KGAOLO 9
“Modimo ga a Bebe Sefahlego”
Batho ba ditšhaba bao ba sa bollago ba botšwa ditaba tše dibose
E theilwe go Ditiro 10:1–11: 30
1-3. Petro o bona pono efe, gona ke ka baka la’ng re swanetše go kwešiša bohlokwa bja yona?
NGWAGA ke wa 36 C.E. Letšatši la seruthwana le ruthetša Petro ge a dutše a rapela a le ka godimo ga ntlo yeo e lego kgauswi le lewatle boemakepeng bja motse wa Jopa. E šetše e le matšatši a mmalwa e le moeng legaeng le. Go fihla bokgoleng bjo itšego, go ikemišetša ga gagwe go dula ntlong ye go utolla gore o be a se na kgethollo. Mong wa ntlo yeo ke Simone, yoo e lego mošogi wa matlalo, le gona ga se Mojuda yo mongwe le yo mongwe yo a bego a ka rata go dula le motho yo a šomago mošomo wa mohuta wo. a Go sa šetšwe seo, Petro o kgauswi le go ithuta thuto ya bohlokwa yeo e bontšhago gore Jehofa ga a bebe sefahlego.
2 Ge Petro a sa rapela, o bona pono. Seo a se bonago ponong yeo se ka dira gore Mojuda le ge e le ofe a tshwenyege. Sebjana seo se swanago le lešela la linene se theoga go tšwa legodimong se na le diphoofolo tšeo di sa hlwekago go ya ka Molao. Ge Petro a botšwa gore a hlabe a je, o araba ka gore: “Le ka mohla ga se ka ka ka ja selo le ge e le sefe se se šilafetšego le se sa hlwekago.” O botšwa ka makga a mararo e sego letee gore: “Kgaotša go bitša dilo tše Modimo a di hlwekišitšego gore di šilafetše.” (Dit. 10:14-16) Pono yeo e tlogela Petro a gakanegile eupša e sego ka nako e telele.
3 Pono yeo Petro a e bonego e be e e ra go re’ng? Ke gabohlokwa gore re kwešiše bohlokwa bja yona, ka gobane e bontšha therešo e tseneletšego ya kamoo Jehofa a lebelelago batho ka gona. Bjalo ka Bakriste ba therešo, re ka se kgone go nea bohlatse bjo bo tletšego ka Mmušo wa Modimo ka ntle le gore re be le pono ya Modimo ka batho. E le gore re utolle seo se bolelwago ke pono ya Petro, anke re hlahlobeng ditiragalo tše di kgahlišago tšeo di dikologilego pono yeo.
Go “Lopa Modimo ka Dinako Tšohle” (Ditiro 10:1-8)
4, 5. Koronelio e be e le mang, gomme go ile gwa direga’ng ge a be a rapela?
4 Petro o be a sa tsebe gore maabane kua Kesarea, yeo e lego mo e ka bago dikhilomithara tše 50 ka leboa, monna yo a bitšwago Koronelio le yena o bone pono e tšwago go Modimo. Koronelio, e lego tona ya madira a Roma e be e le “monna wa borapedi.” b Le gona e be e le mohlala o mobotse tabeng ya go hlokomela lapa la gagwe, ka gobane yena ‘le bohle ba ntlo ya gagwe ba be ba boifa Modimo.’ Koronelio o be a se a sokologela tumelong ya Sejuda; e be e le moditšhaba yo a sa bollago. Lega go le bjalo, o be a bontšha Bajuda bao ba diilago kwelobohloko, a ba thuša ka dilo tše di bonagalago. Monna yo yo a botegago o be a “lopa Modimo ka dinako tšohle.”—Dit. 10:2.
5 Mo e ka bago ka iri ya boraro thapama, Koronelio o be a rapela ge a tla bona pono yeo go yona morongwa a ilego a mmotša gore: “Dithapelo tša gago le dimpho tša gago tša kgaugelo di rotogetše pele ga Modimo gore e be kgopotšo.” (Dit. 10:4) A laetšwe ke morongwa, Koronelio o ile a roma batho gore ba yo bitša moapostola Petro. Ka ge e le moditšhaba yo a sa bollago, Koronelio o be a le kgauswi le go tsena ka mojako woo go fihla ka nako yeo a bego a o tswaleletšwe. O be a le kgauswi le go kwa ditaba tše dibotse tša phološo.
