1, 2. Okulie ovohe vena okupola ombatelo pala okulonga ovana?

 HE umwe wohole momanima 3.000 konyima wapopia okuti, “ovana epingo konthele ya Jeova.” (Salmo 127:3) Moluotyo, ehambu liokukala he ine oina ondyambi ongwa ya Huku, yapewa ovalinepi ovanyingi. Mahi, vana vena ovana vaimbuka okuti okukala he ine oina katyieta vala ehambu, tupu otyilinga otyinene.

² Haunene hono, okutekula ovana otyilinga tyimwe tyepuiya. Mahi vamwe vetyivila, omuhoneki wono salmu walekesa etyi tyikuatesako, okuti: “Inkha Jeova katungu ondyuo, vana valinga ononkhono mbokuitunga, velipuilisa vala.” (Salmo 127:1) Tyina ulandula nawa onondonga mba Jeova, tupu ove ukala he ine o ine omuwa. Ombimbiliya yati: “Yumba onthumbi mu Jeova nomutima wove auho, uhakolele menoñgonoko liove muene.” (Provérbios 3:5) Okuti wafuapo opo ulandule onondonga mba Jeova motyilinga etyi tyokulonga omona momanina 20?

3. Otyilinga patyi he ena mokulonga ovana?

³ Omaumbo omanyingi mouye, ovalume vatala otyilinga tyokulonga ovana ngatyina otyo vakai vala. Tyotyili Ondaka ya Huku ipopia okuti omulume oe  onkhalamutwe yombunga. Mahi tupu ipopia okuti omulume una otyilinga meumbo. Ombimbiliya yati: “Undapa nokufuisapo ovilinga viove kondye, opongiya eepia liove. Iya konyima, tupu una okupameka vomeumbo liove.” (Provérbios 24:27) Ku Huku, he na ina ovo vena otyilinga tyokulonga ovana.—Provérbios 1:8, 9.

4. Omokonda yatyi katupondola okusoka okuti ovana ovakuendye vakolela vali kovakainthu?

⁴ Oñgeni utala ovana vove? Omaovololo amwe alingwa ko Asia alekesa okuti ovanthu tyina vatyita “ovana ovakainthu kavahambukwa.” Okuhahande ovana ovakainthu nkhele tyikahi ko América Latina, alo umwe “monombunga mbovanthu vanoñgonoka”. Mahi tyotyili ovana ovakainthu kavatalwa ngatyina vekahi konyima yavakuavo. Jako, he umwe ankho wankhimana kohale, wapopia ovana vae aveho okukutikinyamo ovakainthu, okuti “ovana Huku [ampha].” (Gênesis 33:1-5; 37:35) Tupu, Jesus wakanenene nawa ovana aveho (ovakainthu novakuendye) ankho vaetwa kwe. (Mateus 19:13-15) Tyotyili ankho una olusoke lwa Jeova.—Deuteronômio 16:14.

5. Ovipuka patyi vipondola okukuatesako ovalinepi okutokola konthele yolutyito?

⁵ Potyilongo ukala ovanthu vakevelela omukai atyite ovana ovanyingi? Ovalinepi, ovo muene vena okutokola ovana veñgapi mavakala navo. Iya inkha ovohe vetupu onombongo mbokulanda okulia, novikutu, nokuvepaka mosikola? Ovalinepi vesukisa okusoka kuotyo, tyina vatokola ovana veñgapi mavakala navo. Ovalinepi vamwe vehetyivili okutekula ovana, vayumba onthumbi mombunga opo vevetekulileko vamwe. Okuti otyo tyaviuka? Au. Okulinga  ngotyo katyipolo ovohe otyilinga tyokutekula ovana. Ombimbiliya yati: “Inkha umwe katekula ombunga yae, haunene veumbo liae, ukahi nokuanya ekolelo, iya wapona una uhena ekolelo.” (1 Timóteo 5:8) Ovalinepi ovanongo vasoka “ovana” veñgapi mavakala navo opo ‘vetyivile okuvetekula.’ Okuti vapondola okuteta olutyito? Otyo, tupu ovo muene vena okutyisoka. Inkha vetyilinga, tupu ovo muene vena okutokola oñgeni mavetyilingi. “Kese umwe matyindi omutengi wae.” (Gálatas 6:5) Mahi, okupolapo eimo opo ulityilike ovana tyailikwa movitumino Viombimbiliya. Jeova Huku oe “ondyivi-ndyivi yomuenyo.” (Salmo 36:9) Anthi, okupolapo eimo onkhali onene ku Jeova, ongatyina waipaa omunthu.—Êxodo 21:22, 23; Salmo 139:16; Jeremias 1:5.

