Leina la Modimo le go Tsoma ga Alfonso de Zamora go Fetolela Mangwalo ka mo go Nepagetšego

NGWAGENG wa 1492, Ferdinand le Isabella, kgoši le mohumagadi ba Sepania, ba ile ba ntšha taelo ya gore: “Re laela Bajuda ka moka ba banna le ba basadi . . . gore mafelelong a July ngwageng wo, ba tloge mebušong le dinageng tša rena ka moka ba ena le barwa le barwedi ba bona gotee le bahlanka ba bona ba banna le ba basadi le maloko ka moka a bona a Bajuda, ba banyenyane le ba bagolo, go sa šetšwe nywaga ya bona, le gore ba se ke ba leka ba boela moo.”

Go ya ka taelo yeo ya go ba raka, lapa le lengwe le le lengwe la Bajuda kua Sepania le ile la newa kgetho, le be le ka kgetha go tšhaba goba go latola bodumedi bja lona. Rabi yo a bitšwago Juan de Zamora a ka ba a ile a bona go le kaone gore a sokologele Bokatholikeng gomme a šale Sepania, e lego moo meloko ya bagologolo ba gagwe e phetšego gona nako e telele. Ka ge e be e le Mojuda, go ka direga gore Juan o ile a romela morwa wa gagwe Alfonso sekolong se se tumilego sa dithuto tša Seheberu kua Zamora. Ka morago, Alfonso o ile a tseba Selatine, Segerika le Searama. Ka morago ga ge a feditše dithuto tša gagwe, o ile a thoma go ruta Seheberu Yunibesithing ya Salamanca. Kapejana ka morago ga moo, go tseba ga gagwe maleme go ile gwa dirišwa gabotse go thuša diithuti tša Beibele tša Yuropa ka bophara.

Ka 1512, Yunibesithi e mpsha ya Alcalá de Henares e ile ya kgetha Alfonso de Zamora gore a okamele dithuto tša Seheberu. Ka ge Zamora e be e le se sengwe sa diithuti tše di tsebegago kudu tša mehleng ya gagwe, mokadinale Jiménez de Cisneros, mothei wa yunibesithi yeo, o ile a mo kgopela gore a mo thuše modirong o bohlokwa kudu wa go fetolela Complutensian Polyglot. Beibele ye ya dibolumo tše tshela e hupere mangwalo a makgethwa ka Seheberu, Segerika le ka Selatine gotee le dikarolo tše dingwe tša ona ka Searama. *

Seithuti sa Beibele Mariano Revilla Rico se bolela ka modiro wo gore: “Go Bajuda ba bararo ba basokologi bao ba tšerego karolo modirong wa Mokadinale [Cisneros], yoo a tumilego kudu ke Alfonso de Zamora, setsebi sa popopolelo, radifilosofi le setsebi sa Talmud, re sa bolele ka go ba ga gagwe seithuti sa Selatine, Segerika, Seheberu le Searama.” Dithuto tša Zamora di dirile gore a phethe ka gore phetolelo e nepagetšego ya Beibele e nyaka tsebo e tseneletšego ya maleme a mathomong a bogologolo. Ge e le gabotse, o ile a ba yo mongwe wa bathekgi ba bagolo ba go tsošološwa ga thuto e tseneletšego ya Beibele moo go thomilego mathomong a lekgolo la bo-16 la nywaga.

Lega go le bjalo, Zamora o phetše mehleng e thata le lefelong leo go bego go le kotsi go ka kgothaletša gore go ithutwe Beibele ka mo go  tseneletšego. Lekgotla la Dikotlo tša Bohlanogi la Sepania le be le rena moo gomme Kereke ya Katholika e be e re phetolelo ya Vulgate ya Selatine ke phetolelo e nnoši ya Beibele yeo e lego molaong. Lega go le bjalo, ga e sa le go tloga Mehleng ya Magareng, diithuti tša Katholika di be di šetše di lemogile gore phetolelo ya Selatine ya Vulgate e be e ena le diphošo tše dintši. Mathomong a lekgolo la bo-16 la nywaga, Alfonso de Zamora le ba bangwe ba ile ba thoma modiro wa go lokiša diphošo tšeo.

