1. Paulo le badirišani ba gagwe ba na le kgodišego efe, gona ka baka la’ng?

 SEKEPE seo se nago le leswao leo le rego “Barwa ba Tseuse,” mohlomongwe e lego sekepe se segolo sa go rwala mabele, se sesela Italia go tšwa sehlakahlakeng sa Melite seo se lego Mediterranean. Ke mo e nyakilego go ba ka ngwaga wa 59 C.E. Ka sekepeng seo go nametše moapostola Paulo, e lego mogolegwa yo a hlapeditšwego, le Bakristegotee le yena e lego Luka le Aristareko. (Bona ntlha ya go ithuta ya Ditiro 27:2, nwtsty-E.) Ka go se swane le basesiši ba sekepe seo, baebangedi ba ga ba nyake go šireletšwa ke barwa ba modimo wa Gerika e lego Tseuse—barwa bao ba mafahla e lego Castor le Pollux. (Dit. 28:11) Go e na le moo, Paulo le badirišani ba gagwe ba hlankela Jehofa yo a ilego a tsebatša gore Paulo o tla nea bohlatse mabapi le therešo kua Roma le go ema pele ga Kesara.—Dit. 23:11; 27:24.

2, 3. Sekepe seo Paulo a se nametšego se sepela ka tsela efe, gomme ke thekgo efe yeo Paulo a ilego a e hwetša go tloga mathomong a leeto la gagwe?

² Matšatši a mararo ka morago ga go fihla Sirakuse, e lego motse o mobotse wa Sisilia wo o nyakilego o le bohlokwa go swana le Athene le Roma, sekepe seo se ile sa sesela Regio ka borwa bja Italia. Ke moka se thušwa ke phefo ya ka borwa, se ile sa sepela leeto la dikhilomithara tše 320 go ya boemakepeng bja Italia bja Puteoli (kgauswi le Naples ya mehleng yeno) ka nako e kopana kudu, sa fihla moo letšatšing la bobedi.—Dit. 28:12, 13.

³ Paulo bjale o karolong ya mafelelo ya leeto la gagwe la go ya Roma, moo a tlago go tšwelela pele ga Mmuši Nero. Go tloga mathomong go fihla mafelelong, “Modimo wa khomotšo yohle” o be a na le Paulo. (2 Bakor. 1:3) Go etša ge re tla bona, thekgo yeo ga e fele; le gona Paulo ga a felelwe ke phišego ya gagwe e le moromiwa.

4, 5. (a) Paulo le badirišani ba gagwe ba ile ba amogelwa bjang Puteoli, gona ke ka baka la’ng a ka ba a ile a newa tokologo e kgolo ka tsela ye? (b) Gaešita le ge ba le kgolegong, Bakriste ba ka holwa bjang ke boitshwaro bja bona bjo bobotse?

⁴ Ge ba le Puteoli, Paulo le badirišani ba gagwe ba ile ba “hwetša bana babo rena gomme ba [ba] lopa go dula le bona matšatši a šupago.” (Dit. 28:14) A mohlala o mobotse gakaakaang wa go bontšha moya wa Bokriste wa go amogela baeng! Ka ntle le pelaelo, bana bao babo rena bao ba nago le moya wa go amogela baeng ba ile ba holwa kudu ke kgothatšo ya moya yeo ba ilego ba e newa ke Paulo le badirišani ba gagwe. Lega go le bjalo, ke ka baka la’ng mogolegwa yo a hlapeditšwego a be a ka newa tokologo e kgolo ka tsela ye? Mohlomongwe ke  ka gobane moapostola yo o be a itshwere ka tsela yeo e ilego ya dira gore bahlapetši ba gagwe ba Baroma ba mmote.