6. Onalupi omona ena okuhimbika okulongeswa?

⁶ Provérbios 22:6 yati: “Longesa omukuendye ondyila yaviuka palae.” Okulongesa ovana otyilinga tyavilapo tyovohe. Mahi tyihimbika nalupi? Tyihimbika tyina nkhele ovatutu. Apostolu Paulu wamuene okuti Timóteo walongesua “tunde pouna.” (2 Timóteo 3:15) Ondaka yo Gregu aundapesa ipopia olukembe ine tyina omona atyitwa. (Lucas 1:41, 44; Atos 7:18-20) Ngotyo, Timóteo walongesua tunde pokutyitwa. Pouna, omuwo waviuka wokuhimbika okulongesa omona. Alo umwe olukembe luna ondyala yenoñgonoko.

7. (a) Omokonda yatyi tyakolela He na ina vakale noupanga omunene nolukembe? (b) Oupanga patyi ankho ukahi pokati ka Jeova Nomona wae wongunga?

⁷ Ina umwe wati: “Onthiki yotete namona omona wange, nahambukilwe unene.” Ongotyo ovo ina  ovanyingi vakala. Oupanga wa ina nolukembe uliyawisa tyina vakala kumwe tunde pokutyitwa. Okunyamisa tyiyawisa oupanga oo. (Tala 1 Tessalonicenses 2:7.) Oluembia netompho ina ena nolukembe viesukisa opo ahambukiswe olukembe. (Tala Isaías 66:12.) Iya he? Tupu nae una okulinga oupanga nomona. Jeova ongeleka ongwa konthele oyo. Omukanda wa Proverbio upopia oupanga ukahi pokati ka Jeova Nomona wae ongunga, wapopia onondaka ombu: “Muene Jeova wanthunga ngonthyimbi yonondyila mbae . . . Ame una ankho oe ehole unene kese nthiki.” (Provérbios 8:22, 30; João 1:14) Tupu, he omuwa ulinga oupanga omuwa no mona tunde poututu. He umwe wati: “Uhaholeke oluembia komona. Alo hono kutupu omona wankhia mokonda yokuhumbakanwa nokuhipwa onombesu.”

8. Ounongo patyi ovohe vapondola okuavela omalukembe tunde ponthyimbi?

⁸ Olukembe luesukisa vali ovipuka ovikuavo. Tunde pokutyitwa, owongo wolukembe walingwa pala okutambula nokukoneka onondaka, iya ovohe ovo tete vena okuvelongesa. Ongeleka imwe okupopia. Ovanongo vamwe vati, ounongo wokupopia nokutanga “utei koupanga nohole ovohe vena nomona.” Tomphola nomona nokumutangela tunde pouna. Momuwo uhehi, omona mekuhetekela, iya ngotyo ove ukahi nokumulongesa okutanga. Tyipondola metyivili okutanga tyina ehenehimbike okuenda mosikola. Otyo matyimukuatesako inkha ukala motyilongo muna ovalongesi vehehi no nosikola mbeyula ovalongwa.

9. Otyipuka patyi tyakolela ovohe vesukisa okuhinangela?

⁹ Esuko enene lio vohe Ovakristau vena okukuatesako ovana okulinga oupanga na Huku. (Tala  Deuteronômio 8:3.) Mokonda yatyi? Opo akuateseko omona okukala novituwa vio Vakristau, ine opo akale “omunthu omupe.” (Efésios 4:24) Opo ovohe vetyivile vesukisa okuundapesa oviti viaviuka nononkhalelo onongwa mbokutunga.

10. Ovana vesukisa okukala novituwa patyi?

¹⁰ Ondyuo yapama itei kovipuka yatungwa nayo. Apostolu Paulu wapopia okuti ovipuka viavilapo pokutunga ovituwa vio Mukristau, “oolu, nopalata, nomamanya akolela.” (1 Coríntios 3:10-12) Ovio vilekesa ovituwa oviwa ngetyi, ekolelo, nenoñgonoko, nounongo wokupunga, noukuatyili, nonthilo, nombili onene na Jeova novitumino viae. (Salmo 19:7-11; Provérbios 2:1-6; 3:13, 14) Oñgeni ovohe vapondola okukuatesako ovana tunde pouna okukala novituwa ovio? Omokulandula onondonga mbumwe mbahonekwa kohale.

