MAHUMO ao a bego a utilwe ka mongeng e bile a phuthetšwe ka legogwa, ao a hweditšwego ka March 1961, a be a na le dilo tše ka godimo ga tše 400, tšeo bontši bja tšona di bego di dirilwe ka koporo. Gare ga tšona go be go na le mehutahuta ya mefapahlogo, melamo, didirišwa le dibetša tše dingwe. Babadi ba Beibele ba kgahlegela dilo tšeo di utolotšwego tšeo di sepedišanago le Genesi 4:22 yeo e bolelago ka Tubala-kaine e le “morudi wa mohuta o mongwe le o mongwe wa sedirišwa sa koporo le tšhipi.”

Go sa dutše go na le dipotšišo tše dintši mabapi le gore mokgobo wo wa mahumo o tšwa kae le histori ya ona. Lega go le bjalo, go utollwa ga ona go bontšha gore go epša ga koporo, go e tološa gaešita le go bopa dilo ka yona go be go dutše go tsebja dinageng tša mehleng ya Beibele go tloga kgale.

Ge Baisiraele ba be ba letetše go tsena Nageng ya Kholofetšo, Moshe o ile a ba botša gore: ‘Dithabeng tša naga le tla epa koporo.’ (Doiteronomio 8:7-9) Kua Isiraele le Jorodane baepi ba marope ba utolotše mafelo a mantši a bogologolo a meepo le a go tološetša, a bjalo ka Feinan, Timina le Khirbat en-Nahas. Mafelo ao a utolla’ng?

Karolo ya naga ya Feinan le Timina e na le mekotikoti yeo e sa išego, moo bašomi ba moepong ba bego ba epa koporo lebakeng la bonyenyane nywaga e 2 000. Gaešita le lehono, moeng a ka hwetša marathana a maswika ao a nago le koporo ao a gašanego gohle. Baepi ba bogologolo ba be ba šoma ka thata go epa maswikeng ka didirišwa tšeo di dirilwego ka leswika e le gore ba epe koporo moo e bego e bonagala gona. Ge koporo e be e fela methopong yeo, ba be ba epa go iša ba diriša didirišwa tša tšhipi, ba godiša mawa le go epa mekoti e išago kudu le dithanele. Re hwetša tlhaloso ya meepo e bjalo ka pukung ya Beibele ya Jobo. (Jobo 28:2-11) Wo e be e le modiro o thata kudu wa diatla; ge e le gabotse, go tloga lekgolong la boraro la nywaga go ya lekgolong la bohlano la nywaga C.E., balaodi ba Roma ba be ba ahlolela disenyi tše šoro le bagolegwa ba bangwe ka gore ba yo šoma meepong ya koporo ya kua Feinan.

Kua Khirbat en-Nahas (yeo e bolelago “Mašope a Koporo”), go hwetšwa mekgobo e megolo ya mašaledi a ditšhila a koporo e tološitšwego, e lego seo se bontšhago gore go be go na le intaseteri ya go tološa koporo moo. Diithuti di dumela gore borale bo be bo tlišwa moo bo etšwa meepong ya kgauswi, e bjalo ka wa Feinan le wa Timina. E le gore go ntšhwe koporo boraleng,  go be go dirišwa diphaephe tša go butšwetša le dipompi tša maoto bakeng sa go oketša thempheretšha ya mollo wa malahla go fihla go mo e ka bago 1 200°C lebaka la diiri tše seswai go ya go tše lesome. Gantši go be go nyakega dikhilograma tše hlano tša borale gore go dirwe mo e ka bago khilograma e tee ya ditena tša koporo, tšeo di bego di dirišetšwa go bopa dilo tše di fapafapanego.