‘Go be go Nyakega Gore go Fetolelwe e le Gore Ditšhaba di Phologe’

Gare ga mediro ya Zamora, kgatišo ya Seheberu ya seo ka tlwaelo se bitšwago Testamente ya Kgale gotee le phetolelo ya yona ya Selatine, ka ntle le pelaelo e be e le e bohlokwa kudu. Go bonagala maikemišetšo a gagwe e be e le gore kgatišo ye e dirišwe kudu modirong wo o bego o tla thongwa wa go fetolela Complutensian Polyglot. Se sengwe sa dingwalwa tša gagwe se bokgobapukung bja El Escorial kgauswi le Madrid, Sepania. Se lokeleditšwe e le G-I-4 gomme se hupere puku e feletšego ya Genesi ka Seheberu gotee le phetolelo ya lentšu ka lentšu ya Selatine.

Ketapeleng ya sona go na le mantšu a rego: “Go be go nyakega gore Mangwalo a Makgethwa a fetolelwe ka maleme a mangwe e le gore ditšhaba di phologe. . . . Re ile ra bona . . . go le bohlokwa kudu gore babotegi ba be le phetolelo ya Beibele ya lentšu ka lentšu, yeo e dirilwego ka tsela yeo e lego gore lentšu le lengwe le le lengwe la Seheberu le fetolelwe ka Selatine.” Alfonso de Zamora o be a swanelega go ka thoma modiro woo o mofsa wa go fetolela ka Selatine ka gobane e be e le seithuti se se tsebjago kudu sa Seheberu.

‘Moya wa ka ga o Kgone go Hwetša Lefelo la Boikhutšo’

Ka tsela e itšego, Sepania ya lekgolong la bo-16 la nywaga e be e le lefelo le le swanetšego bakeng sa diithuti tše bjalo ka Zamora go ka šoma go lona. Mehleng ya Magareng, Bajuda e be e le ba bantši kudu kua Sepania. The Encyclopædia Britannica e hlalosa ka gore: “Ka ge e be e ena le badudi ba bantši ba Mamoseleme le ba Bajuda, Sepania ya mehleng ya magareng e be e le naga e nnoši ya ka bodikela bja Yuropa yeo e nago le batho ba merafo e mentši le madumedi a mantši, le gona tlhabologo e kgolo ya Sepania ya bodumedi, bokgabo le meago ya mafelelong a Mehla ya Magareng e bile gona ka baka la se.”

Ka ge go be go ena le Bajuda ba bantši kua Sepania, go ile gwa tlala dingwalwa tše dintši tša Beibele ya Seheberu. Bangwadi ba Bajuda dikarolong tše dintši tša Sepania ba be ba šomile ka thata go dira dikopi tša dingwalwa tše e le gore di dirišetšwe go bala Mangwalo phatlalatša disinagogeng. L. Goldschmidt, o bolela ka pukung ya gagwe ya The Earliest Editions of the Hebrew Bible, gore “ga se dikgatišo tša Sepanishi le Sepotokisi tša Pentateuch feela tšeo di bego di tšewa e le tše nepagetšego kudu go Diithuti tša Bajuda, eupša go be go gatišwa le dingwalwa tšeo dikgatišo tše di bego di tšerwe go tšona gotee le dingwalwa tša diithuti tšeo di bego di ngwadilwe ka maleme a mantši.”

Go sa šetšwe maemo a kgahlišago a Sepania, go ile gwa tsoga kganetšo e šoro kgahlanong le bao ba bego ba nyaka go fetolela Beibele. Ka 1492, madira a Katholika a Kgoši Ferdinand le Mohumagadi Isabella a ile a fenya setšhaba sa mafelelo sa Mamoseleme kua Sepania. Bjalo ka ge go boletšwe pejana, ngwageng wona woo dikgoši di ile tša nea taelo ya gore batho ka moka bao ba kgomaretšego bodumedi bja Sejuda ba rakwe Sepania. Taelo e swanago le ye e ile ya raka Mamoseleme nywageng e lesome ka morago. Ga e sa le go tloga ka nako yeo, Bokatholika e ile ya ba bodumedi bja Naga bja Sepania, gomme gwa se sa amogelwa madumedi a mangwe.