11. Oñgeni ovohe ova Isilayeli ankho vakuatesako ovana okukala novituwa oviwa?

¹¹ Etyi kuakamba katutu opo elongo lio Isilayeli linyingile Motyilongo Valaelwe, Jeova wapopila ovohe ova Isilayeli okuti: “Onondaka ombu ndyikahi nokukutuma hono, mbuna okukala momutima wove. Iya una okumbupapeya momona wove, nokumbupopia tyina upumphi meumbo liove, tyina wendaenda metapalo, tyina ulangalapo, na tyina upindukapo.” (Deuteronômio 6:6, 7) Tyotyili, ovohe vesukisa okuava ngeleka ongwa, nokukala omapanga, novatompholi novalongesi.

12. Omokonda yatyi tyakolela ovohe vakale ongeleka ongwa?

¹² Kala ongeleka ongwa. Tete, Jeova wati: “Onondaka ombu . . . mbuna okukala momutima wove.”  Ayawisako okuti: “Una okumbupapeya momona wove.” Moluotyo, ovituwa oviwa viesukisa tete okukala momutima wovohe. Ovo vena okukala nohole notyili nokuendelamo. Ongotyo vala, vapondola okuhika komitima viovana. (Provérbios 20:7) Omokonda yatyi? Ovana vahongiliyua vali netyi veete, tyipona etyi veiva.—Lucas 6:40; 1 Coríntios 11:1.

13. Konthele yokulinga nawa ovana, ongeleka patyi ya Jesus ovohe vena okuhetekela?

¹³ Kala epanga. Jeova wapopila ovohe ova Isilayeli okuti: “Una okumbupopila ovana vove, tyina upumphi meumbo liove, na tyina wendaenda metapalo.” Otyo tyesukisa okukala omuwo novana, namphila ovohe vena ovilinga ovinyingi. Jesus ankho utyii okuti ovana vesukisa omuwo wae. Mononthiki mbehulilila mbovilinga viae “ovanthu vahimbika okumuetela ovana, opo evekuate.” Jesus walinga ñgeni? “Jesus wakuata ovana, iya eveumbakana evepe ononkhano onongwa.” (Marcos 10:13, 16) Nkhele soka, onoola mbomuenyo wa Jesus ankho mbukahi nokupuapo. Nongotyo wakala omuwo umwe novana nokuvelinga nawa. Otyo tyitulongesa unene!

14. Omokonda yatyi otyiwa ovohe vaovole okukala novana?

¹⁴ Kala omutompholi. Okukala omuwo novana tyikukuatesako okutomphola navo. Tyina mutomphola vali nomona, matyikukuatesako okutala onondunge mbae novituwa. Mahi hinangela, okutomphola tyakutikinya vali tyipona okupopia vala. Ina umwe ko Brasil wati: “Nelilongesa ounongo wokutehelela, okutehelela nomutima.” Oumphua-lundo wae wemukuatesako etyi omona wae ehimbika okupopia konthele yetyi elitehelela.

15. Oityi muna okuhinangela konthele yovitalukiso?

¹⁵ Ovana vesukisa “omuwo wokuyola . . . nomuwo  wokuhombauka,” nomuwo wovitalukiso. (Eclesiastes 3:1, 4; Zacarias 8:5) Ovitalukiso oviwa unene tyina ovohe vevilingila kumwe novana. Tyihahambukiswa okutala okuti momaumbo omanyingi otyitalukiso okutala vala otelevisau. Namphila mo televisau muna ovipuka vimwe vihambukiswa, ovinyingi vinyona ovituwa oviwa, iya okutala otelevisau tyinyona etompho mombunga. Ngotyo, oityi uhalingila ovipuka vihambukisua ovana vove? Imbei oviimbo, nokuyumba omawela, nokukala kumwe nomapanga, nokuenda-enda konomphangu  onongwa. Ovipuka ovio vikuatesako okukala netompho ewa.

16. Oityi ovohe vena okulongesa ovana vavo konthele ya Jeova, iya oñgeni vetyilinga?

¹⁶ Kala omulongesi. Jeova wati: “[Onondaka ombo] una okumbupapeya momona wove.” Onondaka ononkhuavo mbelilandula noombo, mbupopia oityi ulongesa noñgeni tyilingwa. Tete, “una okukala nohole na Jeova Huku yove, nomutima wove auho, nomuenyo wove auho no nonkhono mbove ambuho.” (Deuteronômio 6:5) Konyima, ‘una okupapeya onondaka ombo.’ Longesa omona nehando liokuyawisa ohole yotyotyili mu Jeova no movitumino viae. (Tala Hebreus 8:10.) Ondaka “okupapeya” ihangununa okulongesa okuwana-wana. Tyotyili, Jeova wapopia okuti onkhalelo yavilapo yokulongesa ovana okuvepopila apeho konthele ya Huku monkhalelo yaviuka nokuayandyuluka. Otyo tyakutikinya okuvelongesa apeho Ombimbiliya.

