Bokriste bja Mehleng ya Pele le Medimo ya Roma

LENGWALONG leo Pliny yo Monyenyane, e lego Mmušiši wa Bithinia, a le ngwaletšego Mmuši Trajan wa Roma, o itše: “Ye ke tsela yeo ke ilego ka e tšea le bao ba ilego ba pharwa ka molato pele ga-ka gore ke Bakriste. Ke ile ka ba botšiša ge e ba e le Bakriste le gore na ba dumela seo, ke ile ka ba botšiša ka lekga la bobedi le la boraro ke ba tšhošetša gore ba tla otlwa. Ge ba be ba tšwela pele ba re ke bona Bakriste, ke be ke ba ahlolela lehu.” Ge e le mabapi le bao ba ilego ba gana gore ke bona Bakriste gomme ba roga Kriste le go rapela sehlwa-se-eme sa mmušiši le diswantšho tša medimo tšeo Pliny a bego a di tlišitše kgorong ya tsheko, o ngwadile gore: “Ke bone go swanetše gore ke ba lokolle.”

Bakriste ba mehleng ya pele ba ile ba tlaišwa ka baka la go gana go rapela mmušiši le medimo e fapa-fapanego ya diswantšho. Go thwe’ng ka madumedi a mangwe ao a lego Mmušong ka moka wa Roma? Ke medimo efe yeo e bego e rapelwa, gona Baroma ba be ba e lebelela bjang? Ke ka baka la’ng Bakriste ba be ba tlaišwa ge ba gana go direla medimo ya Roma dihlabelo? Dikarabo tša dipotšišo tše di tla re thuša go lebeletšana le ditaba tša mehleng yeno tšeo di swanago le tše, tšeo di kgomago potego ya rena go Jehofa.

Madumedi a Mmušo

Mmušong wa Roma go be go sa rapelwe medimo e swanago go fo swana le ge maleme le ditšo di be di sa swane. Lega go le bjalo, gaešita le ge Baroma ba be ba lebelela Bojuda e le bjo bo sa tlwaelegago, ba be ba bo lebelela e le religio licita, goba e le bodumedi bjo bo tsebegago gomme ba bo šireletša. Tempeleng ya Jerusalema, Kesara le setšhaba sa Roma ba be ba direlwa dihlabelo ka dinku tše pedi le poo gabedi ka letšatši. Go sa šetšwe gore dihlabelo tšeo di be di kgahliša modimo o tee go ba e mentši, seo se be se sa tshwenye Baroma. Seo se bego se le bohlokwa go bona ke gore tiragalo yeo e be e le bohlatse bjo bo lekanego bja gore Bajuda ba botegela Roma.

Go ile gwa tšwelela mehuta e fapa-fapanego ya boheitene madumeding a gona moo. Dinonwane tša Gerika di ile tša amogelwa ke batho ba bantši gomme bonoge bo be bo tlwaelegile. Madumedi ao go thwego ke a sephiri ao a tšwago ka Bohlabela a ile a holofetša balatedi ba ona gore ba ka se hwe, ba tla bona dipono gomme ba batamela medimo ka mediro ya ona ya bonoge. Madumedi ao a ile a tlala kudu mmušong woo. Lekgolong la pele la nywaga C.E., go be go tletše medimo ya madumedi a Egipita e lego Serapis le modimogadi Isis, modimogadi wa hlapi wa Siria e lego Atargatis le modimo wa letšatši wa Peresia e lego Mithra.

