologolo.

Kgwebo ya dithomelo e atlegilego ya Tsipero e ile ya lemogwa ke Bafenikia, bao ba ilego ba hloma dikoloni ditseleng tša Batsipero tša kgwebo. Le lengwe la mafelo a bjalo e be e le la Kition, yeo e lego kua Tsipero.—Jesaya 23:10-12.

Ka morago ga go wa ga Tiro, go molaleng gore batho ba bangwe ba gona ba ile ba khudugela Khithima. Go ka direga gore badira-dikoloni ba Bafenikia bao ba nago le phihlelo ya go atlega lewatleng ba ile ba tsenya letsogo thekinolotšing ya Tsipero ya dikepe. Lefelo leo Kition e bego e le go lona, le lona e be e le tšhireletšo e botse go dikepe tša Bafenikia.

Go Akaretšwa Kgwebong e Atlegilego ya Ditšhaba-tšhaba

Mediro ya kgwebo ya bogologolo kua bohlabela bja Mediterranean e be e raragane mehleng yeo. Dilo tše bohlokwa tše tšwago Tsipero di be di sepedišwa ka sekepe go ya Kereta, Sardinia, le Sisilia gotee le dihlakahlakeng tša Aegean. Mafiso le dibjana tša letsopa tše tšwago Tsipero di ile tša utollwa mafelong a bjalo, gomme dipitšana tše dibotse tša ma-Mycenae (Bagerika) di hweditšwe ka bontši kua Tsipero. Ge go be go hlahlobja ditena tša koporo tšeo di hweditšwego kua Sardinia, diithuti tše dingwe di dumela gore ditena tšeo di be di e-tšwa Tsipero.

Ka 1982 go ile gwa hwetšwa sekepe seo se  robegilego mafelelong a lekgolo la bo-14 la nywaga B.C.E. kgaufsi le lebopo la ka borwa bja Turkey. Boepi bja ka fase ga lewatle bo utollotše lehumo le bohlokwa le le fapa-fapanego—ditena tša koporo tšeo go dumelwago gore di tšwa Tsipero, amber, mafiso a Kanana, me-ebony, manaka a tlou, mokgobo wa mabenyabje a gauta le silifera a Kanana, le di-scarab gotee le dilo tše dingwe tše tšwago Egipita. Ge ba hlahloba letsopa la dipitšana tšeo di lego kamoo sekepeng, ba bangwe ba re sekepe seo e swanetše go ba e le sa Tsipero.

Seo se kgahlišago ke gore nako yeo go akanyetšwago gore sekepe se se robegile ka yona, Bileama o ile a bolela ka dikepe tše tšwago Khithima ‘seemeng sa gagwe.’ (Numeri 24:15, 24) Go molaleng gore dikepe tša Tsipero di be di tsebja kudu Bohlabela bja Magareng. Dikepe tše di be di le bjang?

Dikepe tša Babapatši

Dikepe tše dintši tša letsopa le diketswana di ile tša hwetšwa mabitleng a motse wa bogologolo wa Amathus kua Tsipero. Se se nea tsebišo e bohlokwa ya mabapi le kamoo dikepe tša Tsipero di bego di le ka gona, gomme tše dingwe tša tšona di ka mebusiamong.

Mehuta ye e bontšha gore dikepe tša mathomong ge e le gabotse di be di fo ba di dirišetšwa kgwebo, e sego ntwa. Dikepe tše dinyenyane gantši di be di sepedišwa ke bahudui ba 20. Dikepe tše dikgolo di be di direlwa go sepediša merwalo le banamedi bao ba sepelago maeto a manyenyane lebopong la Tsipero. Pliny yo Mogolo o re Batsipero ba dirile sekepe se senyenyane se bohwefo seo se bego se hudua ke batho le seo se bego se ka rwala boima bja ditone tše 90.

Ke moka go be go e-na le dikepe tše dikgolo tša babapatši tša go swana le seo se hweditšwego kgaufsi le lebopo la Turkey. Tše dingwe di be di ka rwala thoto ya boima bjo e ka bago ditone tše 450 mawatleng a bulegilego. Dikepe tše dikgolo di be di ka ba le bahudui ba ka bago ba 50, ba 25 ka lehlakoreng le lengwe le le lengwe, e le tša botelele bja dimithara tše 30 tšeo di nago le kota ya bophagamo bja dimithara tše fetago tše 10.

Dikepe tša “Khithima” tša Ntwa ka Boporofeteng bja Beibele

Moya wa Jehofa ke wona o dirilego gore go bolelwe mantšu a ao a rego: “Dikepe di tlo tšwa nageng ya Kitim, di tlo tshwenya Asuri.” (Numeri 24:2, 24,  PK) Na polelelo-pele ye e ile ya phethagala? Dikepe tša Tsipero di akareditšwe bjang phethagatšong? ‘Dikepe tšeo tše di tšwago nageng ya Khithima’ e be e se tša kgwebo tšeo di bego di sesa ka Lewatleng la Mediterranean. E be e le dikepe tša ntwa tšeo di tlišago tlaišego.

Ge go be go nyakega diphetogo ka baka la ntwa, dikepe tša mathomo di ile tša dirišwa gore go dirwe dikepe tšeo di nago le lebelo le tšeo di tiilego. Dikepe tša mathomo-thomo tša ntwa tša Batsipero ge e le gabotse di be di swana le seo se thadilwego seswantšhong seo se hweditšwego kua Amathus. Se bontšha sekepe se se sesane seo se nago le mosela wo o kgopamelago godimo ke moka wa kgopamela ka gare, go swana le sekepe sa ntwa sa Fenikia. Se na le lerumo gotee le dikotse tša ntikodiko ka mahlakoreng kgaufsi le mosela wa sona go ya bopeleng bja sona.