⁵ Ka mo go swanago le lehono, ge bahlanka ba Jehofa ba le dikgolegong le dikampeng tša tshwenyo, gantši ba newa tokologo e kgethegilego le ditokelo ka baka la boitshwaro bja bona bja Bokriste. Ka mohlala, kua Romania monna yo a ahloletšwego mengwaga e 75 kgolegong ka baka la bohlakodi o ile a thoma go ithuta Lentšu la Modimo ke moka a dira phetogo e kgolo semelong sa gagwe. Ka baka leo, bahlankedi ba kgolego ba ile ba mo dumelela gore a ye toropong a se a hlapetšwa ke motho go yo reka dilo tše itšego tšeo di tlago go dirišwa kgolegong! Ke therešo gore go feta tšohle, boitshwaro bja rena bjo bobotse bo tumiša Jehofa.—1 Pet. 2:12.

6, 7. Bana babo rena ba Roma ba ile ba bontšha bjang lerato le legolo?

⁶ Go tloga Puteoli, mohlomongwe Paulo le badirišani ba gagwe ba ile ba sepela ka maoto dikhilomithara tše e ka bago tše 50 go ya Capua, Tseleng ya Appian yeo e bego e eya Roma. Ge o be o le tseleng ye ya go tuma yeo e adilwego ka ditena tša diphaphathi tšeo di dirilwego ka leraga la thabamollo, o be o kgona go bona bobotse bja naga ya Italia, e bile ge o le dikarolong tše dingwe gona moo tseleng yeo o be o kgona go bona Lewatle la Mediterranean. Le gona tsela yeo e be e iša basepedi Pontine Marshes, e lego tikologo ya mohlaka yeo e bego e le dikhilomithara tše e ka bago tše 60 go tloga Roma, moo Borekišetšo bja Apiase bo bego bo le gona. Luka o ngwadile gore ge bana babo rena ba Roma “ba kwele ditaba tša mabapi le rena,” ba bangwe ba ile ba tla go ba gahlanetša Borekišetšong mola ba bangwe ba ile ba leta Dintlong tše Tharo tša Baeng, e lego lefelo la go khutša leo le lego dikhilomithara tše e ka bago tše 50 go tloga Roma. A lerato le legolo gakaakaang!—Dit. 28:15.

⁷ Borekišetšo bja Apiase e be e se lefelo la manobonobo la go khutša bakeng sa mosepedi yo a bego a lapišitšwe ke leeto. Sereti sa Moroma le mongwadi e lego Horace o hlalosa Borekišetšo bjoo e le “lefelo leo le tletšego kudu ka basesiši le bahlokomedi ba mafelo a go khutša bao ba se nago mekgwa.” O ngwadile gore “meetse a moo a be a šišimiša kudu,” goba a na le  ditšhila. Le gona o ile a ba a gana le go jela moo! Lega go le bjalo, go sa šetšwe gore lefelo leo e be e se la manobonobo, bana babo rena bao ba tšwago Roma ba ile ba letela Paulo le badirišani ba gagwe ka lethabo e le gore ba tle ba ba felegetše ba šireletšegile karolong ya mafelelo ya leeto la bona.

8. Ke ka baka la’ng Paulo a ile a leboga Modimo ge a “bona” bana babo?

⁸ Pego e re: “Ge Paulo a bona [bana babo] o ile a leboga Modimo a tia matla.” (Dit. 28:15) Ee, ka go fo bona bana babo bao ba rategago, bao ba bangwe ba bona moapostola yo a bego a ba tseba, o ile a ikwa a matlafetše e bile a kgothatšegile. Ke ka baka la’ng Paulo a ile a leboga Modimo? O be a tseba gore lerato leo le se nago boithati ke seka seo se enywago ke moya. (Bagal. 5:22) Le lehono, moya o mokgethwa o tutueletša Bakriste gore ba ikgafe bakeng sa bana babo bona le gore ba homotše bao ba nyakago go homotšwa.—1 Bathes. 5:11, 14.