Puku ya Beibele ya Ditiro e hlalosa gabotse ditirelo tša boheitene tšeo di bego di dirwa nakong ya Bokriste bja mehleng ya pele. Ka  mohlala, molaodi wa selete sa Tsipero yo a tšwago Roma o ile a tlwaelana le senoge sa go tšwa Juda. (Dit. 13:6, 7) Batho ba Lisitara ba ile ba nagana gore Paulo le Baranaba ke medimo ya Gerika e lego Heremese le Tseuse. (Dit. 14:11-13) Ge Paulo a be a le kua Filipi, o ile a kopana le ngwanenyana wa mohlanka yo e bego e le senoge. (Dit. 16:16-18) Kua Athene, moapostola yo o ile a lemoga gore badudi ba moo ba ‘bonagala ba ineetše kudu go boifeng medingwana go feta ba bangwe.’ Motseng woo, o ile a ba a bona aletare yeo e bego e ngwadilwe gore “Go Modimo wa go se Tsebje.” (Dit. 17:22, 23) Badudi ba Efeso ba be ba rapela modimogadi Aratemise. (Dit. 19:1, 23, 24, 34) Sehlakahlakeng sa Melite, batho ba itše Paulo ke modimo ka ge ba be ba nagana gore o lomilwe ke noga gomme a se gobale. (Dit. 28:3-6) Maemong a bjalo, Bakriste ba be ba swanetše go dula ba phafogetše dilo tšeo di bego di ka senya borapedi bja bona bjo bo sekilego.

Bodumedi bja Roma

Ge mmušo wa bona o gola, Baroma ba ile ba amogela medingwana e mefsa yeo ba bego ba nagana gore ke medimo yeo ba e tsebago eupša e tlile ka sebopego se sengwe. Go e na le go gana ditumelo tše šele, babuši ba Roma ba ile ba di amogela gomme ba di diriša. Ka gona, bodumedi bja Roma e ile ya ba bjo bo fapa-fapanego go etša badudi ba gona ba ditšo tše di fapa-fapanego. Borapedi bjo bo feletšego bo be bo se bohlokwa gakaalo madumeding a Roma. Batho ba be ba ka rapela medingwana e mentši ka nako e tee.

Modingwana o mogolo kudu kua Roma e be e le Jupiter, wo o bitšwago Optimus Maximus, e lego modingwana o phalago yohle le o mogolo kudu. Go be go naganwa gore o iponagatša ka diphefo, dipula, magadima le madimo. Kgaetšedi ya Jupiter yoo gape e lego mogwera wa gagwe, Juno, yo a bego a tlwaelane le ngwedi, o be a beetšwe go hlokomela dikarolo ka moka tša maphelo a basadi. Morwedi wa gagwe e lego Minerva e be e le modimogadi wa mediro ya diatla, wa bokgoni bjo itšego, wa go thala diswantšho le wa dintwa.

Roma e be e bonagala e e-na le medingwana e mentši kudu. Lares le Penates e be e le medimo ya lapa. Vesta e be e le modimogadi wa sebešo. Modimo wa difahlego tše pedi e lego Janus e be e le modimo wa mathomo a dilo ka moka. Dirutegi tše dingwe le tše dingwe di be di e-na le modingwana wa tšona wa go di šireletša. E bile Baroma ba be ba dumela go medimo yeo e nago le dikgopolo tše di swanago. Pax o be a šireletša khutšo, Salus a šireletša tša maphelo, Pudicitia a šireletša boipoetšo le tshekego, Fides a šireletša potego, Virtus a kgothaletša go ba le sebete gomme Voluptas a šireletša lethabo. Go be go dumelwa gore tiro e nngwe le e  nngwe ya bophelo bja Baroma, e ka ba ya phatlalatša goba ya ka sephiring, e be e direlwa go phetha thato ya medimo. Ka gona, e le go kgonthišetša gore go ba le ditla-morago tše dibotse maitekong a bona, modimo wa maleba o be a swanetše go tumišwa ka dithapelo tša metlwae, dihlabelo le ka meletlo.

Tsela e nngwe ya go lemoga seo thato ya medimo e lego sona e be e le ka go diriša meupo. E nngwe ya ditsela tše dikgolo tša go dira bjalo e be e le go hlahloba ditho tša ka gare tša diphoofolo tšeo go dirilwego dihlabelo ka tšona. Ke boemo le ponagalo ya ditho tše, tšeo go bego go naganwa gore di bontšha ge e ba medimo e dumelelana goba e ganana le kgato yeo e bego e tla tšewa.

