Motse wa Korinthe​—“O Laola Maema-kepe a Mabedi”

GE E ba o ka lebelela mmapa wa Gerika, o tla hlokomela gore karolo e kgolo ya naga yeo ke pheninsula le seo se bonalago eka ke sehlakahlaka se segolo ka borwa. Dikarolo tše tše pedi di kgokaganywa ke karolwana e sesane ya naga ya bophara bjo e ka bago bja dikhilomithara tše tshela karolong ya yona e sesane kudu. Karolo ye e bitšwa Isthmus ya Korinthe gomme e kgokaganya pheninsula ya Peloponnesus ka borwa le karolo e kgolo ya naga e lego ka leboa.

Go na le lebaka le lengwe gape leo le dirago gore isthmus e be ya bohlokwa. E bitšwa leporogo la lewatle ka gobane ka bohlabela bja yona ke Kgogometšane ya Saronic yeo e lebeletšego ka Lewatleng la Aegean le ka bohlabela bja Mediterranean gomme ka bodikela bja yona ke Kgogometšane ya Korinthe yeo e lebišago Lewatleng la Ionian, Lewatleng la Adriatic le ka bodikela bja Mediterranean. Gare ga mafelo a ka moka ke motse wa Korinthe, e lego lefelo la bohlokwa leo moapostola Paulo a bego a feta go lona ge a le maetong a gagwe a boromiwa leo le bego le tsebja lefaseng la bogologolo ka katlego ya lona go tša kgwebo, bophelo bja matsaka le bja boitshwaro bjo bo gobogilego.

Motse o Kgahlišago

Motse wa Korinthe o kgaufsi le karolo ya ka bodikela ya naga ye ya bohlokwa. Go na le maema-kepe a mabedi ka mahlakoreng ka bobedi a isthmus ye e sesane—Lechaeum ka bodikela le Kenkerea ka bohlabela. Ka baka leo, rathutafase wa Mogerika e lego Strabo o hlalositše gore motse wa Korinthe “o laola maema-kepe a mabedi.” Ka ge o be o le lefelong le le  swanetšego, motse wa Korinthe o ile wa thoma go laola ditsela tša ditšhaba-tšhaba, o laola kgwebo ya ka borwa le ya ka leboa gotee le kgwebo ya ka bohlabela le bodikela ya dikepe.

Go tloga mehleng ya bogologolo, dikepe tšeo di tšwago ka bohlabela (Asia Minor, Siria, Fenikia le Egipita) le tšeo di tšwago ka bodikela (Italy le Sepania) di be di e-tla di rwele dithoto gomme dithoto tšeo di be di fološwa boema-kepeng ke moka di išwa ka lehlakoreng le lengwe la isthmus leo le lego bokgole bja dikhilomithara tše sego kae. Ge dithoto tše di fihla moo, di be di nametšwa dikepeng tše dingwe e le gore di tšwele pele ka leeto la tšona. Dikepe tše dinyenyane di be di gogelwa ka lehlakoreng le lengwe la isthmus ka tsejana yeo e bitšwago diolkos.—Bona  lepokisi leo le lego go letlakala 27.

Ke ka baka la’ng basesiši ba dikepe ba be ba diriša tsela e fetago nageng ge ba e-ya ka lehlakoreng le lengwe la isthmus? Ka gobane tsela ye e be e ba efoša dikotsi tša leeto la dikhilomithara tše 320 la go feta mawatleng a kotsi ao a lego dikarolong tšeo di dulago di hlaselwa ke madimo tša ka borwa bja Peloponnesus. Ka mo go kgethegilego, basesiši ba dikepe ba be ba phema Cape Malea yeo go boletšwego ka yona gore: “Ge e ba o sepela ka tsela yeo e fetago Cape Malea, o ka se ke wa boa gae.”

Boema-kepe bjo bo Nweletšego bja Kenkerea bo a Utollwa

Boema-kepe bja Kenkerea bja botelele bja dikhilomithara tše ka bago 11 bjo bo lego ka bohlabela bja Korinthe, e be e le boema-kepe bja mafelelo ditseleng tša lewatleng tša Asia. Lehono, karolo ya bjona e kgolo e nweletše ka meetseng ka baka la ditšhišinyego tše kotsi tša lefase tšeo di hlasetšego mo e ka bago mafelelong a lekgolo la bone la nywaga C.E. Strabo o hlalositše Kenkerea e le boema-kepe bjo bogolo le bjo bo humilego gomme radifilosofi wa Moroma e lego Lucius Apuleius o itše ke “lefelo le legolo leo le etelwago kgafetša-kgafetša ka dikepe tša ditšhaba tše dintši tše di fapa-fapanego.”