6, 7. (a) Anega phihlelo le ge e le efe yeo e bontšhago gore Modimo o araba dithapelo tša batho ba dipelo tše di botegago bao ba nyakago go tseba therešo ka yena. (b) Re ka phetha ka go re’ng go tšwa diphihlelong tše bjalo?
6 Na lehono Modimo o araba dithapelo tša batho ba dipelo tše di botegago bao ba nyakago go tseba therešo ka yena? Ela hloko phihlelo ye. Mosadi yo mongwe kua Albania o ile a amogela kopi ya Morokami yeo e bego e na le sehlogo sa mabapi le go godiša bana. c O ile a botša Dihlatse tšeo di bego di mo etetše gore: “Na le ka kgolwa gore ke be ke dutše ke rapela Modimo gore a nthuše go godiša barwedi ba ka? Le rometšwe ke yena! Le mphile tsebišo yeo ke bego ke tloga ke e nyaka!” Mosadi yoo le barwedi ba gagwe ba ile ba thoma go ithuta Beibele gomme ka morago monna wa gagwe le yena a ba tlatša.
7 Na mohlala wo ke wona o nnoši? Le gatee! Diphihlelo tša mohuta wo di direga leboelela lefaseng ka bophara—di direga gantši moo re ka se rego ke selo seo se fo go itiragalela. Ka gona, re ka phetha ka go re’ng? Sa pele, Jehofa o araba dithapelo tša batho ba dipelo tše di botegago bao ba nyakago go ithuta ka yena. (1 Dikg. 8:41-43; Ps. 65:2) Sa bobedi, re thekgwa ke barongwa modirong wa rena wa boboledi.—Kut. 14:6, 7.
‘Petro o be a Gakanegile’ (Ditiro 10:9-23a)
8, 9. Moya o mokgethwa o ile wa tsebiša Petro eng, gomme o ile a arabela bjang?
8 A sa le ka godimo ga ntlo, ‘Petro o be a gakantšhitšwe’ ke seo se bolelwago ke pono yeo ge banna bao ba romilwego ke Koronelio ba batamela ntlo yeo. (Dit. 10:17) Na Petro yo a boletšego ka makga a mararo gore yena a ka se je dijo tšeo di sa hlwekago go ya ka Molao, o be a tla rata go sepela le banna bao gomme a tsena ka ntlong ya moditšhaba? Ka tsela e itšego, moya o mokgethwa o ile wa utolla seo e lego thato ya Modimo ka taba ye. Petro o ile a botšwa gore: “Bona! Banna ba bararo ba a go nyaka. Ka gona ema o theogele lebatong la ka tlase gomme o sepele le bona, o se ke wa belaela le gatee gobane ke ba romile.” (Dit. 10:19, 20) Ga go pelaelo gore pono ya sebjana seo se swanago le lešela la linene yeo Petro a e bonego e ile ya mo lokišeletša go latela tlhahlo ya moya o mokgethwa.
9 Ge Petro a lemogile gore Koronelio o be a laetšwe ke Modimo gore a tle a bitšwe, o ile a laletša baromiwa bao ba baditšhaba gore ba tsene ka ntlong “gomme ya ba baeng ba gagwe.” (Dit. 10:23a) Moapostola yo yo a kwago o be a šetše a tlwaelana le dibopego tše difsa tša kamoo thato ya Modimo e phethagalago ka gona.
10. Jehofa o hlahla batho ba gagwe bjang, gona ke dipotšišo dife tšeo re swanetšego go ipotšiša tšona?
10 Go fihla le lehono le, Jehofa o hlahla batho ba gagwe ganyenyane-ganyenyane. (Die. 4:18) O diriša moya wa gagwe o mokgethwa go hlahla “mohlanka yo a botegago le wa temogo.” (Mat. 24:45) Ka dinako tše dingwe, re ka hlalosetšwa dilo gabotse tseleng yeo ka yona re bego re kwešiša Lentšu la Modimo goba ra amogela diphetogo tše itšego tseleng yeo mokgatlo o šomago ka yona. Re swanetše go ipotšiša gore: ‘Ke arabela bjang diphetogong tše bjalo? Na ke ikokobeletša tlhahlo ya moya wa Modimo ditabeng tše?’
Petro “a ba Laela Gore ba Kolobetšwe” (Ditiro 10:23b-48)
11, 12. Ke’ng seo Petro a ilego a se dira ge a fihla Kesarea, gomme o ile a ithuta’ng?
