Tokologo ya Kgonthe ya Ba-maya

BA-MAYA ba tsebja ka dilo tša bogologolo tšeo ba di fihleletšego. Ngwaga le ngwaga baeti ba dikete ba ya Pheninsuleng ya Yucatán kua Mexico, go yo bona diphiramiti tše kgahlišago tše bjalo ka tšeo di lego kua Chichén Itzá le Cobá. Ba-Maya ba be ba sa tsebje feela ka bohlale bja bona go tša boientšenaere eupša le go seo ba se fihleletšego go tša bongwadi, dipalo gotee le tša thuto ya dinaledi. Ba ile ba hlama tshepedišo ya maemo a godimo ya go ngwala mongwalo o raraganego o dirišago diswantšho, go dirišwa ga palo lefela gotee le almanaka ya matšatši a 365 yeo e nago le diphošollo tše di swanago le tša almanaka ya matšatši a 366.

Lega go le bjalo, ge go tliwa tabeng ya bodumedi re bona selo se se fapanego. Ba-Maya ba be ba rapela medimo e mentši; gare ga dilo tše dingwe ba be ba rapela modimo wa letšatši, ngwedi, pula le lefela. Baruti ba bona e be e le balepi ba fišegago ba dinaledi. Borapedi bja bona bo be bo akaretša go dirišwa ga diorelo, diswantšho, go itshega ka dithipa, go intšha madi gotee le go dira dihlabelo ka batho bao e bego e le bagolegwa, makgoba gaešita le bana ka mo go kgethegilego.

Go Fihla ga Masepania

Se ke setšhaba se raraganego seo Masepania a ilego a se hwetša ge a fihla mathomong a lekgolo la bo-16 la nywaga. Banyakišiši ba Masepania, bao ba bego ba bitšwa bafenyi, ba be ba e na le merero e mebedi: go thopa naga e mpsha le mahumo gaešita le go sokolla ba-Maya gore e be Makatholika e le gore ba ba lokolle mekgweng e sehlogo ya boheitene. Na phenyo ya Masepania e ile ya tliša tokologo ya kgonthe ya bodumedi goba tokologo le ge e le efe setšhabeng sa ba-Maya?

Masepania, go akaretša le baruti ba Kereke ya Katholika, ba ile ba thopa naga yeo ya mohlakanelwa yeo go tloga kgale ba-Maya ba bego ba e lema ka mokgwa wa bona wa go rema le go fiša dihlare le dibjalo e le gore ba ka bjala tše dingwe. Go thopša ga naga ye go feleleditše ka mathata a mantši le bonaba. Masepania a ile a thopa gape le didiba tša meetse tšeo e bego e le tšona feela methopo ya meetse Pheninsuleng ya Yucatán. Mathata a oketšegilego a ile a latela ge kereke e be e lefiša ba-Maya lekgetho la ngwaga le ngwaga—di-real * tše 12 le seripa bakeng sa monna yo mongwe le yo mongwe le tše senyane bakeng sa mosadi yo  mongwe le yo mongwe—go tlaleletša lekgethong la mmušo leo le bego le šetše le le boima. Beng naga ba Masepania ba ile ba ikhola ka boemo bjo ka gore pele ba lefelele ba-Maya lekgetho la kereke gomme ka morago ba ba gapeletše go ba šomela go fihlela ba lefa sekoloto seo, e lego seo se ilego sa ba dira makgoba.

Le gona, baruti ba be ba lefiša batho bakeng sa ditirelo tša bodumedi tše bjalo ka kolobetšo, lenyalo gotee le poloko. Ka baka la go thopa naga, lekgetho gotee le ditefo tša ditirelo, kereke e ile ya ikhumiša ka ba-Maya. Badiidi ba dulago dinaga-magaeng ba be ba lebelelwa e le batho ba ratago ditumela-khwele le ba se nago tsebo ka tlhago. Ka go rialo, baruti gotee le balaodi ba ile ba lokafatša go betha ga bona ba-Maya e le ge ba ba laya le go ba tlogediša ditumela-khwele.

