2012 yihahgo archaeologists, hashtłʼish ásaaʼ 3,000 nááhai yę́ędą́ą́ʼ ályaa léiʼ nahastǫʼgo yikʼídaʼneeztą́ą́ʼ. Éí binahjįʼ ndaʼałkaahii ayóo yaa bił dahóózhǫǫd. Haʼátʼíí biniinaa? Éí ásaaʼ bikʼeʼashchínígíí biniinaa.

Archaeologists ásaaʼ nahastǫʼ yę́ę ahiih nídeisʼnilgo, ńtʼééʼ Kéínan kʼehjí bikʼeʼashchı̨́ı̨́ lágo dajííłtaʼ. Éí kóní: “Esh-béíyal Bin Beda” éí “Esh-béíyal, Bin Beda biyeʼ” áhyiłní. Archaeologists éí díí ázhiʼ, ałkʼidą́ą́ʼ ádaalyaaígíí índa yąąh deiyiiłtsą́.

Ázhiʼ Esh-béíyal ałdóʼ Diyin Bizaad biiʼ bikááʼ. Éí Naatʼáanii Saul łaʼ biyeʼ bízhiʼ ńtʼééʼ. (1 Chronicles 8:33; 9:39) Professor Yosef Garfinkel, łaʼ atah ásaaʼ yikʼíneeztą́ʼígíí ání: “Dooládóʼ shı̨́ı̨́ da yaʼ, díí ázhiʼ Esh-béíyal Diyin Bizaad biiʼ, áádóó archaeology binaaltsoos ałdóʼ kʼad biih daasdzoh. Éí tʼáá áłah Naatʼáanii David hooʼááł yę́ędą́ą́ʼ bił ahídéétʼiʼ.” Díí binahjįʼ, archaeology Diyin Bizaad tʼáá aaníigo áyósin!

Saul biyeʼ Esh-béíyal, Diyin Bizaad biiʼ Ish-bósheth ałdóʼ wolyé. (2 Samuel 2:10) Haʼátʼíísh biniinaa “béíyal” éí “bósheth” wolyéego ályaa? Ndaʼałkaahii éí díí daatsʼí biniinaa 2 Samuel yikʼeʼashchíinii, Esh-béíyal tʼáadoo choyoosʼįįd da daaní. Ízrel dineʼé, éí diyin Béíyaljígo yił áhídeidééłtʼiʼígíí shı̨́ı̨́ biniinaa, éí Kéínan dineʼé yichʼįʼ nidahałáá ńtʼééʼ. Ákondi éí ázhiʼ, Esh-béíyal Diyin Bizaad 1 Chronicles biiʼ bikʼeʼashchı̨́.