11 Letšatšing le le hlatlamago leo a bonego pono ka lona, Petro le ba bangwe ba senyane, e lego banna ba bararo bao ba bego ba romilwe ke Koronelio gotee le ‘bana babo ba tshelelago ba Bajuda’ bao ba tšwago Jopa, ba ile ba leba Kesarea. (Dit. 11:12) Ka ge Koronelio a be a letetše Petro, o be a kgobokeditše “metswalo ya gagwe le bagwera ba gagwe ba pelobohloko”—go molaleng gore ka moka ga bona e be e le ba ditšhaba. (Dit. 10:24) Ge Petro a fihla, o ile a dira selo se sengwe seo a sa kago a nagana gore o tla tsoga a se dirile: O ile a tsena ka ntlong ya moditšhaba yo a sa bollago! Petro o ile a hlalosa ka gore: “Le tseba gabotse kamoo go sa dumelelwego ke molao gore Mojuda a ikopanye le motho wa morafo o mongwe goba gore a mmatamele; lega go le bjalo Modimo o mpontšhitše gore ke se ke ka bitša motho gore o šilafetše goba gore ga se a hlweka.” (Dit. 10:28) Ga bjale Petro o be a lemoga gore pono yeo a e bonego e be e reretšwe go mo ruta thuto yeo e bego e sa bontšhe feela mohuta wa dijo tšeo motho a swanetšego go di ja. O be a se a swanela go “bitša motho [gaešita le moditšhaba] gore o šilafetše.”
12 Batheetši bao ba bego ba le gona ba be ba nyaka go kwa seo Petro a tlago go se bolela. Koronelio o ile a hlalosa ka gore: “Ka moka re mo pele ga Modimo go tlo kwa dilo ka moka tšeo o laetšwego ke Jehofa gore o di bolele.” (Dit. 10:33) Nagana kamoo o bego o tla ikwa ka gona ge o be o ka kwa motho yo a thabelago a bolela mantšu a bjalo! Petro o ile a thoma ka go bolela mantšu a a matla: “Bjale gona ke kwešiša gabotse gore Modimo ga a bebe sefahlego, eupša setšhabeng se sengwe le se sengwe motho yo a mmoifago gomme a dira se se lokilego o a amogelega go yena.” (Dit. 10:34, 35) Petro o be a ithutile gore tsela yeo Modimo a lebelelago batho ka yona ga e laolwe ke morafo, setšhaba goba dilo le ge e le dife tše dingwe tšeo re ka kgonago go di bona. Petro o ile a tšwela pele a nea bohlatse ka bodiredi bja Jesu, lehu la gagwe le tsogo ya gagwe.
13, 14. (a) Ke ka baka la’ng go sokologa ga Koronelio le batho ba bangwe ba ba ditšhaba ka 36 C.E. e be e le ga moswananoši? (b) Ke ka baka la’ng re sa swanela go ahlola batho re ithekgile ka dilo tšeo re ka kgonago go di bona?
13 Bjale go ile gwa direga selo se sengwe seo se sa kago sa direga: “Eitše ge Petro a sa bolela ka ditaba tše,” moya o mokgethwa wa tšhollelwa go “batho [bao] ba ditšhaba.” (Dit. 10:44, 45) Ye ke tiragalo e nnoši yeo e begilwego ka Mangwalong yeo go yona moya o mokgethwa o ilego wa tšhollelwa bathong pele ba ka kolobetšwa. Ge Petro a lemoga gore Modimo o be a amogela seo, o ile “a ba laela [sona sehlopha seo sa batho ba ba ditšhaba] gore ba kolobetšwe.” (Dit. 10:48) Go sokologa ga batho ba ba ditšhaba ka 36 C.E. go ile gwa swaya mafelelo a nako ya go amogelwa ka mo go kgethegilego ga Bajuda. (Dan. 9:24-27) Ka go etelela pele go neeng bohlatse tiragalong ye, Petro o ile a diriša senotlelo sa boraro seo e bego e le sa mafelelo go “dinotlelo tša Mmušo.” (Mat. 16:19) Senotlelo se se ile sa bulela batho ba ba ditšhaba bao ba sa bollago mojako wa gore e be Bakriste ba tloditšwego ka moya.
