Mangeta A Bogologolo A Hlatsela Pego Ya Beibele

BEIBELE ke Lentšu la Modimo le le buduletšwego. (2 Timotheo 3:16) Seo e se bolelago mabapi le batho, mafelo gotee le maemo a bodumedi le a tša dipolitiki a mehleng ya bogologolo se nepagetše. Go ngwalwa ga Mangwalo go tloga go se gwa ithekga ka dikutollo tša boepi bja marope, gaešita le ge dikutollo tše bjalo di hlatsela goba di dira gore re kwešiše pego ya Beibele gakaone.

Bontši bja dilo tšeo di hweditšwego ke baepi ba marope nakong ya ge go epollwa marope mafelong a bogologolo ke mangeta, goba dikarolwana tša letsopa tšeo di pšhatlegilego. Mangeta a gape a bitšwa gore ke dikgapetla, go tšwa lentšung la Segerika la “legapi, dikgetlo.” Dilo tše di bopilwego ka letsopa di be di dirišwa e le dilo tša go ngwalela tše di sa bitšego kudu mafelong a mantši a Bohlabela bja Magareng bja bogologolo, go akaretša Egipita le Mesopotamia. Dikgapetla di be di dirišetšwa go ngwala ditumelelano, dikoloto, dithekišetšano le dilo tše dingwe, go swana le ge lehono go dirišwa dipampiri tša go ngwalela dintlha. Dilo tše tšeo ka kakaretšo di bego di ngwalwa ka enke dikgapetleng di be di fapana go tloga lentšung le tee go ya methalong e mentši goba dikholomong.

Boepi bja marope kua Isiraele bo utollotše dikgapetla tše dintši tša mehleng ya Beibele. Mekgobo e meraro ya dikgapetla tša morago kua lekgolong la bošupa le la seswai la nywaga B.C.E. e kgahliša ka mo go kgethegilego ka gobane e hlatsela dikarolo tše di fapa-fapanego tša tsebišo ya histori yeo e hwetšwago ka Beibeleng. Ke dikgapetla tša Samaria, dikgapetla tša Aradi le dikgapetla tša Lakisi. Anke re hlahlobišišeng o mongwe le o mongwe wa mekgobo ye.

Dikgapetla tša Samaria

Samaria e be e le motse-mošate wa mmušo wa ka leboa wa meloko e lesome wa Isiraele go fihlela ge motse o fenywa ke Baasiria ka 740 B.C.E. Mabapi le moo Samaria e thomilego gona, 1 Dikxoši 16:23, 24 (PK), e re: “Ka ngwaga wa masome a mararo a motšo o tee, wa pušo ya Asa, kgoši ya Juda [947 B.C.E.], Omiri a tšea bogoši bja Isiraele . . . A reka thaba ya Samaria go Semere ka disilifera tša ditalente tše pedi, a ba a aga motse godimo ga thaba, gomme a reela motse wo a o agilego leina la . . . Samaria.” Motse wo o be o le gona mehleng ka moka ya Baroma, ge leina la wona le be le fetošwa gore e be Sebaste. Mafelelong o ile wa nyamelela wa se sa hlwa o tsebja e le motse lekgolong la botshelela la nywaga C.E.

Nakong ya boepi bja marope kua Samaria ya bogologolo ka 1910, sehlopha sa baepi ba marope se ile sa hwetša mokgobo wa dikgapetla, tšeo se ilego sa bolela gore ke tša lekgolong la seswai la nywaga B.C.E. Tsebišo yeo e lego go tšona e mabapi le go romelwa ga makhura le beine Samaria go tšwa mafelong a fapa-fapanego ao a lego kgaufsi le yona. Ge e bolela ka dilo tše tšeo di hweditšwego, puku ya Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World e re: “Dikgapetla tše 63 tšeo di hweditšwego ka 1910 . . . [di] lebelelwa ka mo go swanetšego e le e nngwe ya dikgoboketšo tše bohlokwa kudu tše di kgwarilwego [ngwadilwego] gomme di bile gona go tloga Isiraeleng ya bogologolo. Bohlokwa bjo bja tšona ga bo tšwe go seo se ngwadilwego dikgapetleng tša Samaria . . . eupša bo tšwa lelokelelong le le nabilego la maina a batho ba Isiraele, maina a ba lešika le maina a mafelo.” Maina a a kgonthišetša bjang ditaba tše di lego ka pegong ya Beibele?

