Bakriste ba Lekgolong la Pele le Setšo sa Bagerika

BONTŠI bja batho bao Bakriste ba lekgolong la pele la nywaga ba bego ba bolela le bona ka Modimo ba be ba bolela Segerika. Mangwalo ao ba bego ba a diriša go thekga molaetša wa mabapi le Jesu a be a ngwadilwe ka Segerika. Ge bangwadi ba be ba budulelwa go ngwala seo ka morago se ilego sa tsebja e le Mangwalo a Bakriste a Segerika, bontši bja bona ba ile bja ngwala ka Segerika ba diriša dipolelwana le dipapišo tšeo di bego di kwešišwa gabonolo ke batho bao ba bego ba phela le Bagerika. Lega go le bjalo, Jesu le baapostola ba gagwe goba mongwadi le ge e le ofe wa Mangwalo a Bakriste a Segerika e be e se Bagerika. Ge e le gabotse, ka moka e be e le Bajuda.—Baroma 3:1, 2.

Go tlile bjang gore leleme la Segerika le dirišwe kudu ge Bokriste bo ata? Bangwadi ba Bakriste ba lekgolong la pele la nywaga le baromiwa ba be ba fetiša molaetša wa bona bjang e le gore o ipiletše go batheetši ba Bagerika? Le gona, ke ka baka la’ng re swanetše go kgahlegela karolo ye ya histori ya bogologolo?

Go Ata ga Setšo sa Bagerika

Lekgolong la bone la nywaga B.C.E., Aleksandere yo Mogolo o ile a fenya Mmušo wa Peresia gomme  a thoma go fenya karolo e kgolo ya lefase. E le gore a momaganye mmušo wo a bego a o theile ka go fenya dinaga tše dingwe, yena gotee le dikgoši tšeo di ilego tša buša ka morago ga gagwe ba ile ba kgothaletša batho gore ba bolele Segerika gomme ba amogele tsela ya Bagerika ya bophelo.

Gaešita le ka morago ga gore Roma e fenye Gerika gomme e e amoge matla ka moka a tša dipolitiki, setšo sa Bagerika se ile sa tšwela pele go ba le tutuetšo e kgolo ditšhabeng tša kgaufsi. Lekgolong la bobedi le la pele la nywaga B.C.E., babuši ba Roma ba be ba rata dilo ka moka tša Bagerika—tša bokgabo, tša kago, dipuku le filosofi—e lego seo se ilego sa tutueletša sereti se bitšwago Horace go bolela gore: “Gerika ya lekgoba e dirile mothopi wa yona yo sehlogo lekgoba.”

Ka tlase ga pušo ya Roma, metse ya bohlokwa kua Asia Minor, Siria le Egipita e ile ya atlega bjalo ka metse yeo setšo sa Bagerika se bego se theilwe go yona. Bjalo ka tutuetšo yeo e nago le matla a go tliša tlhabologo, setšo sa Bagerika se ile sa kgoma dikarolo ka moka tša bophelo, go tloga go mekgatlo ya mmušo le molao go ya go tša kgwebo, diintaseteri gaešita le moaparo. Ka tlwaelo, metseng ya Gerika go be go e-na le mafelo a go itšhidolla moo masogana a bego a itlwaetša gona le meago yeo go bogelwago dipapadi tša sethaleng go yona, moo dipapadi tša Segerika di bego di bapalelwa gona.

Radihistori e lego Emil Schürer o re: “Bajuda le bona ba ile ba kgongwa ganyenyane-ganyenyane ke tutuetšo ya setšo seo se bego se atile sa Bagerika seo gaešita le ge ba be ba dika-dika go se amogela, ba ilego ba palelwa ke go se ganetša.” Mathomong, phišego yeo Bajuda ba bego ba fišegela bodumedi bja bona ka yona e ile ya dira gore ba ganetše tutuetšo ya boheitene yeo e bego e sepedišana le setšo ya Bagerika, eupša mafelelong tutuetšo ye e ile ya kgoma dikarolo tše dintši tša bophelo bja Bajuda. Schürer o re ge e le gabotse, “naga e nyenyane ya Bajuda e be e dikologilwe mo e ka bago ka mahlakoreng ohle ke dinaga tša Bagerika tšeo Bajuda ba bego ba gapeletšega go ya go tšona bakeng sa kgwebo.”