Bofelong bja lekgolo la bobedi la nywaga B.C.E., Roma e ile ya thoma go dumela gore medingwana ya yona e megolo e swana le ya Bagerika—gore Jupiter o swana le Tseuse, Juno o swana le Hera, bjalo-bjalo. Le gona, Baroma ba be ba amogetše nonwane yeo e bego e dumelelana le medimo ya Bagerika. Dinonwane tše di be di sa rete medimo, yeo le yona e bego e e-na le mafokodi le diphošo go swana le batho. Ka mohlala, go be go bolelwa ka Tseuse e le yo a ratago go kata le go ba le dikopano tša botona le botshadi le bana gotee le diphedi tše di hwago le tšeo go naganwago gore ga di hwe. Mediro ya medimo ye yeo e lešago dihlong—yeo gantši e bego e retwa mafelong a dipapadi a bogologolo—e be e nea bao ba ineetšego medimong ye tumelelo ya gore ba nwelele mekgweng yeo ba bego ba e kganyoga kudu.

Mohlomongwe ke dirutegi tše sego kae tšeo di ilego tša amogela dinonwane tše e le tša kgonthe. Ba bangwe ba be ba nagana gore e fo ba dipapišo. Go ka ba go bile bjalo le ka potšišo e tumilego ya Pontio Pilato ya gore “Therešo ke eng?” (Joh. 18:38) Go be go naganwa gore e bolela ka “maikwelo a tlwaelegilego a batho bao ba rutegilego a gore maiteko a go kgonthišetša selo le ge e le sefe sa kgonthe dilong tše ke a lefeela.”

Go Rapela Mmušiši

Pušo ya Augustus (27 B.C.E. go ya go 14 C.E.) e ile ya swaya mathomo a go rapela mmušiši. Kudu-kudu diprofenseng tšeo di bolelago Segerika tša Bohlabela, ba bantši ba ile ba ikwa ba tloga ba leboga Augustus, yo a ilego a dira gore go be le katlego le khutšo ka morago ga ntwa ya nako e telele. Batho ba be ba nyaka go tšwela pele ba šireleditšwe ke motho yo a nago le matla a taolo e bile ba ka kgonago go mmona. Ba be ba kganyoga gore go be le mokgatlo wo o bego o tla fediša diphapano tša bodumedi, wa kgothaletša moya wa borata-naga gomme wa dira gore lefase le be boteeng ka tlase ga yo go thwego ke mophološi wa lona. Ka baka leo, mmušiši o ile a thoma go lebelelwa e le modimo.

Gaešita le ge Augustus a se a ka a dumelela ba bangwe gore ba mmitše modimo ge a be a sa phela, o ile a gapeletša gore go rapelwe seswantšho seo se mothofaditšwego sa Roma e le modimogadi—Roma Dea. Go ile gwa bolelwa ka Augustus e le modimo ka morago ga ge a hwile. Ka baka leo, dipolelwana tša bodumedi le tša borata-naga diprofenseng tšeo di be di lebišwa lefelong la gabo mmušiši le go mmuši yo a bušago ka nako yeo. Mokgwa wo o mofsa wa go rapela mmušiši, wo go se go ye kae o ilego wa fetela le diprofenseng tše dingwe ka moka, o ile wa fetoga tsela ya go reta le go botegela Naga.

Domitian, yo e bilego mmušiši go tloga ka 81 go ya go 96 C.E., e bile mmuši wa pele wa Roma yo a bego a nyaka ka šiši go rapelwa bjalo ka modimo. Mehleng ya gagwe, Baroma ba be ba arogantše Bakriste le Bajuda gomme ba ganeditše seo se bego se lebelelwa e le sehlopha se sefsa. Mohlomongwe e be e le nakong ya pušo ya Domitian moo moapostola Johane a bego a le bothopša sehlakahlakeng sa Patimo ka baka la “go nea bohlatse ka Jesu.”—Kut. 1:9.