17. Oityi ovohe vesukisa okupaka momona? Omokonda yatyi?

¹⁷ Ovohe ovanyingi vetyii okuti katyapepukile okupaka onondaka momitima viovana. Apostolu Petulu walondola Ovakristau okuti: “Ngovana vatyitwa pahe, handei unene omahini ondaka ahankhingilwe.” (1 Pedro 2:2) Ondaka “handei unene” ilekesa okuti ovanyingi kavatyitilwe nondyala yondaka ya Huku. Hamwe tyesukisa ovohe vaovole ononkhalelo mbokupaka ehando olio momona.

18. Ononkhalelo patyi mbumwe mba Jesus mbokulongesa ovohe vesukisa okuhetekela?

¹⁸ Jesus wapopile ononthele-popia mbuhika komitima viovanthu. (Marcos 13:34; Lucas 10:29-37) Onkhalelo oyo yokulongesa ongwa kovana. Longesa onondonga mbo Mbimbiliya okupopia omahipululo  ekahi nawa nokuhambukiswa ngaa avasiwa Momukanda Womahipululo Ombimbiliya. a Yeka omona apopie, nokunthinda omalutalatu ine okulekesa oñgeni omahipululo Ombimbiliya aenda. Jesus tupu ankho ulinga omapulo. (Mateus 17:24-27) Nove otyo ulinge pokulongesa Ombunga. Opo uhatumbule vala otyitumino tya Huku, linga omapulo nga: Oityi Jeova alingila otyitumino etyi? Oñgeni matukala inkha tutyitavela? Oñgeni matukala inkha katutyitavela? Okulinga omapulo ngoo, tyikuatesako omona okusokolola nokutala okuti ovitumino via Huku oviwa nokutukuatesako.—Deuteronômio 10:13.

19. Inkha ovohe vaendela movitumino Viombimbiliya pokutekula ovana, ouwa patyi ovana mavakala nao?

¹⁹ Inkha ukala ongeleka ongwa, nepanga, nomutompholi, nomulongesi, matyikuatesako ovana vove tunde pouna okukala noupanga wapama na Jeova Huku. Oupanga oo maukuatesako omona wove okukala Omukristau una ehambu. Oe melikuatehila okuendela mekolelo liae namphila ahongiliyua nokulolwa na vana alongeswa navo. Vekuatesako okupanda apeho oupanga oo.—Provérbios 27:11.

20. Okuviyula oityi, iya oñgeni tyilingwa?

²⁰ Okuviyula, okulonga omona okupilulula omalusoke nomutima. Ovana apeho vesukisa okuviyulwa. Paulu walondola ovohe “vatualeko okutekula [ovana vavo] montheto no movitumino via Jeova.” (Efésios 6:4) Ovohe vesukisa okulonga ovana nohole, ngetyi Jeova alinga. (Hebreus 12:4-11) Okuviyula nohole tyesukisa okukuatesako omona  okusoka. Ngetyi tuapopilwa okuti “tehelela eviyulo.” (Provérbios 8:33) Okuviyula tyilingwa ñgeni?

21. Onondonga patyi ovohe vena okutala nawa tyina valongesa ovana?

²¹ Ovohe vamwe vasoka okuti okulonga ovana okukandukila vala, nokuvehonga ine okuveheka. Konthele yotyo, Paulu walondola okuti: “Onwe vohe, muhanumanesei ovana venyi.” (Efésios 6:4) Ovakristau aveho vaitwa “okukala onondalawa novanthu aveho . . . okulongesa nepoleyo vana vahahande.” (2 Timóteo 2:24, 25) Ovohe Ovakristau namphila tyotyili vesukisa okulonga ovana, apeho vena okusoka konondaka ombo tyina valongesa ovana vavo. Mahi, pamwe okupopia vala navo katyituuka, tyipondola okusukisa okuveviyula.—Provérbios 22:15.

22. Inkha omona wesukisa okuvetwa, oityi esukisa okunoñgonoka?

²² Ovana vesukisa onondonga mbelikalaila. Vamwe kavaviyulwa ‘nonondaka vala. Ovo, okuveveta opo vateuluke kovivi tyaviuka. (Provérbios 17:10; 23:13, 14; 29:19) Mahi, omona wesukisa okunoñgonoka oityi avetelwa. “Olukava nokuviyula ovio vikalesa nonondunge.” (Provérbios 29:15; Jó 6:24) Anthi, okuveta tyina apa tyihikila. Jeova wapopilile ovanthu vae okuti, “mandyikuhitisa muetyi watokala”. (Jeremias 46:28b) Ombimbiliya kaitavela okuveta omona nonyengo ine okuveta unene, okumuvanga ine nokumukalesa novipute ine onombolo.—Provérbios 16:32.

