1-3. Ke ka baka la’ng go be go se bonolo gore barutiwa ba Jesu ba bolele ditaba tše dibotse ‘ditšhabeng tšohle’?

JESU KRISTE o ile a nea balatedi ba gagwe mošomo o mogolo kudu. O ile a ba laela gore ba “dire batho ba ditšhaba ka moka barutiwa.” Ba be ba swanetše go bolela ‘ditaba tše dibotse tša Mmušo’ go batho “lefaseng ka moka gore e be bohlatse go ditšhaba tšohle.”—Mateo 24:14; 28:19.

² Barutiwa bao ba be ba rata Jesu le ditaba tše dibotse. Eupša ba swanetše go ba ba ile ba ipotšiša gore: ‘Na re tla kgona go phetha seo Jesu a re laetšego sona?’ Sa pele, barutiwa ba e be e le ba banyenyane ka palo. Le gona ba be ba ruta batho gore Jesu ke Morwa wa Modimo, eupša ka nako yeo batho ba be ba tseba Jesu a bolailwe. Go oketša moo, batho ba bantši ba be ba lebelela barutiwa bao e le batho “ba sa rutegago le ba tlwaelegilego.” (Ditiro 4:13) Baetapele ba bodumedi ba Bajuda ba be ba etšwa dikolong tša bodumedi, eupša go se bjalo ka barutiwa ba. Le gona molaetša wo ba bego ba o botša batho o be o sa dumelelane le meetlo ya Sejuda yeo baetapele ba bodumedi ba bego ba na le nywaga e makgolo ba e ruta batho. Ka ge barutiwa ba Jesu  ba be ba hloilwe kua Isiraele, ba swanetše go ba ba ile ba ipotšiša ge e ba go na le motho le ge e le ofe Mmušong o matla wa Roma yo a bego a tla ba theetša.

³ Jesu o be a kile a lemoša barutiwa ba gagwe gore ba be ba tla hloiwa le go tlaišwa, e bile a re ba bangwe ba bona ba be ba tla bolawa. (Luka 21:16, 17) Ba be ba tla ekwa ke bagwera ba bona le ba leloko. Le gona batho ba bangwe bao ba bego ba tla ipitša barutiwa ba Kriste ba be ba tlo ruta batho maaka. E bile barutiwa ba be ba tlo dira boboledi ditikologong tše di tletšego bosenyi le bošoro. (Mateo 24:10-12) Ka gona ba be ba tla kgona bjang go dira boboledi “go fihla karolong ya kgole ya lefase”? (Ditiro 1:8) Barutiwa bao ba swanetše go ba ba ile ba ipotšiša kamoo ba bego ba tla phetha modiro woo ka tlase ga mathata a.

4. Modiro wa boboledi o bile le mafelelo afe?

⁴ Gaešita le ge barutiwa ba be ba tseba gore modiro woo o be o ka se be bonolo, ba ile ba kwa taelo ya Jesu gomme ba bolela ditaba tše dibotse Jerusalema, Samaria le dinageng tše dingwe. Ka morago ga nywaga e ka bago e 30, ba be ba šetše ba boletše ditaba tše dibotse dinageng tše dintši kudu moo moapostola Paulo a bego a ka bolela gore ba “di [boletše] tlholong yohle yeo e lego tlase ga legodimo.” Le gona batho bao ba tšwago ditšhabeng tše dintši ba ile ba fetoga barutiwa. (Bakolose 1:6, 23) Ka mohlala, ge Paulo a be a dira boboledi sehlakahlakeng sa Tsipero, gaešita le mmuši wa Moroma, goba molaodi wa selete, o ile a fetoga morutiwa ka ge “a be a tlabilwe ke thuto ya Jehofa.”—Bala Ditiro 13:6-12.

5. (a) Ke’ng seo Jesu a ilego a se holofetša barutiwa ba gagwe? (b) Ke’ng seo puku e nngwe ya histori e se bolelago ka maemo a lekgolong la pele la nywaga?