Puku ya Kutollo e ngwadilwe nakong ya ge Johane a le bothopša. Go yona, o bolela ka Antipase, e lego Mokriste yo a ilego a bolawa kua Peregamo, lona lefelo le bohlokwa la borapedi bja mmušiši. (Kut. 2:12, 13) Ka nako yeo, go ka direga gore  mmušo wo o bego o buša o be o nyaka gore Bakriste ba phethe ditirelo tša bodumedi bja Naga. Go sa šetšwe gore go be go le bjalo goba aowa, bjalo ka ge go bontšhitšwe lengwalong leo le yago go Trajan leo go boletšwego ka lona mathomong a sehlogo se, ka 112 C.E., Pliny o be a nyaka gore Bakriste ba kua Bithinia ba dire ditirelo tše bjalo.

Trajan o ile a reta tsela yeo Pliny a ilego a rarolla ditaba tše di bego di tlišwa go yena gomme a laela gore go bolawe Bakriste bao ba ganago go rapela medimo ya Roma. Trajan o ngwadile gore: “Lega go le bjalo, ge motho a gana gore ke yena Mokriste, o tla hlatsela gore ga se yena ka go rapela medimo ya rena, gona (go sa šetšwe gore o kile a belaelwa) o tla swarelwa ka baka la go itshola ga gagwe.”

Kgopolo ya Roma e be e ka se kwešišwe ke bodumedi bjo bo bego bo nyaka gore balatedi ba bjona ba ineele go bjona ka mo go feletšego. Medimo ya Baroma e be e sa nyake seo, bjale ke ka baka la’ng se nyakwa ke Modimo wa Bakriste? Go be go naganwa gore go rapela medimo ya Naga go be go fo ba go bolela go lemoga tshepedišo ya dipolitiki. Ka baka leo, go gana go e rapela go be go lebelelwa e le go eka naga. Bjalo ka ge Pliny a ile a lemoga, go be go se na tsela ya go gapeletša Bakriste ba bantši gore ba kwe seo. Go ya ka bona, kgato e bjalo e be e tla ba e bontšha go se botegele Jehofa gomme Bakriste ba bantši ba pele ba be ba bona go hwa go le kaone go e na le go rapela medingwana ya mmušiši.

Ke ka baka la’ng taba ye e swanetše go re kgahla lehono? Dinageng tše dingwe, go lebeletšwe gore badudi ba hlomphe difolaga goba maswao a naga. Bjalo ka Bakriste, re tloga re hlompha bolaodi bja mebušo ya lefase. (Baroma 13:1) Lega go le bjalo, ditabeng tša ditirelo tšeo di akaretšago difolaga tša naga, re tutuetšwa ke seo Jehofa Modimo a se nyakago mabapi le boineelo bjo bo feletšego gotee le keletšo ya Lentšu la gagwe ya gore re ‘tšhabe borapedi bja medimo ya diswantšho’ le gore re “[itiše] medimong ya diswantšho.” (1 Bakor. 10:14; 1 Joh. 5:21; Nah. 1:2) Jesu o itše: “Ke Jehofa Modimo wa gago yo o swanetšego go mo rapela, gomme ke yena a nnoši yo o swanetšego go mo direla tirelo e kgethwa.” (Luka 4:8) Ka gona anke re tšweleng pele re botega ka go se kwanantšhe go Modimo yo re mo rapelago.

[Ntlhakgolo go letlakala 5]

Bakriste ba therešo ba ineela ka mo go feletšego go Jehofa

[Diswantšho go letlakala 3]

Bakriste ba pele ba ile ba gana go rapela mmušiši goba medimo ya diswantšho

Mmušiši Domitian

Tseuse

[Methopo]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Seswantšho go letlakala 4]

Bakriste ba Efeso ba ile ba gana go rapela modimogadi yo a bego a tumile e lego Artemis.—Dit. 19:23-41