Tema Yeo e Kgathilwego ke Septuagint

Ge Bajuda ba bantši ba huduga gomme ba dula tikologong ya Mediterranean, ba ile ba ikhwetša ba dula metseng yeo go yona go bego go phelwa go ya ka setšo sa Bagerika gomme go bolelwa Segerika. Bajuda ba bjalo ba ile ba tšwela pele go phela go ya ka bodumedi bja Sejuda gomme ba be ba tšea maeto a go ya Jerusalema bakeng sa menyanya ya ngwaga le ngwaga ya Bajuda. Lega go le bjalo, ge nako e dutše e e-ya, bontši bja bona bo ile bja lebala leleme la Seheberu. * Ka gona, go ile gwa nyakega gore Mangwalo a Seheberu a fetolelwe ka Segerika seo se bego se bolelwa ke batho ba bantši. Diithuti tša Bajuda, mohlomongwe tšeo di bego di le Alexandria, kua Egipita—e lego motse wa bohlokwa wa setšo sa Bagerika—di ile tša thoma modiro wo mo e ka bago ka 280 B.C.E. Mafelelo a seo e bile go fetolelwa ga Septuagint.

Septuagint ke ya bohlokwa kudu. E bile senotlelo seo se ilego sa thuša batho ba dulago ka Bodikela go hwetša mahumo a lego ka Mangwalong a Seheberu. Ka ntle le yona, tsebo ya ditirišano tša Modimo le setšhaba sa Baisiraele e be e ka se hwetšagale ka gobane e be e tla ba e ngwadilwe ka leleme leo le se sa hlwago le kwešišwa ke batho ba bantši gomme e be e ka se ke ya kgona go thuša batho lefaseng ka bophara gore ba bolele le ba bangwe ka Beibele. Ge e le gabotse, Septuagint e neile maemo ao taba e ngwadilwego go ona, dikgopolo le leleme leo le dirilego gore go kgonege gore tsebo ya Jehofa Modimo e fetišetšwe bathong ba ditšo tše sa swanego. Go dirišwa ga Segerika dinageng tše dintši go dirile gore e be leleme le swanelegago kudu gore ditherešo tše kgethwa di fetišwe ka lona.

 Basokologi le Batho ba Boifago Modimo

Lekgolong la bobedi la nywaga B.C.E., Bajuda ba be ba fetoletše bontši bja dipuku tša bona ka Segerika gomme ba be ba ngwala tše dingwe ka leleme leo ka go lebanya. Se se kgathile tema ya bohlokwa go direng gore tsebo ya histori ya Baisiraele le bodumedi bja bona di fetišetšwe go Baditšhaba. Bo-radishistori ba bega gore ka nako yeo “Baditšhaba ba bantši ba ile ba dirišana le Bajuda, ba tšea karolo ditirelong tše kgethwa tša Bajuda gomme ka dinako tše dingwe ba boloka melao ya Bajuda ka mo go feletšego goba mo e nyakilego go ba ka mo go feletšego.”—The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ.

Baditšhaba ba bangwe ba ile ba dira tšwelopele go fihla bokgoleng bja gore ba amogele bodumedi bja Bajuda le lebollo gomme ba fetoga basokologi. Ba bangwe ba ile ba amogela dibopego tše itšego tša bodumedi bja Bajuda eupša ba se ke ba sokologa. Gantši dipukung tša Segerika go be go bolelwa ka batho ba bjalo e le “batho ba boifago Modimo.” Koronelio o bitšwa “monna wa borapedi le yo a boifago Modimo.” Moapostola Paulo o ile a kopana le batho ba bantši bao ba boifago Modimo bao ba bego ba rapela le Bajuda kua Asia Minor ka moka le Gerika. Ka mohlala, kua Antiokia ya Pisidia, Paulo o biditše batho bao ba bego ba kgobokane ka sinagogeng gore ke “Banna, Baisiraele le lena ba bangwe bao le boifago Modimo.”—Ditiro 10:2; 13:16, 26; 17:4; 18:4.