Ge Baisiraele ba be ba thopa Naga ya Kholofetšo gomme ba e arola go ya ka meloko, Samaria e be e le nageng ya moloko wa Manase. Go ya ka Jošua 17:1-6, mašika a lesome a Manase, ka setlogolo sa gagwe e lego Gileada, a ile a newa karolo  e itšego lefelong le. Meloko yeo e be e le ya Abiesere, Heleke, Asiriele, Sekeme le Semida. Monna wa botshelela e lego Hefere, o be a se na ditlogolo tša bašemane eupša o be a e-na le ditlogolo tše hlano tša banenyana—Mahla, Noa, Hogola, Milika le Thiritsa—gomme yo mongwe le yo mongwe wa bona o ile a newa karolo ya naga.—Numeri 27:1-7.

Dikgapetla tša Samaria di na le maina a a šupago a mašika—maina ka moka a mahlano ke a barwa ba Gileada gomme a mabedi ke a ditlogolo tše pedi tša Hefere, e lego Hogola le Noa. NIV Archaeological Study Bible e re: “Lelokelelo la maina a lešika leo le lego Kgapetleng ya Samaria le fa pego e nngwe e sa tšwego ka Beibeleng ya mabapi le go tswalana ga mašika a Manase le tikologo yeo Beibele e bolelago gore ba ile ba dula go yona.” Ka baka leo, karolo ye ya histori ya moloko wa pele wa Isiraele e hlatselwa ke dikgapetla tše, go etša ge e hlalositšwe.

Dikgapetla tša Samaria gape di bonagala di hlatsela boemo bja bodumedi bja Baisiraele go etša ge bo hlalositšwe ka Beibeleng. Ka nako yeo ge go be go ngwalwa dikgapetla tša Samaria, Baisiraele ba be ba tswakanya borapedi bja Jehofa le bja modimo wa Bakanana e lego Baali. Boporofeta bja Hosea, bjoo le bjona bo ngwadilwego nakong ya lekgolo la seswai la nywaga B.C.E., bo boletše e sa le pele ka nako ya ge Baisiraele ba be ba tla bitša Jehofa ka go itshola gore ke “Monna wa-ka” gomme ba se sa hlwa ba re “Baali wa-ka,” goba “Mong wa-ka.” (Hosea 2:16, 17; mongwalo wa tlase wa NW.) Maina a mangwe ao a hweditšwego dikgapetleng tša Samaria a be a bolela gore “Baali ke tate wa-ka,” “Baali o a opela,” “Baali o matla,” “Baali o a gopola,” le a mangwe. Maineng a 11 ao a huperego mohuta o itšego wa leina la Jehofa, go na le a 7 ao a akaretšago “Baali.”

Dikgapetla tša Aradi

Aradi e be e le motse wa bogologolo wo o lego lefelong la seka-leganata leo le bitšwago Negebe, yeo go bonagalago e le ka borwa bja Jerusalema. Boepi bja marope kua Aradi bo utolotše dibo tše tshela tše di latelanago tša Baisiraele, tša go tloga mehleng ya bogoši bja Solomone (1037-998 B.C.E.) go theoša go fihla ge Babilona e be e senya Jerusalema ka 607 B.C.E. Baepi ba marope ba hweditše mokgobo o mogolo wa dikgapetla tša mehleng ya Beibele kua Aradi. O akaretša dilo tše fetago 200 tšeo di ngwadilwego ka Seheberu, Searama le maleme a mangwe.

Tše dingwe tša dikgapetla tša Aradi di hlatsela tsebišo ya Beibele mabapi le malapa a boperisita. Ka mohlala, mangeta a mangwe a bolela ka “barwa ba Kora” bao go bolelwago ka bona go Ekisodo 6:24 le Numeri 26:11. Mantšu a mathomo a Psalme 42, 44-49, 84, 85, 87 le 88 a bontšha ka go lebanya gore dipsalme tše ke tša “barwa ba Kora.” Malapa a mangwe a boperisita ao go boletšwego ka ona dikgapetleng tša Aradi ke a Pasuri le Meremothe.—1 Koronika 9:12; Esera 8:33.

Ela hloko mohlala o mongwe. Maropeng a sebo sa mehleng ya pejana ga ge Babilona e ka senya Jerusalema, baepi ba marope ba hweditše lengeta leo le bego le lebišitšwe go moetapele wa sebo. Kgatišo ya The Context of Scripture e bolela ka boripana gore: “Go morena wa-ka Elyashib. Anke Yahweh [Jehofa] a tshwenyege ka bophelo bja gago. . . . Mabapi le taba yeo o ntaetšego yona: tšohle di gabotse ga bjale: o dula tempeleng ya Yahweh.” Diithuti tše dintši di dumela gore tempele yeo go bolelwago ka yona ke tempele ya kua Jerusalema, yeo mathomong e agilwego mehleng ya Solomone.