Mehleng ya Baroma, boema-kepe bjo bo be bo e-na le ditsejana tše pedi tšeo di fetelago ka lewatleng tšeo di swanago le tlhako ya pere, e lego seo se dirilego gore go be le tsela ya go tsena boema-kepeng bjo ya bophara bja dimithara tše 150 go ya go tše 200. Dikepe tša botelele bja go fihla go dimithara tše 40 di be di kgona go tsena boema-kepeng bjo. Dilo tšeo di epolotšwego ka lehlakoreng la ka borwa-bodikela di utollotše dikarolwana tša tempele yeo go naganwago gore e be e le lefelo le lekgethwa la modimogadi Isis. Go ka direga gore meago yeo e bego e le ka lehlakoreng le lengwe la boema-kepe e be e le lefelo le lekgethwa la modimogadi Aphrodite. Go be go dumelwa gore medimogadi  ye e mebedi ke bašireletši ba kgethegilego ba basesiši ba dikepe.

Kgwebo ya dikepe yeo e bego e dirwa boema-kepeng e ka ba e be e le lebaka leo ka lona moapostola Paulo a bego a dira ditente kua Korinthe. (Ditiro 18:1-3) Puku e bitšwago In the Steps of St. Paul e re: “Ge marega a be a batamela, badiri ba ditente ba Korinthe, bao gape ba bego ba dira diseila tša dikepe, ba be ba e-ba le mošomo o montši kudu go feta wo ba ka kgonago go o dira. Ka ge maema-kepe a ka bobedi a be a tletše dikepe tšeo di tlogetšwego moo nakong ya marega e le gore di lokišwe gomme di tsenywe ditlabakelo tše difsa nakong ya ge go se na dikepe tšeo di sesago mawatleng, barekiši ba dikepe ba Lechæum le Kenkerea ba swanetše go ba ba be ba ka kgona go thwala motho le ge e le ofe yo a bego a ka kgona go roka seila ya sekepe.”

Ka morago ga go dula Korinthe dikgwedi tše fetago 18, Paulo o ile a sesa ka sekepe go tloga Kenkerea go ya Efeso mo e ka bago ka 52 C.E. (Ditiro 18:18, 19) Ka nako e itšego nywageng e mene e latetšego, go ile gwa thewa phuthego ya Bokriste kua Kenkerea. Beibele e re botša gore Paulo o ile a kgopela Bakriste ba kua Roma gore ba thuše mosadi wa Mokriste yo a bitšwago Fibe yo a tšwago “[phuthegong] yeo e lego Kenkerea.”—Baroma 16:1, 2.

Lehono, batho bao ba etelago sekhutlo sa Kenkerea ba rutha meetseng a hlwekilego gare ga mašaledi a boema-kepe bjo bo nweletšego. Bontši bja bona ga ba tsebe gore nywaga-kgolong e mentši e fetilego go be go dirwa mediro e mentši lefelong le, ya Bokriste gotee le ya kgwebo. Go bjalo le ka boema-kepe bjo bongwe bja Korinthe e lego Lechaeum, bjo bo lego ka lehlakoreng la ka bodikela la isthmus.

Lechaeum—Tsela ya go ya ka Bodikela

Tsela e adilwego mafsika e bitšwago Mmila wa Lechaeum e be e tloga mebarakeng ya Korinthe gomme e e-ya ka go lebanya boema-kepeng bja ka bodikela bjo bo lego bokgoleng bja dikhilomithara tše pedi e lego Lechaeum. Baentšeneare ba ile ba epa karolo ya lebopo e le gore ba age boema-kepe gomme ba kgobela santa lebopong e le gore ba šireletše dikepe tšeo di emišitšwego moo gore di se senywe ke diphefo tše matla tše di tšwago kgogometšaneng. Bjo e kile ya ba bjo bongwe bja maema-kepe a magolo kudu tikologong ya Mediterranean. Baepi ba marope ba utollotše mašaledi a tora e nago le lebone ya go hlahla basesiši ba dikepe gotee le sehlwa-seeme sa Poseidon se swere kgabo ya mollo.

Go bapa le Mmila wa Lechaeum wo o bego o šireleditšwe ka marako a mabedi, go be go e-na le tsejana ya maoto, meago ya mmušo, ditempele le meago yeo e nago le mabenkele. Mo Paulo o swanetše go ba a ile a kopana le batho ba swaregilego ka go reka dilo, batho ba sa dirego selo, beng ba mabenkele, makgoba, bo-rakgwebo gotee le ba bangwe—batho ba swanelegago kudu bao a bego a ka bolela le bona ka Modimo.