Kua Thabeng ya Sinai, Jehofa Modimo o laetše ka go lebanya gore tšhipi ye e phadimago yeo e bego e epša lefelong leo e dirišetšwe go agwa ga tabarenakelegomme ka morago gwa agwa tempele kua Jerusalema go dirišwa mokgwa o swanago. (Ekisodo, kgaolo 27) Go ka direga gore Baisiraele ba be ba na le tsebo ya go šoma ka tšhipi pele ba ka ya Egipita, goba mohlomongwe ba ka ba ba e hweditše ge ba be ba le moo. Nakong ya ge Baisiraele ba huduga Egipita, ba be ba kgona go dira modimo wa namane yeo e dirilwego ka gauta e tološitšwego. Ba be ba kgona le go dira dilo tše dintši tša koporo tšeo di bego di nyakega bakeng sa tirelo ya tabarenakeleng—tše bjalo ka sebjana se segolo, dipitša, dipane, digarafo le diforoko.—Ekisodo 32:4

Ka morago kua lešokeng, mohlomongwe tikologong ya Punon (yeo go bonagalago e le Feinan ya mehleng yeno), lefelo leo le humilego ka koporo, batho ba ile ba ngongorega ka manna le meetse. Jehofa o ile a ba otla ka go ba romela dinoga tšeo di nago le mpholo, gomme batho ba bantši ba ile ba hwa. Ka morago ga gore Baisiraele ba itshole, Moshe o ile a ba mmoelanyi wa bona gomme Jehofa a mo laela gore a dire noga ya koporo a e fege godimo ga kota. Pego e re: “E be e re ge motho a lomilwe ke noga gomme a lebelela noga yeo ya koporo, o be a phela.”—Numeri 21:4-10; 33:43.

Kgoši Solomone o dirišitše koporo e ntši kudu ge a be a kgabiša tempele ya kua Jerusalema. Bontši bja yona bo be bo kgobokeditšwe ke tatagwe e lego Dafida, go Basiria bao a bego a ba thopile. (1 Dikoronika 18:6-8) “Sebjana se segolo” sa koporo seo se bego se dirišwa ke baperisita bakeng sa go hlapela, se be se rwala dilithara tše 66 000 gomme e le sa boima bja ditone tše 30. (1 Dikgoši 7:23-26, 44-46) Gape go be go na le dikokwane tše pedi tše dikgolo tša koporo tšeo di bego di emišitšwe kgorong ya tempele. Botelele bja tšona e be e le dimithara tše 8, e bile di na le dihlogwana ka godimo tša botelele bja dimithara tše ka bago tše 2,2. Dikokwane tšeo di be di na le mokoti mo gare, di na le maboto a bokoto bja disenthimithara tše 7,5, gomme bophara bja tšona e le dimithara tše 1,7. (1 Dikgoši 7:15, 16; 2 Dikoronika 4:17) Go a makatša go nagana ka bontši bja koporo yeo e dirišitšwego bakeng sa go dira dilo tše feela.

Le gona koporo e be e dirišwa kudu ke batho ba mehleng ya Beibele bophelong bja letšatši le letšatši. Ka mohlala, re bala ka dibetša, ditlemo, diletšo tša mmino gotee le mejako, tšeo di dirilwego ka koporo. (1 Samuele 17:5, 6; 2 Dikgoši 25:7; 1 Dikoronika 15:19; Psalme 107:16) Jesu o boletše ka tšhelete ya “koporo” ya go tsenywa ka dikhwameng, gomme moapostola Paulo a bolela ka “Aleksandere morudi wa koporo.”—Mateo 10:9; 2 Timotheo 4:14.

Go sa dutše go na le dipotšišo tše dintši tšeo baepi ba marope le boradihistori ba swanetšego go hwetša dikarabo tša tšona mabapi le methopo ya mahumo a koporo a mehleng ya Beibele, gotee le go se tsebje ga moo mokgobo wa mahumo a kgonthe a Nahal Mishmar a tšwago gona. Lega go le bjalo, ka ge go kgonthišeditšwe ke dipego tša Beibele, therešo ke gore naga yeo Baisiraele ba ilego ba e tšea e le bohwa, ruri e be e le ‘naga e botse yeo dithabeng tša yona ba bego ba tla epa koporo.’—Doiteronomio 8:7-9.