Moya wo o mofsa wa bodumedi o be o tla kgoma bofetoledi bja Beibele bjang? Phihlelo ya Alfonso de Zamora e bontšha se. Gaešita le ge seithuti se sa Mojuda se be se sokologetše Bokatholikeng, baetapele ba bodumedi ba Sepania ba ile ba gana go hlokomologa setlogo sa gagwe. Baganetši ba bangwe ba ile ba swaya Mokadinale Cisneros diphošo bakeng sa go diriša bokgoni bja basokologi ba Bajuda ge a be a fetolela Beibele ya gagwe ya Polyglot. Ditlhaselo tše di ile tša tlaiša Zamora kudu. Zamora o lla tlhalosong e lego sengwalweng se sengwe se se ka hwetšwago Yunibesithing ya Madrid, ka gore: “Nna, . . . yo a lahlilwego le go hloiwa ke bagwera ba ka ka moka—bao ba fetogilego manaba a ka—ga ke kgone go  hweletša moya wa ka le bogato bja dinao tša ka lefelo la boikhutšo.”

Le lengwe la manaba a gagwe a magolo e be e le Juan Tavera, mopišopomogolo wa Toledo, yoo ka morago a ilego a ba mootli yo mogolo wa bahlanogi. Zamora o ile a nyamišwa kudu ke ditlhaselo tša Tavera moo a ilego a ba a dira boipiletšo go mopapa. Lengwalo la gagwe le boletše ka boripana gore: “Re a kgopela e bile re a lopa gore hle Mohlomphegi o re thuše . . . gomme o re phološe go lenaba la rena mopišopo wa Toledo, Don Juan Tavera. Letšatši le letšatši e bile a sa lape, o re tlaiša ka ditsela tše dintši le tše sa kgahlišego. . . . Re ikhwetša re tlaletšwe kudu, ka ge a re tšea re fo ba bjalo ka diphoofolo tšeo di išwago tlhabong. . . . Ge e ba Mohlomphegi o ka kwa topo ye yeo e lebišitšwego go wena, ‘Yahweh o tla go šireletša le go dira gore leoto la gago le se kgopše.’ (Diema 3:23)” *

Seo Alfonso de Zamora a Gopolwago ka Sona

Go sa šetšwe ditlhaselo tše, modiro wa Zamora o ile wa tšwela pele gomme wa atlega e le gore o hole barutwana ba bantši ba Beibele. Gaešita le ge a se a ka a fetolela Mangwalo ka maleme ao a bego a bolelwa mehleng ya gagwe, o ile a direla bafetoledi ba bangwe mošomo o bohlokwa kudu. Gore re kwešiše kamoo a tsentšego letsogo ka gona, re swanetše go gopola gore bofetoledi bja Beibele ka mehla bo ithekgile ka mehuta e mebedi ya diithuti. Wa pele, go swanetše go ba le diithuti tšeo di ithutago dikopi tša mangwalo a makgethwa ka maleme a mathomong—Seheberu, Searama le Segerika—e le gore go tšweletšwe mangwalo ao a kaonefaditšwego le a nepagetšego ka maleme a. Ke moka mofetoledi a ka fetolela go tšwa mangwalong a go ya lelemeng leo le bolelwago.