14 Ka ge re le bagoeledi ba Mmušo lehono, re a lemoga gore “Modimo ga a bebe sefahlego.” (Baroma 2:11) Ke thato ya gagwe gore “mehuta yohle ya batho e phološwe.” (1 Tim. 2:4) Ka gona, le ka mohla re se ke ra ahlola batho ba bangwe ka ponagalo ya bona goba ka dilo tše dingwe tšeo re ka kgonago go di bona. Thomo ya rena ke go nea bohlatse bjo bo tletšego ka Mmušo wa Modimo gomme seo se akaretša go bolela le batho ka moka, go sa šetšwe morafo wa bona, setšhaba sa bona, ponagalo ya bona goba setlogo sa bona sa bodumedi.
“Ba Dumela Gomme ba Tagafatša Modimo” (Ditiro 11:1-18)
15, 16. Ke ka baka la’ng Bakriste ba bangwe ba Bajuda ba ile ba ngangišana le Petro, gona o ile a hlalosa bjang seo a se dirilego?
15 Ga go pelaelo gore Petro o ile a leba Jerusalema a fagahletše go yo bega seo se diragetšego. Go bonagala ditaba tša gore batho ba ba ditšhaba bao ba sa bollago “ba amogetše lentšu la Modimo” di ile tša mo fihlela Jerusalema pele. Gateetee ka morago ga gore Petro a fihle, “bathekgi ba lebollo ba [ile ba] ngangišana le yena.” Ba be ba kgopišegile ka gobane o be a tsene “ntlong ya banna bao ba sa bollago a ja le bona.” (Dit. 11:1-3) Bothata e be e se ge e ba batho ba ba ditšhaba e ka ba balatedi ba Kriste. Go e na le moo, barutiwa bao ba Bajuda ba be ba tloga ba gapeletša gore batho ba ba ditšhaba ba swanetše go latela Molao—go akaretša le wa lebollo—e le gore ba ka rapela Jehofa ka tsela e amogelegago. Go molaleng gore Bajuda ba bangwe ba be ba thatafalelwa ke go arogana le Molao wa Moshe.
16 Petro o ile a hlalosa bjang seo a se dirilego? Go ya ka Ditiro 11:4-16, o ile a bolela dilo tše tše nne tšeo di bego di hlatsela gore o be a neilwe tlhahlo e tšwago legodimong: (1) pono yeo Modimo a ilego a mmontšha yona (Ditemana 4-10); (2) taelo ya moya o mokgethwa (Ditemana 11, 12); (3) ketelo ya morongwa go Koronelio (Ditemana 13, 14); le (4) go tšhollelwa ga moya o mokgethwa bathong ba ba ditšhaba. (Ditemana 15, 16) Petro o ile a phetha ka potšišo e matla kudu, yeo e rego: “Ka gona ge e ba Modimo a neile [batho ba ba ditšhaba bao ba bontšhago tumelo] mpho e swanago e sa lefelelwego [ya moya o mokgethwa] yeo e swanago le yeo a e neilego rena [Bajuda] bao re dumetšego go Morena Jesu Kriste, ke be ke le mang gore nka kgona go thibela Modimo?”—Dit. 11:17.
17, 18. (a) Bohlatse bja Petro bo ile bja tlišetša Bakriste ba Bajuda tlhohlo efe? (b) Ke ka baka la’ng go boloka botee bja phuthego e ka ba tlhohlo, gomme ke dipotšišo dife tšeo re swanetšego go ipotšiša tšona?
17 Bohlatse bja Petro bo ile bja nea Bakriste bao ba Bajuda tlhohlo e kgolo kudu. Na ba be ba tla kgaphela ka thoko kgethollo yeo ba kilego ba ba le yona gomme ba amogela ba ditšhaba bao ba bego ba sa tšwa go kolobetšwa e le Bakristegotee le bona? Pego e re botša gore: “Bjale ge [baapostola le Bakriste ba bangwe ba Bajuda] ba ekwa dilo tše, ba dumela gomme ba tagafatša Modimo, ba re: ‘Ka gona, Modimo o neile batho ba ditšhaba sebaka sa gore ba itshole e le gore ba hwetše bophelo.’” (Dit. 11:18) Boemo bjoo bjo bo nepagetšego bja kgopolo bo ile bja boloka botee bja phuthego.