Ntwa Yeo e Kgethollago go ya ka Maemo

Mathomong ba-Maya ba ile ba itefeletša ka go kgaotša go lefa makgetho a kereke, go ntšha bana ba bona dikolong tša kereke, go se ye diklaseng tša katikasema gotee le go gana go šoma mašemong. Eupša seo se ile sa fo ba okeletša tlaišego. Boemo bo ile bja mpefala le go feta ka 1847—ka morago ga nywaga e ka bago 300 Masepania a buša. Ba-Maya ba ile ba lwa le Masepania go seo se bitšwago Ntwa Yeo e Kgethollago go ya ka Maemo.

Baetapele ba marabele ba ile ba diriša leswao la bodumedi leo le bitšwago Sefapano Seo se Bolelago, e lego sefapano seo mohlalefi yo a dirago gore dilo tšeo ka tlwaelo di tsebjago di sa bolele di bonagale eka di a bolela, a bego a se diriša go botša ba-Maya gore ba swanetše go lwa go fihla lehung. Ntwa yeo e bile kotsi kudu go ba-Maya. Ge e be e fela semmušo ka 1853, mo e ka bago 40 lekgolong ya ba-Maya ba Yucatán e be e bolailwe. Lega go le bjalo, ntwa e ile ya tšwela pele le go kgaotša ka nywaga e 55. Mafelelong, ba-Maya ba ile ba kgona go itokolla bokgobeng bja Masepania gomme batho ba ile ba thoma go newa naga. Lega go le bjalo, go thwe’ng ka tokologo ya bodumedi?

Ga go na Tokologo ya Kgonthe

Go tliša ga Masepania dithuto tša Katholika nageng ya ba-Maya le Ntwa Yeo e Kgethollago go ya ka Maemo ga se tša tlišetša ba-Maya tokologo ya kgonthe. Lehono, go na le mohuta wa bodumedi bjo bo tswakanego, bodumedi bjo bo kopanyago metlwae ya mehleng ya pele ga ma-Hispanic gotee le metlwae ya Roma Katholika.

Ge e bolela ka ba-Maya ba lehono, puku ya The Mayas—3000 Years of Civilization e re: “Ba Maya ba rapela medimo ya bona ya bogologolo ya tlhago le badimo ba lego mašemong, magageng le dithabeng . . . gomme ka nako e swanago ba rapela bakgethwa ka kerekeng.” Ka gona, modimo yo a bitšwago Quetzalcoatl goba Kukulcáno, o lekanywa le Jesu mola modimogadi wa ngwedi a lekanywa le Kgarebe Maria. Go feta moo, go rapelwa ga sehlare se sekgethwa sa ceiba seo batho ba sa dutšego ba se nošetša bjalo ka ge eka ke sehlare sa kgonthe, go ile gwa tšeelwa legato ke go rapelwa ga sefapano. Go e na le gore difapano di bewe seswantšho sa Jesu, di kgabišwa ka matšoba a dihlare tša ceiba.

Tokologo ya Kgonthe Mafelelong!

Nywageng ya morago bjale, Dihlatse tša Jehofa kua Mexico di thomile lesolo le legolo la go ruta ba-Maya Beibele. Dikgatišo tše theilwego Beibeleng tše bjalo ka makasine wo, di ile tša newa ba-Maya ka leleme la bona e le go ba thuša go kwešiša morero wa Modimo ka batho. Mafelelo e bile afe? Nakong ya ge go be go ngwalwa sehlogo se, go be go e-na le bagoeledi ba ditaba tše dibotse tša Mmušo wa Modimo bao ba bolelago se-Maya ba ka bago 6 600 bao ba kopanelago le diphuthego tše 241 tša Dihlatse tša Jehofa lefelong leo. Na go bile bonolo go ba-Maya go itokolla ditumelong tša bona tša setšo e le gore ba amogele therešo ya Beibele?