9. Re ka bontšha bjang moya wo o ilego wa bontšhwa ke bana babo rena bao ba ilego ba gahlanetša Paulo?

⁹ Ka mohlala, moya o mokgethwa o tutueletša batho bao ba nago le moya wa go amogela baeng gore ba amogele balebeledi ba tikologo, baromiwa bao ba etilego le bahlanka ba bangwe bao ba lego tirelong ya nako e tletšego, bao bontši bja bona ba dirilego boikgafo bjo bogolo e le gore ba hlankele Jehofa ka botlalo. Ipotšiše gore: ‘Na nka dira mo go oketšegilego e le gore ke thekge ketelo ya molebeledi wa tikologo, mohlomongwe ke amogele yena le mosadi wa gagwe ge e ba a nyetše? Na nka rulaganyetša go šoma le bona bodireding?’ Ge o dira bjalo, o ka hwetša tšhegofatšo e kgolo. Ka mohlala, nagana ka lethabo leo bana babo rena ba Roma ba bilego le lona ge ba be ba theeditše Paulo le badirišani ba gagwe ba laodiša tše dingwe tša diphihlelo tša bona tše dintši tšeo di matlafatšago tumelo.—Dit. 15:3, 4.

10. Maemo a Paulo e be e le afe Roma, gomme ke’ng seo moapostola yo a ilego a se dira gateetee ka morago ga gore a fihle moo?

¹⁰ Mafelelong ge sehlopha seo sa basepedi se fihlile Roma, “Paulo o ile a dumelelwa go dula e le yena feela le mohlabani yo a mo hlapetšago.” (Dit 28:16) E le gore bao ba golegilwego ka ntlong ba se ke ba tšhaba, ba be ba tlemelelwa go bahlapetši ba bona. Le ge Paulo a be a tlemeletšwe go mohlapetši wa gagwe, e be e le mogoeledi wa Mmušo, le gona ketane e be e tloga e ka se mo thibele go bolela ditaba tše dibotse. Ka baka leo, ka morago ga go ipha matšatši a mararo feela gore a khutše leetong la gagwe, o ile a bokanya ditona tša Bajuda gona moo Roma e le gore a tle a itsebiše go tšona gotee le go nea bohlatse.

11, 12. Ge a be a bolela le Bajudagotee le yena, Paulo o ile a leka bjang go fediša kgethollo le ge e le efe yeo ba ka bago ba be ba na le yona?

¹¹ Paulo o itše: “Banna, bana bešo, le ge ke sa dira selo seo se ganetšanago le batho goba metlwae ya borakgolokhukhu ba rena, ke ile ka gafelwa diatleng tša Baroma ke le mogolegwa go tšwa Jerusalema. Ke moka bona ge ba ntshekišitše, ba be ba nyaka go ntokolla ka ge ke be ke se na lebaka la go hwa. Eupša ge Bajuda ba ganetšana le seo, ke ile ka gapeletšega go ipiletša go Kesara, eupša e sego bjalo ka ge eka ke be ke na le selo seo ka sona nka latofatšago setšhaba sa gešo.”—Dit. 28:17-19.

 ¹² Ka go bitša batheetši ba gagwe ba Bajuda ka gore “bana bešo,” Paulo o ile a leka go hwetša selo seo a bego a dumelelana le bona ka sona gomme a fediša kgethollo le ge e le efe yeo ba ka bago ba be ba na le yona. (1 Bakor. 9:20) Le gona o ile a bolela ka mo go kwagalago gore o be a se a tla moo go tlo latofatša Bajudagotee le yena, eupša o be a tletše go ipiletša go Kesara. Lega go le bjalo, setšhaba sa Bajuda se be se se sa ka sa kwa ka taba ya go ipiletša ga Paulo. (Dit. 28:21) Ke ka baka la’ng go bonagala Bajuda ba Judea ba se ba botša Bajuda ba Roma ka taba ye? Puku e nngwe ya ditšhupetšo e re: “Sekepe seo Paulo a bego a sepela ka sona e swanetše go ba e be e le sa pele sa go fihla Italia ka morago ga marega, gomme go ka direga gore baemedi ba bahlankedi ba Bajuda ba Jerusalema ba be ba se ba tšwa ba fihla, goba lengwalo la mabapi le molato wo.”

13, 14. Paulo o ile a thoma bjang go bolela ka molaetša wa Mmušo, gomme re ka ekiša bjang mohlala wa gagwe?