18 Go boloka botee lehono e ka ba tlhohlo, ka gobane barapedi ba therešo ba tšwa “ditšhabeng tšohle, melokong yohle, merafong yohle le malemeng ohle.” (Kut. 7:9) Ka go re’alo, ka diphuthegong tše dintši re hwetša batho bao ba tšwago merafong e fapafapanego, ditšong le ditlogong tše di sa swanego. Re dira gabotse go ipotšiša gore: ‘Na ke tumotše go ba le kgethollo ka pelong ya ka? Na ke ikemišeditše go se dumelele mekgwa ya lefase le e lego yeo e bakago karogano—yeo e akaretšago botšhaba, kgethollo ya meloko, go tšeela setšo sa gešo godimo le kgethollo ya morafo—e laola tsela yeo ke swarago bana bešo ba Bakriste ka yona?’ Gopola seo se ilego sa diragalela Petro (Kefase) mengwaga e mmalwa ka morago ga go sokologa ga ba ditšhaba ba pele. Ka go huetšwa ke go ba le kgethollo ga ba bangwe, o ile “a kgaotša go dira seo a ba a itlhaola” go Bakriste ba ba ditšhaba gomme a swanelwa ke go phošollwa ke Paulo. (Bagal. 2:11-14) Anke re duleng re itišitše kgahlanong le molaba wa go ba le kgethollo.
‘Palo e Kgolo ya Fetoga Badumedi’ (Ditiro 11:19-26a)
19. Bajuda ba Bakriste ba kua Antiokia ba ile ba thoma go dira boboledi go bomang, gona ka mafelelo afe?
19 Na balatedi ba Jesu ba ile ba thoma go dira boboledi go batho ba ba ditšhaba bao ba sa bollago? Ela hloko seo se ilego sa direga ka morago kua Antiokia ya Siria. d Motse wo o be o na le Bajuda ba bantši, eupša go be go se na lehloyo magareng ga Bajuda ba moo le batho ba ba ditšhaba. Ka gona, Antiokia e be e le lefelo le lebotse la go bolela ditaba tše dibotse go batho ba ba ditšhaba. Ke lefelong le moo barutiwa ba bangwe ba Bajuda ba ilego ba thoma go tsebatša ditaba tše dibotse go “batho bao ba bolelago Segerika.” (Dit. 11:20) Modiro wo wa boboledi o be o sa dirwe feela go Bajuda bao ba bolelago Segerika eupša o be o dirwa gape le go ba ditšhaba bao ba sa bollago. Jehofa o ile a šegofatša modiro wo, gomme ‘palo e kgolo ya fetoga badumedi.’—Dit. 11:21.
20, 21. Baranaba o ile a bontšha bjang boipoetšo bjo bo swanetšego, gomme re ka bontšha bjang boipoetšo bjo bo swanago ge re phetha bodiredi bja rena?
20 E le gore go dirwe boboledi bathong ba bao ba bego ba ikemišeditše go theetša, phuthego ya Jerusalema e ile ya romela Baranaba kua Antiokia. Batho bao ba bego ba thabela e be e le ba bantši kudu moo a bego a sa kgone go ba thuša a nnoši. Ke mang yo a bego a tloga a swanelegela go mo thuša ge e se Saulo, yoo e bego e tla ba moapostola go ditšhaba? (Dit. 9:15; Baroma 1:5) Na Baranaba o be a tla lebelela Saulo e le lenaba? Go fapana le seo, Baranaba o ile a bontšha boipoetšo bjo bo swanetšego. O ile a gata mogato wa pele wa go ya Tareso, a tsoma Saulo ke moka a tla le yena Antiokia gore a tle a mo thuše. Ba ile ba fetša ngwaga ba le gotee ba aga barutiwa ba phuthegong ya moo.—Dit. 11:22-26a.
21 Re ka bontšha bjang boipoetšo ge re phetha bodiredi bja rena? Seka se se akaretša go lemoga mellwane ya rena. Ka moka ga rena re na le matla a sa lekanego le bokgoni bjo bo sa swanego. Ka mohlala, ba bangwe ba ka ba ba atlega ge ba nea bohlatse bjo bo sa rulaganyetšwago goba ge ba bolela ditaba tše dibotse ka ntlo le ntlo eupša ba thatafalelwa ke go dira maeto a go boela goba go thoma dithuto tša Beibele. Ge e ba o ka rata go kaonefatša sebopegong se itšego sa bodiredi, ke ka baka la’ng o sa kgopele thušo? Ka go dira bjalo, o ka atlega kutšwanyana gomme wa ba le lethabo le legolo bodireding.—1 Bakor. 9:26.