⁵ Barutiwa ba Jesu ba be ba tseba gore ba be ba ka se kgone go phetha modiro wa boboledi lefaseng ka moka ka bobona. Eupša gape ba be ba tseba gore Jesu o ba holofeditše gore o tla ba le bona le gore moya o mokgethwa o tla ba thuša. (Mateo 28:20) Le gona maemo a mangwe a mehleng yeo a swanetše go ba a ile a ba thuša. Ge e le gabotse, puku e nngwe ya histori e re go ka direga gore lekgolong la pele la nywaga maemo e be e le a mabotse kudu gore Bakriste ba thome go dira boboledi le gore ka morago Bakriste ba ile ba dumela gore Modimo o be a ba kgoretše tsela.

6. (a) Re tlo ahlaahla’ng sehlogong se? (b) Re tlo ahlaahla’ng sehlogong se se latelago?

⁶ Na Jehofa o ile a fetoša maemo a lefase lekgolong la pele la nywaga e le gore Bakriste ba kgone go bolela ditaba tše dibotse? Beibele ga e re botše. Eupša seo re se tsebago ke gore Jehofa o be a nyaka gore batho ba gagwe ba bolele ditaba tše dibotse le gore Sathane ga se a kgona go ba thibela. Sehlogong se, re tlo ahlaahla dilo tše mmalwa tša lekgolong la pele la nywaga tšeo di ka bago di nolofaleditše barutiwa go dira boboledi. Sehlogong se se latelago,  re tlo ahlaahla dilo tše itšego tša mehleng yeno tšeo di re thušitšego go bolela ditaba tše dibotse lefaseng ka moka.

7. Khutšo ya Roma e be e le eng, gona ke’ng seo se dirilego gore e se swane le mehla e mengwe?

⁷ Lekgolong la pele la nywaga, khutšo yeo e bego e le gona dinageng tšeo di bego di bušwa ke Roma e ile ya nolofaletša barutiwa go dira boboledi. Nako yeo e be e bitšwa Khutšo ya Roma, goba Pax Romana ka Selatine. Mehleng yeo, mmušo wa Roma o be o lwantšha gaešita le borabele bjo bonyenyane. Ke therešo gore dintwa di be di le gona kua le kua, go etša ge Jesu a be a boletše e sa le pele. (Mateo 24:6) Baroma ba ile ba senya Jerusalema ka ngwaga wa 70, e bile ba lwa dintwa tše dinyenyane kgauswi le mellwane ya mmušo wa bona. Eupša dinageng tše dintši tšeo di bego di bušwa ke Roma go be go na le khutšo, gomme barutiwa ba be ba kgona go tšea maeto gabonolo le go dira boboledi. Khutšo yeo e ile ya tšea lebaka la nywaga e ka bago e 200. Puku e nngwe e re historing ka moka, ga sa nka gwa ba le khutšo yeo e tšerego nywaga e mentši gakaalo le yeo e bego e aparetše dinageng tše dintši ka tsela ye.

8. Khutšo ya Roma e ile ya thuša barutiwa bjang?

⁸ Mo e ka bago nywaga e 250 ka morago ga mehla ya Kriste, seithuti sa Beibele seo se bitšwago Origen se ile sa ngwala ka mehla yeo ya khutšo. O boletše gore ka ge Baroma ba be ba buša dinaga tše dintši kudu, seo se ile sa nolofaletša barutiwa go bolela ditaba tše dibotse dinageng tšeo ka moka. Batho ba be ba sa lwele dinaga tša gabo bona, eupša ba be ba phela ka khutšo ditikologong tša gabo bona. Ka gona Origen o nagana gore ka baka la seo, batho ba bantši ba ile ba hwetša sebaka sa go theetša molaetša wa barutiwa ba Jesu wa mabapi le lerato le khutšo. Gaešita le ge barutiwa bao ba be ba tlaišwa, ba ile ba diriša ka botlalo mehla yeo ya khutšo gomme ba bolela ditaba tše dibotse kae le kae.—Bala Baroma 12:18-21.