 Dikgapetla tša Lakisi

Motse wa bogologolo wa sebo wa Lakisi o be o le dikhilomithareng tše 43 ka borwa-bodikela bja Jerusalema. Nakong ya ge go be go epša ka 1930, go ile gwa hwetšwa mokgobo wa dikgapetla, gomme bonyenyane ditsekana tše 12 ke mangwalo ao a hlalositšwego e le “a bohlokwa kudu . . . ka baka la go hlalosa ga ona boemo bja dipolitiki le moferefere o bilego gona ge Juda e be e dutše e lokišeletša tlhaselo e sa phemegego ya [Kgoši ya Babilona] Nebukadinetsara.”

Mangwalo a bohlokwa kudu ke ao mohlankedi wa tlasana a bego a a ngwalelana le Yaosh, yo mohlomongwe e bego e le moetapele wa madira a ntwa kua Lakisi. Leleme leo le dirišitšwego mangwalong ao le swana le leo le dirišitšwego mangwalong a moporofeta Jeremia yo a phetšego ka nako yeo. Ela hloko kamoo a mabedi a mangwalo a a thekgago seo Beibele e se hlalosago mabapi le nako yeo e bohlokwa.

Go Jeremia 34:7, moporofeta o hlalosa nako ya “xe dirá tša kxoši ya Babele di e-lwa le motse wa Jerusalêma le metse yohle ya Juda ye e bexo e šaletše. Ké motse wa Lakisi le motse wa Aseka; ké yôna e bexo e šalêtše mo xo metse ya Juda, è le metse ya dibô.” Go bonagala mongwadi yo mongwe wa Mangwalo a Lakisi a hlalosa ditiragalo tšona tšeo. O ngwala gore: “Re lebeletše dika tša [mollo] tša Lakisi . . . , ka ge re sa kgone go bona Aseka.” Diithuti tše dintši di dumela gore se se bontšha gore Aseka e be e wetše go Bababilona gomme Lakisi e be e le motse o latelago wo o bego o tlo wa. Taba e kgahlišago sehlogong se ke ge go bolelwa ka “dika tša mollo.” Jeremia 6:1 le yona e bolela ka go dirišwa ga mekgwa e bjalo ya poledišano.

Go dumelwa gore Lengwalo le lengwe la Lakisi le thekga seo moporofeta Jeremia le moporofeta Hesekiele ba se bolelago mabapi le maiteko ao a dirilwego ke kgoši ya Juda bakeng sa go hwetša thekgo e tšwago Egipita borabeleng bjo bo lego kgahlanong le Babilona. (Jeremia 37:5-8; 46:25, 26; Hesekiele 17:15-17) Lengwalo la Lakisi le re: “Ga bjale mohlanka wa gago o hweditše tsebišo e latelago: Tona Konyahu morwa wa Elnatan o hudugetše borwa ka morero wa go tsena Egipita.” Ka kakaretšo, diithuti di hlalosa mogato wo e le maiteko a go hwetša thušo ya tša bohlabani go Egipita.

Dikgapetla tša Lakisi di bolela le ka maina a mmalwa ao a hwetšwago pukung ya Jeremia. Ona ke Neriya, Jaasanya, Gemaria, Elinathane le Hosaya. (Jeremia 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Ga go tsebje e le ka kgonthe ge e ba maina a a šupa go batho ba swanago. Lega go le bjalo, ka ge Jeremia a phetše mehleng yeo, go bonagala e le batho ba swanago.

Sebopego se se Swanago

Mekgobo ya dikgapetla tša Samaria, Aradi le Lakisi e hlatsela ditaba tše mmalwa tšeo di begilwego ka Beibeleng. Tšona di akaretša maina a malapa, mafelo le ditaba tše di lego mabapi le bodumedi le boemo bja tša dipolitiki bja mehleng yeo. Lega go le bjalo, go na le sebopego se bohlokwa seo se tlwaelegilego mekgobong ye e meraro.

Mangwalo ao a hweditšwego mekgobong ya dikgapetla tša Aradi le tša Lakisi a na le dipolelwana tše bjalo ka e rego, “Eka Jehofa a ka nyaka khutšo ya gago.” Melaetšeng e šupa ya Lakisi, go bolelwa ka leina la Modimo ka makga a 11. Go oketša moo, maina a mantši a Seheberu ao a hweditšwego mekgobong ye e meraro ka moka a na le leina la Jehofa ka mokgwa o khutsofaditšwego. Ka gona, dikgapetla tše di hlatsela gore leina la Modimo le be le dirišwa ka mehla ke Baisiraele ba mehleng yeo.

[Seswantšho go letlakala 13]

Lengeta leo le hweditšwego maropeng a Aradi leo le bego le romelwa monna yo a bitšwago Elyashib

[Tlhaloso ya Mothopo]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Seswantšho go letlakala 14]

Lengwalo la Lakisi leo le bontšhago leina la Modimo

[Tlhaloso ya Mothopo]

Photograph taken by courtesy of the British Museum