Go Romela “Tirelo ya Thušo” (Ditiro 11:26b-30)
22, 23. Bana babo rena ba kua Antiokia ba bontšhitše lerato la borwarre bjang, le gona batho ba Modimo lehono ba dira se se swanago bjang?
22 E be e le kua Antiokia moo “barutiwa ba ilego ba bitšwa Bakriste ka lekga la pele ka tlhahlo ya Modimo.” (Dit. 11:26b) Leina le leo Modimo a bego a le amogela le hlalosa gabotse bao tsela ya bona ya bophelo e etšago ya Kriste. Ka ge batho ba ba ditšhaba ba be ba fetogile Bakriste, na tlemo ya borwarre e ile ya ba gona magareng ga Bajuda le badumedi ba ba ditšhaba? Ela hloko seo se ilego sa direga ge go be go wele tlala e kgolo mo e ka bago ka 46 C.E. e Mehleng ya bogologolo, tlala e be e tlaiša kudu badiidi bao ba bego ba se na tšhelete goba dijo. Nakong ya tlala ye, Bakriste ba Bajuda bao ba bego ba dula Judea bao go bonagalago bontši bja bona e be e le badiidi, ba be ba hloka dijo le dilo tše dingwe. Ge Bakriste ba kua Antiokia ba tsebile ka seo—go akaretša le Bakriste ba ba ditšhaba—ba ile ba romela “tirelo ya thušo” go bana babo bona ba kua Judea. (Dit. 11:29) A pontšho ya kgonthe gakaakaang ya lerato la borwarre!
23 Se ga se fapane le seo batho ba Modimo ba se dirago lehono. Ge re ekwa gore bana babo rena ba nageng e nngwe goba tikologong ya gabo rena ba hloka thušo, ka go rata re tsoma ditsela tšeo re ka ba thušago ka tšona. Kapejana Dikomiti tša Makala di rulaganya dihlopha tša Dikomiti tša Tlhakodišo gore di hlokomele bana babo rena bao ba ka bago ba kgomilwe ke dikotsi tša tlhago, tšeo di akaretšago madimo, ditšhišinyego tša lefase le ditsunami. Maiteko a bjalo ka moka a tša tlhakodišo a bontšha go ba ga kgonthe ga lerato la rena la borwarre.—Joh. 13:34, 35; 1 Joh. 3:17.
24. Re ka bontšha bjang gore re kwešiša bohlokwa bja seo se bolelwago ke pono yeo Petro a e bonego?
24 Ka ge re le Bakriste ba therešo, re kwešiša gabotse seo se bolelwago ke pono yeo Petro a e bonego ge a be a le ka godimo ga ntlo kua Jopa lekgolong la pele la mengwaga. Re rapela Modimo yo a sa bebego sefahlego. Ke thato ya gagwe gore re nee bohlatse bjo bo tletšego ka Mmušo wa gagwe, e lego seo se akaretšago go dira boboledi bathong ba bangwe go sa šetšwe gore ke ba morafo ofe, ba setšhaba sefe goba gore ba na le maemo afe setšhabeng. Ka gona, anke re ikemišetšeng go nea bohle bao ba tlago go theetša sebaka sa go arabela ditabeng tše dibotse.—Baroma 10:11-13.
a Bajuda ba bangwe ba be ba tšeela fase motho yo e bego e le mošogi wa matlalo ka gobane mošomo wa gagwe o be o dira gore a sware mekgopa le ditoto tša diphoofolo gotee le dilo tše di šišimišago tšeo di bego di nyakwa ke mošomo woo. Bašogi ba matlalo ba be ba tšewa ba sa swanelege go ka tsena tempeleng e bile lefelo leo ba šomelago go lona le be le swanetše go ba kgole le motse ka dikubiti tše ka godimo ga tše 50 goba dimithara tše ka godimo ga tše 22. Le e ka ba e le le lengwe la mabaka ao ka ona ntlo ya Simone e bego e le “hleng ga lewatle.”—Dit. 10:6.
b Bona lepokisi leo le rego, “ Koronelio le Madira a Roma.”
c Sehlogo seo se rego, “Keletšo e ka Botwago Mabapi le go Godiša Bana,” se tšweletše ka tokollong ya November 1, 2006, matlakala 4 go ya go 7.
d Bona lepokisi leo le rego, “ Antiokia ya Siria” go letlakala 73.
e Radihistori wa Mojuda e lego Josephus o bolela ka ‘tlala ye e kgolo’ ya mehleng ya ge go buša Mmušiši Kelaudio (41-54 C.E.).