Lekgolong la boseswai la nywaga B.C.E. go be go e-na le di-bireme (dikepe tše nago le dihlopha tše pedi tša bahudui) kua Gerika. Dikepe tše e be e le tša botelele bja dimithara tše ka bago tše 24 le bophara bja dimithara tše ka bago tše tharo. Mathomong, dikepe tšeo di be di dirišetšwa go sepediša bagale, gomme ntwa ya kgonthe e e-ba nageng. Go se go ye kae, go ile gwa lemogwa gore sehlopha sa boraro sa bahudui se ka ba le mohola, gomme lerumo leo le manegilwego ka bronze le ile la tsenywa bopeleng bja sekepe. Sekepe seo se ile sa tsebja e le trireme, bjalo ka ge go boletšwe mathomong a sehlogo se. Mohuta wo wa sekepe o ile wa tuma kudu nakong ya ntwa ya Salami (480 B.C.E.) ge Bagerika ba be ba fenya dikepe tša madira tša Peresia.

Ka morago, Alexander yo Mogolo, ge a be a le lesolong la gagwe la bobuši, o ile a lebiša dikepe tša gagwe tša trireme thoko ya bohlabela. Dikepe tše bjalo di be di dirišetšwa ntwa, e sego bakeng sa maeto a go phatša ka mawatleng a magolo, ka ge go be go se na sekgoba se sentši sa go ka boloka dilo. Se se be se nyaka gore go fele go engwa dihlakahlakeng tša Aegean bakeng sa go hwetša dilo gotee le go lokiša dikepe tšeo. Maikemišetšo a Alexander e be e le go fediša dikepe tša madira tša Peresia. Lega go le bjalo, gore a atlege, o be a swanetše go thoma ka go fenya sebo se matla sa sehlakahlaka sa Tiro. Tsipero e be e le moo go engwago gona ge go iwa Tiro.

Batsipero ba be ba thekga Alexander yo Mogolo nakong ya ge a be a rakeletše Tiro (332 B.C.E.), gomme ba mo file dikepe tše 120 tša ntwa. Dikgoši tše tharo tša Tsipero di ile tša thekga Alexander ka dikepe tša ntwa. Di ile tša tšea karolo thakelelong ya Tiro ya dikgwedi tše šupago. Tiro e ile ya wa, gomme boporofeta bja Beibele bja phethagala. (Hesekiele 26:3, 4; Sakaria 9:3, 4) Ge a bontšha tebogo ya gagwe, Alexander o ile a fa dikgoši tša Tsipero matla a kgethegilego a go buša.

Phethagatšo e Kgahlišago

Radihistori wa lekgolong la pele la nywaga e lego Strabo o anega gore Alexander o ile a rulaganya gore dikepe tše tšwago Tsipero le Fenikia di tle di mo thuše lesolong la gagwe la go ya Arabia. Dikepe tše di be di le bohwefo e bile go le bonolo go di hlahlamolla, ka baka leo di ile tša fihla Thapsacus (Tifisa) ka leboa la Siria ka matšatši a šupago feela. (1 Dikxoši 4:24) Go tloga moo go ya mo noka e elelelago gona thoko ya Babilona go ile gwa kgonega.

Lega go le bjalo, molaetša wo o bonagalago o sa kwagale wa ka Beibeleng o ile wa phethagala ka tsela e kgahlišago nywaga-kgolong e lesome ka morago! Ka go dumelelana le mantšu a lego go Numeri 24:24, madira a Alexander yo Mogolo a ile a tšwela pele a sa lape a lebile thoko ya bohlabela go tloga Matsedonia gomme a fenya naga ya Asiria, mafelelong a fenya Mmušo o matla wa Bameda le Baperesia.

Gaešita le tsebišo e sego kae yeo re nago le yona ya mabapi le “ma-sela-watlê a Khithima,” ga go pelaelo gore e bontšha phethagatšo e kgahlišago ya boporofeta bja Beibele. Bohlatse bjo bjalo bja histori bo tiiša kgodišego ya rena ya gore dipolelelo-pele tša Beibele di ka botwa. Tše dintši tša diporofeto tše bjalo di akaretša bokamoso bja rena, ka gona re swanetše go di tšeela godimo kudu.

[Mmapa go letlakala 16, 17]

(Bakeng sa taba e beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo bona kgatišo ka boyona)

ITALY

Sardinia

Sisilia

Lewatle la Aegean

GERIKA

Kereta

LIBIA

TURKEY

TSIPERO

Kition

Tiro

EGIPITA

[Seswantšho go letlakala 16]

Mohlala wa sekepe sa ntwa sa Gerika, “trireme”

[Tlhaloso ya Mothopo]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Seswantšho go letlakala 17]

Mohlala wa sekepe sa ntwa sa Fenikia, “bireme”

[Tlhaloso ya Mothopo]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Seswantšho go letlakala 17]

Sebjana sa letsopa seo se bontšhago sekepe sa Tsipero

[Tlhaloso ya Mothopo]

Published by permission of the Director of Antiquities and the Cyprus Museum

[Seswantšho go letlakala 18]

Dikepe tša diphahlo tša bogologolo, tše bjalo ka tšeo go boletšwego ka tšona go Jesaya 60:9