Alfonso de Zamora e be e le seithuti se segolo seo se ilego sa fetolela le go kaonefatša mangwalo a Seheberu ao mafelelong a ilego a gatišwa ka go Complutensian Polyglot ka 1522. (Tlotlontšu ya gagwe ya Seheberu le Selatine gotee le popopolelo ya Seheberu tšeo di bego di le ka kgatišong ye le tšona di nolofaleditše bafetoledi mošomo.) Erasmus, yo a phetšego mehleng ya Zamora, o ile a dira mošomo o swanago ka go fetolela Mangwalo a Bakriste a Segerika, ao ka tlwaelo a bitšwago Testamente e Mpsha. Gateetee ge mangwalo a ao a kaonefaditšwego a Seheberu le Segerika a hwetšagala, bafetoledi ba bangwe ba be ba ka thoma modiro o bohlokwa wa go fetolela Beibele ka leleme la batho. Ge William Tyndale a be a fetolela Beibele ka Seisemane, e be e le yo mongwe wa bafetoledi ba mathomo bao ba dirišitšego mangwalo a Seheberu a Complutensian Polyglot.

Go phatlalatšwa mo gogolo ga Beibele lehono ke mafelelo a swanetšego go retwa a modiro wa banna ba bjalo ka Zamora, bao ba bego ba neetše maphelo a bona go kaonefatšeng tsebo ya rena ya Mangwalo. Bjalo ka ge Zamora a ile a lemoga, batho ba tla phologa ge ba kwešiša Lentšu la Modimo le go latela seo le se bolelago. (Johane 17:3) Le gona seo se nyaka gore Beibele e fetolelwe ka maleme ao batho ba ka a kwešišago, ka gobane seo se tla dira gore molaetša wa yona o fihlelele dipelo le menagano ya ba dimilione.

[Mengwalo ya tlase]

 [Box/​Pictures on page 19]

Go Fetolela Leina la Modimo

Se se kgahlišago ka mo go kgethegilego ke go bona tsela yeo Alfonso de Zamora, serutegi sa Moheberu, a fetoletšego mmiletšo wa leina la Modimo. Ka ge go ka bonwa seswantšhong se se sepedišanago le sehlogo se, mongwalo wa ka thoko ka phetolelong ya gagwe ya lentšu ka lentšu ya Seheberu le Selatine ya Genesi o na le leina la Modimo leo le ngwadilwego e le “jehovah.”

Go molaleng gore Zamora o be a amogela phetolelo ye ya leina la Modimo ya Selatine. Lekgolong la bo-16 la nywaga, ge Beibele e be e fetolelwa malemeng a magolo a Yuropa, mongwalelo wo goba o mongwe o nyakilego go swana le wona o ile wa amogelwa ke bafetoledi ba bantši ba Beibele, go akaretša le William Tyndale (Seisemane, 1530), Sebastian Münster (Selatine, 1534), Pierre-Robert Olivétan (Sefora, 1535) le Casiodoro de Reina (Sepanishi, 1569).

Ka go re’alo, Zamora e bile se sengwe sa diithuti tše dintši tša mathomo tša Beibele tša lekgolong la bo-16 la nywaga tšeo di thušitšego go nea tshedimošo ka leina la Modimo. Go se tsebe leina la Modimo go tšweleditšwe la mathomo ke tumelakhwele ya Sejuda yeo e bego e sa dumelele batho go bitša leina leo. Ba tutueditšwe ke tumelakhwele ye ya Sejuda, bafetoledi ba Beibele ba Bojakane—ka mohlala, Jerome, mofetoledi wa Vulgate ya Selatine—ba ile ba ngwala mantšu a bjalo ka “Morena” goba “Modimo” legatong la leina la Modimo.

[Seswantšho]

Tetragrammaton ya Seheberu yeo e bonagalago gabotse ya phetolelo ya Zamora ya “jehovah”

[Seswantšho go letlakala 18]

Taelo e tšwago go kgoši le mohumagadi ba Sepania, 1492

[Mothopo]

Decree: Courtesy of the Archivo Histórico Provincial, Ávila, Spain

[Seswantšho go letlakala 18]

Yunibesithi ya Alcalá de Henares

[Seswantšho go letlakala 21]

Seswantšho sa letlakaleng la mathomo la phetolelo ya lentšu ka lentšu ya Zamora