¹³ Paulo bjale o ile a thoma go bolela ka molaetša wa Mmušo a diriša mantšu ao a bego a tla tsoša kgahlego ya baeng ba gagwe ba Bajuda. O itše: “Ka lebaka le ke ile ka kgopela gore ke le bone le gore ke bolele le lena, gobane ke kgokilwe ka ketane ye ka baka la seo Isiraele e bego e se holofetše.” (Dit. 28:20) Ke therešo gore kholofelo yeo e be e ka se be gona ka ntle le Mesia le Mmušo wa gagwe, go etša ge seo se be se tsebatšwa ke phuthego ya Bokriste. Ditona tša Bajuda di ile tša araba ka gore: “Re nagana gore ke mo go swanetšego gore re kwe go wena gore dikgopolo tša gago ke dife, gobane ruri ge e le mabapi le sehlotswana se sa bokgelogi re a tseba gore kae le kae se bolelwa gampe.”—Dit. 28:22.

¹⁴ Ge re hwetša sebaka sa go bolela ditaba tše dibotse, re ka ekiša Paulo ka go diriša dipotšišo goba mantšu ao a dirago gore motho a nagane e le gore re tsoše kgahlego ya batheetši ba rena. Ditšhišinyo tše dibotse kudu di ka hwetšwa ka dikgatišong  tše bjalo ka, Go Boledišana ka Mangwalo, Holwa ke Thuto ya Sekolo sa Bodiredi sa Pušo ya Modimo le Ikgafele go Baleng le go Ruteng. Na o diriša gabotse dithušo tše tša go ithuta Beibele?

15. Paulo o ile a bea mohlala ka ditsela dife tše nne ge a be a nea bohlatse?

¹⁵ Ka letšatši leo le kgethilwego, Bajuda ba moo ba ile ‘ba tla ka bontši’ lefelong la Paulo la bodulo. Paulo o ile a ba hlalosetša ditaba “ka go nea bohlatse bjo bo tletšego mabapi le mmušo wa Modimo e le gore a ba kgodiše mabapi le Jesu go tšwa molaong wa Moshe gotee le go Baporofeta, a dira se go tloga mesong go fihla mantšiboa.” (Dit. 28:23) Go nea ga Paulo bohlatse go re beetše mohlala ka ditsela tše nne tše di sa swanego. Ya pele, o ile a lebiša tlhokomelo Mmušong wa Modimo. Ya bobedi, o ile a leka go ipiletša go batheetši ba gagwe ka gore “a ba kgodiše.” Ya boraro, o ile a ba nea mabaka go tšwa ka Mangwalong. Ya bone, o ile a bontšha moya wa boikgafo, a nea bohlatse “go tloga mesong go fihla mantšiboa.” A mohlala o mobotse gakaakaang bakeng sa rena! Mafelelo e bile afe? “Ba bangwe ba dumela,” mola ba bangwe ba sa ka ba dumela. Luka o bega gore go ile gwa tsoga diphapang gomme batho “ba tloga.”—Dit. 28:24, 25a.

16-18. Ke ka baka la’ng go se arabele gabotse ga Bajuda ba Roma go sa ka gwa makatša Paulo, le gona re swanetše go ikwa bjang ge molaetša wa rena o ganwa?

¹⁶ Karabelo ye ga se ya ka ya makatša Paulo, ka gobane e be e dumelelana le boporofeta bja Beibele e bile e latela mokgwa wo a bego a o tlwaetše. (Dit. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Ka gona, Paulo o ile a botša baeng ba gagwe bao ba tlogago bao ba bego ba se ba amogela molaetša gore: “Moya o mokgethwa o boletše ka mo go swanetšego ka Jesaya moporofeta go borakgolokhukhu ba lena, wa re: ‘Eya go setšhaba se o re: “Go kwa le tla kwa eupša le ka se kwešiše; go lebelela le tla lebelela eupša le ka se bone. Gobane dipelo tša setšhaba se di retetše. ”’” (Dit. 28:25b-27) Lentšu la mathomong leo le fetoletšwego e le “retetše” le šupa go pelo e “koto” goba yeo e “nonnego,” ka go re’alo ya thibela molaetša wa Mmušo go tsenelela go yona. A boemo bjo bo nyamišago gakaakaang!