Lechaeum e be e se feela boema-kepe bja kgwebo, eupša gape e be e le moo go emišwago dikepe tša ntwa. Ba bangwe ba bolela gore sekepe seo se huduwago ke banna ba bararo ka mahlakoreng ka bobedi, e  lego se sengwe sa dikepe tša ntwa tšeo di bego di atlega kudu mehleng ya bogologolo, se hlamilwe ke Ameinocles, e lego moagi wa dikepe wa Mokorinthe lefelong la go aga dikepe la kua Lechaeum mo e ka bago ka 700 B.C.E. Baathene ba ile ba diriša mehola ya dikepe tše phenyong ya bona ya bohlokwa ya madira a Peresia kua Salamis ka 480 B.C.E.

Seo e kilego ya ba boema-kepe bja leema-ema lehono e fo ba “meetse a maso a sa išego ao a tletšego mehlaka.” Ga go selo seo se bontšhago gore nywaga-kgolong e fetilego boema-kepe bjo e be e le bjo bongwe bja maema-kepe a magolo kudu tikologong ya Mediterranean.

Korinthe e Bakela Bakriste Ditlhohlo

Ka ntle le go ba mafelo a kgwebo, maema-kepe a Korinthe e be e le tsela ya go tsenya mekgwa yeo e bego e tutuetša kudu batho bao ba dulago motseng woo. Maema-kepe a a be a tliša kgwebo le mahumo. Korinthe e ile ya kgobela mahumo ka go lefiša bagwebi tšhelete e ntši kudu ge ba tsena boema-kepeng le ka go lefiša batho ge ba diriša ditsejana tša yona go fetiša dithoto le dikepe. Le gona, motse wo o be o lefiša batho lekgetho ge ba diriša ditsela tša wona tšeo di lego ka gare ga naga. Go ya mafelelong a lekgolo la bošupa la nywaga B.C.E., tšhelete yeo Mmušo o bego o e dira ka makgetho a tšwago mebarakeng le ao batho ba a lefago ge ba diriša maema-kepe e dirile gore mmušo o kgone go fediša lekgetho leo badudi ba motse ba bego ba le lefa.

Korinthe e be e hwetša tšhelete e oketšegilego go bagwebi bao ba bego ba dula go yona. Bontši bja bona ba be ba reka dilo tša matsaka e bile ba rata meletlo ya boitshwaro bjo bo gobogilego. Le gona, basesiši ba dikepe ba be ba e-ya Korinthe ka bontši gomme ba e humiša. Go etša ge Strabo a bontšha, ba be ba fetša tšhelete ya bona gabonolo. Ba be ba hwetša ditirelo tše dintši baduding ba motse wo, go akaretša le go lokišwa ga dikepe.

Go begwa gore mehleng ya Paulo motse wo o be o e-na le badudi ba ka bago 400 000, o fetwa feela ke Roma, Alexandria le Antiokia ya Siria. Bagerika, Baroma, Basiria, Baegipita le Bajuda ba be ba dula Korinthe. Baeng bao ba bego ba e-tla go bona naga, batho bao ba bego ba e-tla dipapading tša mabelo, bathadi ba diswantšho, bo-radifilosofi, bo-rakgwebo le ba bangwe ba be ba e-tla ka mehla ba diriša maema-kepe a Korinthe. Baeng ba bangwe ba be ba tliša dimpho ditempeleng gomme ba direla medimo dihlabelo. Tše ka moka di dirile gore motse wa Korinthe e be o atlegago le woo batho ba o ratago—eupša go be go e-na le ditla-morago tše nyamišago.

Puku e bitšwago In the Steps of St. Paul e re: “Korinthe, yeo e bego e le gare ga maema-kepe ao a mabedi, e ile ya hlabologa gomme ya amogela mekgwa e gobogilego ya ditšhaba dišele tšeo dikepe tša tšona di bego di le maema-kepeng a yona.” Batho ba tšwago Bohlabela le Bodikela ba be ba kopana Korinthe gomme ba tliša mekgwa ya bona e gobogilego. Ka baka leo, Korinthe e ile ya phuhlama boitshwarong gomme badudi ba yona ba phela bophelo bja matsaka ka mo go feteletšego—ya ba motse o gobogilego kudu wa Gerika ya bogologolo. Go phela ka mekgwa ya Bakorinthe goba go itshwara bjalo ka Mokorinthe go be go bolela go phela bophelo bjo bo gobogilego.