9, 10. Ke dilo dife tše dingwe tšeo di ilego tša nolofaletša barutiwa go tšea maeto?

⁹ Baroma ba ile ba aga ditsela tša monabo wa dikhilomithara tša ka godimo ga tše 80 000 tšeo di bego di fihla mo e ka bago profenseng e nngwe le e nngwe ya mmušong wo. Ka go re’alo, madira a Mmušo o matla wa Roma a be a ka kgona go kitimela kae le kae a diriša ditsela tše go yo lwela naga ya gabo ona le go yo phatlalatša bahlolampherefere. Bakriste ba ile ba diriša ditsela tše go phatša dithokgwa, maganata le dithaba gore ba yo dira boboledi mafelong a mantši.

¹⁰ Go tlaleletša go ditsela, Baroma ba be ba diriša le dikepe. Ba be ba sesa dinokeng le matsheng goba lewatleng ba eya maemakepeng a makgolo a dinageng tšeo di bego di bušwa ke Roma. Ge e le gabotse, Baroma ba be ba diriša ditsela tša ka godimo ga tše 900 tša ka lewatleng. Ka gona Bakriste le bona ba ile ba kgona go ya  mafelong a mantši ka dikepe. Ba be ba sa hloke dilo tša go swana le dipaseporoto gore ba tsene nageng e itšego. E bile go be go se na bahlakodi ba bantši ditseleng ka gobane mahodu a be a tseba gore Baroma ba be ba otla disenyi ka tsela e sehlogo. Le gona ka ge go be go dula go na le dikepe tše dintši tša madira a Baroma lewatleng, bao ba tšeago maeto ka dikepe ba be ba sa boife go hlaselwa ke bahlakodi ba dikepe. Gaešita le ge Beibele e re ka dinako tše dingwe Paulo o ile a tšea maeto ka dikepe tšeo di ilego tša robega le gore o kile a ba dikotsing tša lewatleng, ga go na mo e re botšago gore o ile a hlaselwa ke bahlakodi ba dikepe. Ka gona gantši go sepela nageng le lewatleng go be go šireletšegile.—2 Bakorinthe 11:25, 26.

11. Ke ka baka la’ng barutiwa ba ile ba diriša leleme la Segerika?

¹¹ Dinaga tše dintši tšeo di bego di bušwa ke Roma di be di kile tša fenywa ke mmuši wa Gerika e lego Alexander yo Mogolo nywaga e mentši pele ga moo. Ka gona batho ba dinageng tšeo ba be ba ithutile mmolelwana wa Segerika wo o tsebjago e le Segerika sa Sekoine. Ka go re’alo, barutiwa ba be ba kgona go ba botša molaetša ka leleme leo. Le gona ba be ba kgona go ba tsopolela go tšwa Mangwalong a Seheberu ka gobane a be a fetoletšwe Segerikeng. Batho ba bantši ba be ba tseba phetolelo ye, yeo e bitšwago Septuagint, yeo e fetoletšwego ke Bajuda bao ba bego ba dula Egipita. Le gona bangwadi ba Beibele ba ile ba diriša Segerika go ngwala karolo ya mafelelo ya Beibele. Segerika se be se humile ka mantšu, ka gona se be se kgona go hlalosa ditherešo tše di tseneletšego tša Beibele. Le gona leleme la Segerika le ile la thuša diphuthego gore di kgone go boledišana le go ba le botee.

12. (a) Codex ke’ng, gona ke ka baka la’ng go be go le bonolo go e diriša go phala lengwalo la go phuthwa? (b) Bakriste ba bantši ba ile ba thoma neng go diriša dipuku?