Le ke lebaka leo le dirilego gore ge barutiwa ba Jesu ba thoma go bolela ka Modimo metseng ya Bajuda yeo e lego ka ntle ga mellwane ya Judea, bontši bja bao ba kwelego ditaba tšeo e be ba tšwago setlogong sa Bagerika. Metse yeo e ile ya dira gore go kgonege gore Bokriste bo ate. Ge go be go le molaleng gore Modimo o nea gaešita le Baditšhaba kholofelo ya phološo, barutiwa ba ile ba lemoga gore go Modimo go be go se na “Mojuda goba Mogerika.”—Bagalatia 3:28.

Go Bolela le Bagerika ka Modimo

Bajuda ba bangwe ba lekgolong la pele ba Bakriste ba be ba dika-dika go amogela basokologi ba Baditšhaba ka phuthegong ya Bokriste ka baka la ditekanyetšo tša bodumedi le tša boitshwaro tša batho ba ditšhaba tše dingwe. Ka gona, ge go be go le molaleng gore Modimo o be a ikemišeditše go amogela Baditšhaba, baapostola le banna ba bagolo kua Jerusalema ba ile ba bontšha gabotse gore basokologi bao ba be ba swanetše go ila madi, bootswa le borapedi bja medimo ya diswantšho. (Ditiro 15:29) Go be go le bohlokwa gore yo mongwe le yo mongwe yo a bego a latela tsela ya Segerika ya bophelo a dire bjalo ka gobane setšhaba sa Bagerika le Baroma se be se tletše ka ‘dikganyogo tše hlabišago dihlong’ le bosodoma. Bakriste ba be ba sa phele ka mekgwa e bjalo.—Baroma 1:26, 27; 1 Bakorinthe 6:9, 10.

Gare ga baromiwa ba Bakriste bao ba bego ba bolela le batho ba bangwe ka Modimo lefaseng la Bagerika, ga go yo a tsebjago kudu go feta moapostola Paulo. Go fihla lehono, batho bao ba etelago Athene kua Gerika ba ka bona letlapa la segopotšo leo le dirilwego ka bronze leo le lego botlaseng bja mmoto o bitšwago Areopago, leo e lego segopotšo sa polelo ya Paulo e tsebjago kudu yeo a e neilego motseng woo. Pego yeo e ngwadilwe kgaolong ya bo-17 ya puku ya Beibele ya Ditiro. Mantšu a gagwe a matseno a rego “Banna ba Athene” e be e le tsela e tlwaelegilego yeo seboledi sa Mogerika se bego se thoma polelo ya sona ka yona gomme ka ntle le pelaelo a ile a dira gore batheetši ba gagwe—bao gare ga bona go bego go e na le bo-radifilosofi ba Baepikure le Mastoic—ba lokologe. Go e na le go bontšha gore o selekegile goba a nyatše tumelo ya batheetši ba gagwe, Paulo o ile a tsoma gore a be le tswalano e botse le bona ka go dumela gore ba be ba bonala ba rata bodumedi. O boletše ka aletare ya bona yeo e bego e neetšwe “Go Modimo wa go se Tsebje” gomme a fihlelela selo seo ba dumelelanago ka sona ka go bolela gore yo ke yena Modimo yoo a bego a rulagantše go bolela ka yena.—Ditiro 17:16-23.

Paulo o fihleletše dipelo tša batheetši ba gagwe ka go diriša dikgopolo tšeo ba bego ba ka di amogela.  Mastoic a be a ka dumelelana le yena gore Modimo ke Mothopo wa bophelo bja batho, gore batho ka moka ba tšwa morafong o tee, gore Modimo ga a kgole le rena le gore bophelo bja motho bo ithekgile ka Modimo. Paulo o ile a thekga ntlha ye ya mafelelo ka go tsopola direti tša Mastoic e lego Aratus (Phaenomena) le Cleanthes (Hymn to Zeus). Baepikure le bona ba be ba ka hwetša gore ba dumela dilong tše swanago le tšeo Paulo a dumelago go tšona—Modimo o a phela gomme a ka tsebja, O kgona go itirela dilo, ga a hloke selo go batho le gore ga a dule ditempeleng tše dirilwego ka diatla.