¹⁷ Paulo ge a phetha o boletše gore ka go se swane le batheetši ba gagwe ba Bajuda, batho ba “ditšhabeng ba tla . . . theetša e le ka kgonthe.” (Dit. 28:28; Ps 67:2; Jes. 11:10) Ruri moapostola yo o be a ka bolela ka matla ka taba yeo ka gobane o be a bone ba ditšhaba ba bantši ba arabela molaetšeng wa Mmušo!—Dit. 13:48; 14:27.

¹⁸ Ka go swana le Paulo, anke re se ke ra kgopišega ge batho ba gana ditaba tše dibotse. Go ba gona, re a tseba gore ke batho ba sego kae bao ba tlago go hwetša tsela e išago bophelong. (Mat. 7:13, 14) Go feta moo, ge bao ba nago le tshekamelo e swanetšego ba re tlatša borapeding bja therešo, anke re thabeng gomme re ba amogeleng ka go tšwa pelong.—Luka 15:7.

19. Paulo o ile a diriša bjang nako ya gagwe gabotse ge a be a golegilwe ka ntlong?

¹⁹ Luka o phetha kanegelo ya gagwe ka tsela e kgahlišago kudu le e borutho, o re: “[Paulo] o ile a dula moo mengwaga e mebedi ka moka ka ntlong ya gagwe e  hirilwego, gomme o be a amogela ka botho bohle bao ba bego ba tsena ka moo a bego a le ka gona, a ba botša ka mmušo wa Modimo le go ruta dilo tše di lego mabapi le Morena Jesu Kriste ka tokologo e kgolo kudu ya polelo, a se na tšhitišo.” (Dit. 28:30, 31) A mohlala o mobotse gakaakaang wa go amogela baeng, go ba le tumelo le phišego!

20, 21. Bolela e mengwe ya mehlala ya bao ba ilego ba holwa ke bodiredi bja Paulo kua Roma.

²⁰ Yo mongwe wa batho bao Paulo a ilego a ba amogela ka botho e be e le monna yo a bitšwago Onesimo, e lego mohlanka yo a bego a tšhabile kua Kolose. Paulo o ile a thuša Onesimo go ba Mokriste, gomme Onesimo yena o ile a fetoga ‘ngwanabo Paulo yo a botegago le yo a rategago.’ Ge e le gabotse, Paulo o ile a mo hlalosa e le “ngwanaka Onesimo, yo ke ilego ka ba bjalo ka tatagwe.” (Bakol. 4:9; Fil. 10-12) Onesimo o swanetše go ba a ile a kgothatša Paulo kudu gakaakaang! a

²¹ Batho ba bangwe le bona ba ile ba holwa ke mohlala o mobotse wa Paulo. O ile a ngwalela Bafilipi gore: “Dilo tše di ntiragaletšego di feleleditše ka go tšwetšwa pele ga ditaba tše dibotse, mo e lego gore ditlemo tša ka tša kgolego di tsebja ke bohle gare ga Baleti bohle ba Mmušiši le ba bangwe ka moka ka baka la ge ke latela Kriste. Bjale bontši bja bana babo rena Moreneng ba na le kgodišego ka baka la ditlemo tša ka tša kgolego, e bile ba bontšha sebete kudu go boleleng lentšu la Modimo ba sa boife.”—Bafil. 1:12-14.