¹² Bakriste ba lekgolong la pele la nywaga ba be ba diriša’ng go ruta batho molaetša wa Beibele? Mathomong, ba be ba diriša mangwalo a go phuthwa. Eupša mangwalo a go be go se bonolo go a diriša goba go a rwala. Nako le nako ge Bakriste ba nyaka go bala lengwalo le itšego, ba be ba swanetše go phutholla lengwalo leo la go phuthwa gomme ge ba feditše ba le phuthe gape. Gantši mangwalo a go phuthwa a be a ngwalwa ka lehlakoreng letee feela. Ebangedi ya Mateo e nnoši e be e tlala lengwalo ka moka la go phuthwa. Ke moka batho ba ile ba thoma go diriša  codex, e lego mohuta wa mathomo wa dipuku tša kgale. Mmadi o be a bula puku yeo gomme a phetla matlakala a yona gabonolo gore a hwetše lengwalo. Boradihistori ba re Bakriste ba ile ba thoma go diriša dipuku tšeo gateetee gomme ka morago ga ngwaga wa bo-100, ba bantši ba bona ba be ba šetše ba diriša dipuku.

13, 14. (a) Paulo o ile a šireletšwa bjang ka ge e be e le Moroma? (b) Bakriste ba ile ba holwa bjang ke molao wa Roma?

¹³ Bakriste ba lekgolong la pele la nywaga ba ile ba holwa ke molao wa Roma. Ka mohlala, Paulo e be e le Moroma, gomme gantši molao wa moo o be o mo šireletša ge a be a etetše dinageng tše dingwe. Ge madira a Baroma a be a mo swere kua Jerusalema gomme a le kgauswi le go mo itia ka sefepi, o ile a a botša gore ke yena Moroma. O ile a gopotša molaodi wa madira ao gore Moroma ga se a swanela go otlwa pele a sekišwa. Ka gona “banna bao ba bego ba le kgauswi le go mo sekiša ka go mo hlokofatša ba mo tlogela; molaodi wa madira o ile a boifa ge a lemogile gore [Paulo] e be e le Moroma le gore o be a mo tlemile ka diketane.”—Ditiro 22:25-29.

¹⁴ Taba ya gore Paulo e be e le Moroma e ile ya kgoma kamoo a ilego a swarwa ka gona kua Filipi. (Ditiro 16:35-40) Le gona ge lešaba leo le bego le galefile le be le nyaka go gobatša Bakriste ba bangwe kua Efeso, mohlankedi wa mmušo wa Roma o ile a homotša lešaba leo gomme a le lemoša gore le tshela molao wa Roma. (Ditiro 19:35-41) Ka morago ge Paulo a be a le kua Kesarea, o ile a lwela tshwanelo ya gagwe ya gore a yo sekišwa pele ga mmuši kua Roma. Ge a fihla moo, o ile a lwela ditaba tše dibotse. (Ditiro 25:8-12) Ka gona Bakriste ba ile ba diriša molao wa Roma ‘go lwela le go thea ka molao’ tshwanelo ya bona ya go bolela ditaba tše dibotse.—Bafilipi 1:7.

15. Bajuda ba bantši ba be ba dula kae lekgolong la pele la nywaga?

¹⁵ Go na le selo se sengwe gape seo se ka bago se thušitše Bakriste ba lekgolong la pele la nywaga go dira boboledi lefaseng ka moka. Mehleng yeo, Bajuda ba be ba sa dule Isiraele feela, eupša ba be ba dula dinageng tše dintši. Ka baka la’ng? Nywaga e makgolo pejana, Bajuda ba ile ba išwa bothopša Asiria, gomme ka morago ga nywaga e mentši, ba bangwe ba išwa Babilona. Ka morago ge Baperesia ba be ba buša Babilona, go be go na le Bajuda bao ba bego ba dula dinageng ka moka tšeo di bego di bušwa ke Peresia. (Esitere 9:30) Lekgolong la pele la nywaga, ge Jesu a be a le mo lefaseng, go be go na le Bajuda ba ba dulago dinageng tšeo di bego di bušwa ke Roma, go swana le Egipita le dikarolo tše dingwe tša Leboa la Afrika gotee le Gerika, Asia Minor (Turkey) le Mesopotamia (Iraq). Go naganwa gore bathong ba 60 milione bao ba bego ba dula dinageng tšeo, ba ka godimo ga 4 milione e be e le Bajuda. Gaešita le ge Bajuda ba ba be ba gašane dinageng tše dintši, ga se ba ka ba lahla bodumedi bja bona.—Mateo 23:15.