Batheetši ba Paulo ba be ba tlwaelane le mantšu ao a a dirišitšego. Ka kgonthe, go ya ka mothopo o mongwe, “lefase (kosmos),” “bana” le “Mo-ba-gona yo e lego Modimo” ke dipolelwana tšeo gantši di bego di dirišwa ke bo-radifilosofi ba Bagerika. (Ditiro 17:24-29) Ga se gore Paulo o be a ikemišeditše go kwanantšha therešo e le gore a ba rue. Go e na le moo, mantšu a gagwe a go phetha a mabapi le tsogo le kahlolo a be a le kgahlanong le ditumelo tša bona. Lega go le bjalo, ka bohlale o ile a dira gore seo se huperwego ke molaetša wa gagwe le tsela yeo a o fetišago ka yona, di ipiletše go batheetši ba gagwe bao ba bego ba sekametše difilosofing.

Bontši bja mangwalo a Paulo bo be bo ngwaletšwe diphuthego tšeo di bego di le metseng ya Bagerika goba dikoloning tša Baroma tšeo di bego di fetotšwe tša Bagerika ka mo go feletšego. Mangwalo a, ao a bego a ngwadilwe ka Segerika se sebotse le se matla, a ile a diriša gabotse dikgopolo le mehlala yeo e bego e tlwaelegile setšong sa Bagerika. Paulo o bolela ka dipapadi tša mabelo, moputso o newago mofenyi, moetetši yo a bego a e-ya le ngwana wa mošemane sekolong gotee le mehlala e mengwe ya bophelo bja Bagerika. (1 Bakorinthe 9:24-27; Bagalatia 3:24, 25) Gaešita le ge Paulo a be a ikemišeditše go diriša mantšu a Segerika, o ile a gana boitshwaro bja Bagerika le ditumelo tša bona ka matla.

Go ba Dilo Tšohle go Batho ba Mehuta ka Moka

Moapostola Paulo o ile a lemoga gore e le gore a botše ba bangwe ditaba tše dibotse, o swanetše go ‘ba dilo tšohle go batho ba mehuta ka moka.’ O ngwadile gore: “Go Bajuda ke bile bjalo ka Mojuda, e le gore ke rue Bajuda” gomme go Bagerika o bile bjalo ka Mogerika e le gore a ba thuše go kwešiša merero ya Modimo. Ke therešo gore Paulo o be a swanelega kudu go dira bjalo, ka ge e be e le moagi wa Mojuda motseng o fetotšwego wa Bagerika. Bakriste ka moka lehono ba swanetše go dira se swanago.—1 Bakorinthe 9:20-23.

Lehono batho ba dimilione ba huduga go tloga nageng e nngwe go ya go e nngwe le go tloga setšong se sengwe go ya go se sengwe. Se se bakela Bakriste tlhohlo e kgolo kudu ka ge ba katanela go botša batho ditaba tše dibotse tša Mmušo wa Modimo le go phetha taelo ya Jesu ya gore ba “dire batho ba ditšhaba ka moka barutiwa.” (Mateo 28:19) Nako le nako ba hwetša gore ge batho ba e-kwa ditaba tše dibotse ka maleme a gabo bona, ba kgomega dipelo gomme ba arabela gabotse.

Ka baka leo, makasine wo, Morokami O Tsebatša Mmušo wa Jehofa, o gatišwa kgwedi le kgwedi ka maleme a 169 gomme makasine wo o sepedišanago le ona e lego Phafoga!, o gatišwa ka maleme a 81. Go tlaleletša moo, e le gore ba bolele le batho ba hudugetšego tikologong ya bona, bontši bja Dihlatse tša Jehofa bo dira maiteko a go ithuta leleme le lengwe—go akaretša le maleme a thata a bjalo ka se-Arab, se-China le se-Russia. Morero wa tšona o swana le wa lekgolong la pele la nywaga. Moapostola Paulo o o hlalositše gabotse ge a be a re: “Ke bile dilo tšohle go batho ba mehuta ka moka, e le gore ka mešegofela ke phološe ba bangwe.”—1 Bakorinthe 9:22.

[Mongwalo wa tlase]

[Mmapa go letlakala 18]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Roma

GERIKA

Athene

ASIA

Antiokia (ya Pisidia)

TSILITSIA

SIRIA

JUDEA

Jerusalema

EGIPITA

Alexandria

Kerine

LEWATLE LA MEDITERRANEAN

[Seswantšho go letlakala 19]

“Septuagint” e thušitše gore go fetišwe tsebo ya Jehofa lekgolong la pele la nywaga

[Mothopo]

Israel Antiquities Authority

[Seswantšho go letlakala 20]

Letlapa la segopotšo kua Areopago leo e lego segopotšo sa polelo ya Paulo