22. Ke bjang Paulo a ilego a diriša gabotse nako ya ge a be a golegilwe Roma?

²² Paulo o ile a diriša gabotse nako ya ge a be a golegilwe Roma ka gore a ngwale mangwalo a bohlokwa ao ga bjale e lego karolo ya Mangwalo a Bakriste a Segerika. b Mangwalo ao a ile a hola Bakriste ba lekgolong la pele la mengwaga ka ge a be a ngwaletšwe bona. Le rena mangwalo a Paulo a a re hola ka ge keletšo ya ona e šoma le mehleng ya rena go no swana le ge e be e na le mohola nakong e fetilego.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Ka go swana le Paulo, ke bjang Bakriste ba bantši ba mehleng yeno ba ilego ba bontšha boemo bjo bo nepagetšego bja kgopolo go sa šetšwe go golegwa ka go hloka toka?

²³ Ka nako ya ge a be a lokollwa, yeo e sa bolelwego ka pukung ya Ditiro, Paulo o be a šetše a golegilwe ka mengwaga e mene—e mebedi a le Kesarea gomme e mengwe e mebedi a le Roma. c (Dit. 23:35; 24:27) Eupša o ile a dula a na le boemo bjo bo nepagetšego bja kgopolo, a dira sohle seo a ka se kgonago tirelong ya Modimo. Ka mo go swanago, bahlanka ba bantši ba Jehofa lehono, gaešita le ge ba golegilwe ka go hloka toka ka baka la tumelo ya bona, ba ile ba dula ba thabile gomme ba tšwela pele ba bolela ditaba tše dibotse. Ela hloko mohlala wa Adolfo, yoo a ilego a golegwa kua Sepania ka baka la boemagare bja gagwe bja Bokriste.  Mohlankedi yo mongwe wa mmušo o itše: “Wena o a re makatša. Re be re go thatafaletša bophelo, gomme ge re be re bo thatafiša le go feta, ke moo o bego o myemyela le go feta e bile o bolela ka tsela e botho.”

²⁴ Ge nako e dutše e tšwela pele, Adolfo o ile a botwa go fihlela moo mojako wa sele ya gagwe o bego o tlogelwa o butšwe. Mašole a be a mo etela gore a tlo botšiša ka Beibele. Yo mongwe wa bahlapetši o be a bile a tsena ka seleng ya Adolfo gore a bale Beibele, mola Adolfo yena a be a mo hlapetša. Ka gona re ka re mogolegwa o be a hlapetša mohlapetši. Eka mohlala o mobotse wa Dihlatse tše bjalo tše di botegago o ka re tutueletša go bontšha ‘sebete kudu go boleleng lentšu la Modimo re sa boife,’ gaešita le ka tlase ga maemo a thata.

25, 26. Ka mengwaga ya ka tlase ga e 30, ke boporofeta bofe bjo bo makatšago bjoo Paulo a ilego a bona bo phethagala, le gona se se swana bjang le seo se diregago mo mehleng ya rena?

²⁵ Moapostola yo wa Kriste yo a bego a golegilwe ka ntlong o be a ‘bolela ka mmušo wa Modimo’ go bohle bao ba bego ba mo etela—a phetho e botse gakaakaang ya puku ya Ditiro yeo e tletšego ditiragalo! Kgaolong ya mathomo, re badile ka taelo yeo Jesu a ilego a e nea balatedi ba gagwe ge a be a re: “Le tla amogela matla ge moya o mokgethwa o fihla godimo ga lena gomme le tla ba dihlatse tša ka Jerusalema, Judea ka moka le Samaria le go fihla karolong ya kgole ya lefase.” (Dit. 1:8) Mo lebakeng le, nywageng ya ka tlase ga e 30 ka morago, molaetša wa Mmušo o be o “[boletšwe] tlholong yohle yeo e lego tlase ga legodimo.” d (Bakol. 1:23) A bohlatse bjo bogolo gakaakaang bja matla a moya wa Modimo!—Sak. 4:6.

²⁶ Lehono, wona moya woo o neile bana babo Kriste bao ba sa šetšego matla, bona gotee le badirišani ba bona ba “dinku tše dingwe,” gore ba tšwele pele ba “nea bohlatse bjo bo tletšego mabapi le mmušo wa Modimo” dinageng tše ka godimo ga tše 240! (Joh. 10:16; Dit. 28:23) Na o tšea karolo ka mo go tletšego modirong woo?