16, 17. (a) Ka ge Bajuda ba be ba hwetšagala dinageng tše dintši, batho bao e bego e se Bajuda ba ile ba holwa bjang ke seo? (b) Bakriste ba ile ba latela mohlala wa Bajuda ka ditsela dife?

¹⁶ Ka ge Bajuda ba be ba hwetšagala dinageng tše dintši, batho ba bantši bao e bego e se Bajuda ba be ba tseba ka Mangwalo a Seheberu e bile ba ithutile ditumelo tša Sejuda. Ka mohlala, ba be ba ithutile gore go na le Modimo o tee feela wa therešo le gore bao ba mo hlankelago  ba swanetše go phela ka melao ya gagwe. Ba be ba ithutile gore Mangwalo a Seheberu a tšwa go Modimo gomme a bolela ka diporofeto tše dintši tša mabapi le Mesia. (Luka 24:44) Ka gona ge Bakriste ba be ba bolela ditaba tše dibotse, Bajuda le bao e bego e se Bajuda ba be ba šetše ba tseba tše dingwe tša dilo tšeo Bakriste ba bego ba di ruta. Paulo o be a nyaka go hwetša batho bao ba bego ba tla theetša ditaba tše dibotse. Gantši o be a eya disinagogeng, moo Bajuda ba bego ba rapela gona, gomme a ba fa mabaka ka Mangwalo.—Bala Ditiro 17:1, 2.

¹⁷ Bajuda ba be ba bokana ka mehla disinagogeng goba mafelong a mangwe bakeng sa borapedi. Ba be ba opela dikopelo, ba rapela le go ahlaahla Mangwalo. Bakriste ba ile ba latela mohlala wa bona, gomme le rena lehono re dira se se swanago diphuthegong tša gabo rena.

18, 19. (a) Maemo a lekgolong la pele la nywaga a ile a thuša Bakriste go dira’ng? (b) Sehlogo se se dira gore o ikwe bjang ka Jehofa?

¹⁸ Lekgolo la pele la nywaga e be e le nako ya moswananoši historing. Dinageng tšeo di bego di bušwa ke Roma go be go aparetše khutšo, batho ba bantši ba be ba kgona go bolela leleme le le swanago, e bile molao wa Roma o be o šireletša batho. Go tšea maeto go be go le bonolo e bile batho ba dinageng tše dintši ba be ba tlwaelane le Bajuda le Mangwalo a Seheberu. Dilo tše ka moka di ile tša thuša Bakriste gore ba tšwele pele ba phetha modiro woo Modimo a bego a ba neile wona.

¹⁹ Mo e ka bago nywaga e 400 pele ga ge Jesu a ka tla mo lefaseng, radifilosofi wa Mogerika e lego Plato o ile a ngwala gore go thata kudu gore batho ba tsebe Mmopi gomme a re ga go kgonege gore batho lefaseng ka moka ba botšwe ka yena. Eupša Jesu o itše: “Dilo tše di sa kgonegego go batho di a kgonega go Modimo.” (Luka 18:27) Go molaleng gore modiro wa boboledi o atlegile ka baka la thušo ya Jehofa. O nyaka gore “batho ba ditšhaba ka moka” ba kwe ditaba tše dibotse le go mo tseba. (Mateo 28:19) Sehlogo se se latelago se tlo hlalosa kamoo ditaba tše dibotse di bolelwago ka gona lefaseng ka moka lehono.