Go ba-Maya ba bantši ba botegago go bile boima. Marcelino gotee le mosadi wa gagwe Margarita ba be ba itšea e le Makhatholika a fišegago. Ngwaga le ngwaga ba be ba hlompha sefapano ka go se rwala go tloga kerekeng go ya legaeng la bona, moo ba fihlago ba dira dihlabelo tša diphofoolo ke moka ba je dihlabelo tšeo le bagwera le ba leloko. Ke moka Dihlatse tša Jehofa di ile tša ba  etela gomme tša thoma go ithuta Beibele le bona. Ba gopola ka gore: “Re ile ra lemoga gore seo re bego re ithuta sona ke therešo eupša re be re nagana gore ge e ba re tlogela ditumelo tša rena tša pele, re tla hlaselwa ke batemona.” Lega go le bjalo, ba ile ba tšwela pele ba ithuta Beibele. Marcelino o re: “Ganyenyane-ganyenyane therešo ya Beibele e ile ya nwelela ka dipelong tša rena. Seo se ile sa re nea sebete sa go bolela le ba lapa gotee le bagwera ka seo re ithutilego sona Beibeleng. Ga bjale re thabela go lokologa ditumela-khweleng tšeo re bego re le makgoba a tšona. Re nyamišwa feela ke gore ga se ra thoma ka pejana. Re nyaka go dira sohle seo re ka se kgonago ka ge pele re be re sa tsebe ka Jehofa gomme re šome ka thata go botša ba bangwe ditherešo tše kgahlišago tšeo di lego ka Beibeleng.”

Alfonso wa nywaga e 73 e be e le Mokhatholika yo a fišegago. O be a tlwaetše go rulaganya menyanya ya bodumedi yeo e bego e akaretša mmisa, metantsho gotee le dijo le dino bakeng sa bao ba tlilego monyanyeng motseng wa gabo. Le gona, go be go e-na le dipapadi tšeo go tšona batho ba lwago le dipholo bakeng sa boithabišo. O hlalosa gore: “Go be go tlwaelegile go letela gore menyanya ye e feleletše ka dintwa tša botagwa. Gaešita le ge ke be ke thabela menyanya ye, ke be ke ikwa eka go na le seo se hlaelago bodumeding bja-ka.” Ge Dihlatse tša Jehofa di be di bolela le Alfonso ka Beibele, o ile a amogela thuto ya Beibele. Go sa šetšwe go fokola mmeleng, o ile a thoma go ya dibokeng tša Dihlatse Holong ya Mmušo. Ga bjale o tlogetše mekgwa ya gagwe ya pele ka moka ya bodumedi gomme o diriša sebaka se sengwe le se sengwe go bolela ka tumelo ya gagwe e mpsha le bao ba mo etelago legaeng la gagwe.

Ye ke mehlala e sego kae feela ya ba-Maya ba bantši ba botegago bao ba hweditšego tokologo ya kgonthe ya bodumedi. Ee, ditlogolwana tša baagi ba diphiramiti tše kgahlišago tša kua Yucatán di sa dutše di le gona. Di sa dutše di bolela leleme le swanago. Ba bantši ba phela go swana le bagologolo ba bona, ba dula dintlong tšeo di agilwego ka dikota tšeo di logagantšwego ka makala a masesane tšeo di ritetšwego ka letsopa gomme di ruletšwe ka makala a mopalema. Ba lema lefela le leokodi ba diriša mokgwa o swanago wa go rema le go fiša dihlare le dibjalo e le gore ba ka bjala tše dingwe. Eupša ga bjale therešo ya Lentšu la Modimo e lokolotše ba-Maya ba bantši bokgobeng bja maaka a bodumedi le ditumela-khwele. Ba tloga ba leboga mantšu a matla a Jesu a rego: “Le tla tseba therešo, gomme therešo e tla le lokolla.”—Johane 8:32.

[Mongwalo wa tlase]

[Mmapa go letlakala 13]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Dinaga tšeo di bego di hueditšwe ke ba-Maya ba bogologolo

Kgogometšane ya Mexico

MEXICO

Pheninsula ya Yucatán

Chichén Itzá

Cobá

BELIZE

GUATEMALA

HONDURAS

EL SALVADOR

[Seswantšho go letlakala 13]

Mašope a ba-Maya kua Chichén Itzá

[Seswantšho go letlakala 15]

Marcelino le mosadi wa gagwe Margarita ba boledišana le batho ka Beibele kua Yucatán