23. Oityi omona ena okuimbuka tyina avetwa novohe?

²³ Etyi Jeova alondola ovanthu vae okuti mevehitisa, tete wati: “Uhakale nowoma . . . mokonda ame ndyina ove.” (Jeremias 46:28a) Tupu, ovohe tyina vamavete omona mokonda yotyipuka tyimwe alinga,  kavapondola okumunianga alo elitehelela okuti kahandwa. (Colossenses 3:21) Mahi, omona una okulitehela okuti wavetua mokonda ovohe ‘vemuhole’ vekahi konthele yae.

24, 25. Ovana hono vesukisa okuamenwa kovipuka patyi visukalalesa?

²⁴ Ovakulu vamwe vahinangela nehambu pouna wavo. Ankho vena yokuti ovohe mavemuyungu namphila mavavasiwa novitateka. Ovohe vahanda ovana vavo vakale nonthumbi ngoyo, mahi mouye uno, tyepuiya okutekula nawa ovana.

²⁵ Hono otyipuka tyitilisa owoma, ovana vakuatwa kononkhono okulala vano. Ko Malásia okukuata ovana tyeliyawisa unene momanina ekwi okualamba. Ko Alemanya menima like ovana 300.000 valalwa navo. Ngetyi tyapopia omaovololo amwe, kotyilongo tyimwe ko America do Sul alekesa okuti menima like ovana 9.000.000 vakuatwa  kononkhono! Ovana ovo ovanyingi vapolwa momaumbo avo novanthu vei nokuayumba onthumbi. Mahi ovana ñgeno vayumba onthumbi yokuti ovohe maveveamena. Oñgeni ovohe vapondola okuvekuatesako?

26. Omononkhalelo patyi ovana vapondola okuamenwa, iya oñgeni enoñgonoko liveamena?

²⁶ Mokonda ovikando ovinyingi ovana vehei natyike konthele yotyihola ovo vali vakuatwa, otyipuka tyimwe tyipondola okuveamena okuvelongesa tyina nkhele ovatutu. Enoñgonoko lipondola “okuyovola kondyila ombi, no komulume upopia ovityapi.” (Provérbios 2:10-12) Enoñgonoko patyi? Okunoñgonoka onondonga Mbombimbiliya, netyi tyaviuka netyi tyapenga. Tupu, nokunoñgonoka okuti kuna ovakulu valinga ovivi iya ovana kavapondola okutavela tyina vahindilwa okulinga ovivi. (Tala Daniel 1:4, 8; 3:16-18.) Uhemulongese vala otyikando tyike. Kovana ovanyingi tyesukisa okuwana-wana ovikando ovinyingi alo omona alongoka nawa. Tyina ovana vekula, he una okulekesa okuti ovipuka vimwe kapondola okuvipopia novakainthu, tupu ina kapondola okuvipopia novakuendye, opo vanoñgonoke etyi tyaviuka netyi tyapenga. Tyotyili onkhalelo imwe yaviuka yokuamena ovana okukala noupanga wapama novohe.

27, 28. Oipi ondyivi-ndyivi onene ivatela ovohe motyilinga tyavo tyokutekula ovana?

²⁷ Tyotyili okulonga ovana tunde pouna otyipuka tyimwe tyepuiya, ovohe vena onthilo na Huku kavesukisa okututumba aveke notyilinga otyo. Kononthiki mbo Vakoyesi, omulume umwe utiwa o  Manoaa etyi anoñgonoka okuti makala nomona aiti ehongolelo ku Jeova oñgeni malongesa omona oo. Jeova akumbulula elikuambelo liae.—Juízes 13:8, 12, 24.

²⁸ Tupu hono, ovohe vafenda Huku vena ovana navo vapondola okuita ku Jeova. Okukala he ine oina otyilinga tyalema, mahi tyieta ouwa. Ovalinepi vamwe Ovakristau ko Havaí, vati: “Ove una omanima 12 pala okufuisapo otyilinga tyove, tyina uhenehike omanima okuepuilisa okunyingila moukuendye. Mahi, inkha ulinga ononkhono mbokulandula ovitumino Viombimbiliya, maukala omuvo wehambu nombembwa tyina ovana vatokola okuumbila Jeova nomutima auho.” (Provérbios 23:15, 16) Tyina omona wove alinga omatokolo oo, noove mokala nehambu liokupopia okuti: “Ovana [ovakuendye novakainthu] epingo konthele ya Jeova.”