Go dikologwa ke batho ba bjalo ba ratago matsaka le boitshwaro bjo bo gobogilego go ile gwa bea tswalano ya Bakriste le Modimo kotsing. Balatedi ba Jesu bao ba dulago Korinthe ba be ba swanetše go eletšwa gore ba dule ba amogelega go Modimo. Ka mo go swanetšego, Paulo o ile a nyatša ka matla megabaru, go amoga batho dilo ka šiši le go se hlweke boitshwarong ka mangwalong a gagwe a yago go Bakorinthe. Ge o bala mangwalo ao a a buduletšwego, o tla lemoga tutuetšo e gobogilego yeo Bakriste ba moo ba ilego ba swanelwa ke go lebeletšana le yona.—1 Bakorinthe 5:9, 10; 6:9-11, 18; 2 Bakorinthe 7:1.

Lega go le bjalo, tlhabologo ya Korinthe e be e e-na le mehola ya yona. Batho ba be ba dula ba e-tla le dikgopolo tše difsa motseng wo. Badudi ba yona ba be ba kgona go kgotlelela batho ba nago le dipono tše di fapanego le tša bona go feta badudi ba metse e mengwe yeo Paulo a ilego a e etela. Motho yo mongwe yo a hlalosago Beibele o re: “Batho ba tšwago ka bohlabela ba be ba kopana le ba tšwago ka bodikela motseng wo wa boema-kepe gomme ba ruta badudi ba ona kgopolo le ge e le efe e mpsha yeo e lego gona, filosofi le bodumedi bjo bo lego gona lefaseng.” Ka baka leo, madumedi a fapa-fapanego a be a kgotlelelwa gomme seo se ile sa dira gore go be bonolo gore Paulo a kgone go bolela le batho ka Modimo.

Maema-kepe a mabedi a Korinthe—Kenkerea le Lechaeum—a tsentše letsogo katlegong le botumong bja motse wo. Le gona, ona maema-kepe a a ile a dira gore go be thata gore Bakriste ba dule Korinthe. Go a swana le ka lefase la mehla yeno. Ditutuetšo tše kotsi tše bjalo ka go rata dilo tša matsaka ka mo go feteletšego le boitshwaro bjo bo gobogilego di bea tswalano ya Modimo le batho bao ba mmoifago kotsing. Ka gona, le rena re swanetše go ela hloko ditemošo tše di buduletšwego tšeo Paulo a di neilego Bakriste ba Korinthe.

[Box/​Picture on page 27]

 DIOLKOS​—MOKGWA WA GO FETIŠA DITHOTO NAGENG E OMILEGO

Go ya mafelelong a lekgolo la bošupa la nywaga B.C.E., ge maiteko a go aga mokero a foloditše, mmuši wa Korinthe e lego Periander o ile a loga maano a go fetišetša dithoto ka lehlakoreng le lengwe la isthmus. * Ka ge e be e bitšwa diolkos, yeo e bolelago “go fetišetša ka lehlakoreng le lengwe,” tsejana ye e be e le ya mafsika a phaphathi e nago le mekoti yeo e tsentšwego diporo tša mapolanka tšeo di tloditšwego ka makhura. Dithoto tšeo di tšwago dikepeng tšeo di lego ka boema-kepeng bjo bongwe di be di theošwa gomme di laišwa dikoloyaneng tšeo di nago le maotwana ke moka di gogwa ke makgoba tsejaneng yeo gomme a di iša ka lehlakoreng le lengwe. Ka dinako tše dingwe diketswana tšeo di rwelego dithoto le tšona di be di gogwa tsejaneng yeo gomme di išwa ka lehlakoreng le lengwe.

[Mongwalo wa tlase]

[Mmapa go letlakala 25]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

GERIKA

Kgogometšane ya Korinthe

Boema-kepe bja Lechaeum

Korinthe ya bogologolo

Kenkerea

Isthmus ya Korinthe

Saronic Kgogometšane

Peloponnese

LEWATLE LA IONIAN

Cape Malea

LEWATLE LA AEGEAN

[Seswantšho go letlakala 25]

Dikepe tšeo di rwalago dithoto di feta Mokerong wa Korinthe lehono

[Seswantšho go letlakala 26]

Boema-kepe bja Lechaeum

[Seswantšho go letlakala 26]

Boema-kepe bja Kenkerea

[Mothopo wa Seswantšho go letlakala 25]

Todd Bolen/Bible Places.com