1. Ovitateka patyi viaholama vivahiwa monombunga mbumwe?

 ETUKUTUKU limwe ekulu liakohua nokulombwa. Pahe lialaima nawa, tyina ulitala ngoti epe. Mahi mokati likahi nokuvoleswa notyingule. Otyo tyelifwa no nombunga mbumwe. Namphila tyina uvetala ngoti vekahi nawa, otyipala tyahambukwa tyiholeka owoma nononkhumbi. Mokati kombunga muna ovipuka ovinyingi vipola ehambu nombembwa. Ovipuka vivali vieta otyitateka otyo, okunwa unene novilwa.

2. (a) Oityi Ombimbiliya ipopia konthele yovikunwa? (b) Ounkholwa oityi?

² Ombimbiliya kaiilika okunwa monkhalelo yapola pokati, mahi iilika okunwa unene. (Provérbios 23:20, 21; 1 Coríntios 6:9, 10; 1 Timóteo 5:23; Tito 2:2, 3) Ounkholwa hakunwa vala unene, okukala novipepe viokunwa nokuhetyivili okuliteta kovikunwa. Ononkholwa haunene ovakulu. Mahi pamwe ovakuendye novahikuena navo ononkholwa.

3, 4. Popiapo oñgeni onkholwa ikalesa una velinepa nae novana.

³ Tunde kohale Ombimbiliya ipopia okuti okunwa tyipondola okunyona ombembwa mombunga. (Deuteronômio 21:18-21) Ovitateka vitundilila kokunwa  unene, vinyona ombunga aiho. Omukai hamwe ulinga atyiho opo akuateseko omulume wae okuyekapo okunwa ine okulikuatehila mokonda yotyituwa tyimwe otyivi tyomulume wae. a Omukai pamwe uholeka ovikunwa, nokuviyumbahi, nokuholeka onombongo, nokumukuatesako ahumbe ombunga, nomuenyo, na Huku, mahi onkholwa otyo itualako nokunwa. Mahi tyina atala okuti kekahi nokutyivila okuteta omulume kovikunwa, uhimbika okunumana nokusoka okuti kametyivili vali. Upondola okukala nowoma, nonyengo, nokulivela onombei, notyiho, nokuliyala.

⁴ Ovana vamona ononkhumbi tyina ovohe vanwa unene. Vamwe vamoneswa ononkhumbi mbokuvetwa unene. Vakuavo valalwa navo kononkhono. Alo umwe vapondola okuhimbika okulivela onombei, mokonda yovohe vanwa unene. Pamwe ovana kavayumbu vali onthumbi muvakuavo mokonda yovohe vanwa unene. Mokonda meumbo vetupu ehambu, ovana pamwe vaholeka etyi vasoka, iya otyo atyiveetela ovitateka ovinyingi. (Provérbios 17:22) Ovana alo vekula vapondola okuhakala vali nohole ine okuliyumba onthumbi.

5. Oñgeni onkholwa ikalwa nayo, iya katyapepukile omokonda yatyi?

⁵ Namphila ovanongo vamwe vapopia okuti ounkholwa utupu ehaku, ovanyingi vetavela okuti tyivilwa inkha omunthu okuliteta kovikunwa aviho. (Tala Mateus 5:29.) Tupu, okukuatesako onkholwa okuliteta kovikunwa tyapepuka vali okutyipopia tyipona  okutyilinga, pamwe nae ketavela okuti ukahi motyitateka. Mahi, tyina ombunga ilinga ononkhono mbokupola onkholwa kovikunwa, nayo ipondola okuimbuka okuti ikahi motyitateka. Ondotolo imwe ityivila okukuatesako onkholwa nombunga yavo, yati: “Ame ndyisoka okuti otyipuka tyakolela vali ombunga ina okulinga, okuovola okutetulula otyitateka otyo monkhalelo ikahi nawa. Onkholwa apeho imona okuti ina ovitateka ovinene nombunga.”

6. Opi mutunda onondonga onongwa pala onombunga mbuna onkholwa?

⁶ Inkha mombunga yove uma onkholwa, onondonga mbukahi Mombimbiliya mbupondola okukukuatesako okukala nomuenyo ukahi nawa. (Isaías 48:17; 2 Timóteo 3:16, 17) Tala onondonga mbumwe mbuhole okukuatesako onombunga okufinda ounkholwa.

7. Inkha umwe mombunga onkholwa, olie uvelwa onombei?

⁷ Yekapo okulivela onombei. Ombimbiliya yati: “Kese umwe matyindi omutengi wae”, tupu yati “kese umwe puonthue makapulwa na Huku konthele yae muene.” (Gálatas 6:5; Romanos 14:12) Onkholwa pamwe ivela vakuavo onombei. Hamwe ipopia okuti: “Inkha muanthekulile nawa ñgeno hinu.” Ankho vamwe vayemba kwe, mavemuavela ondundo yokutualako okunwa. Mahi, namphila anwa mokonda yovitateka ine wahongiliyua navakuavo, onthue atuho—okukutikinyamo ononkholwa—matukakoyeswa mokonda yovituwa vietu.—Tala Filipenses 2:12.

8. Oñgeni onkholwa ikuatesuako okufinda ovitateka viayo?

⁸ Uhasoke okuti apeho tyesukisa okuyovola onkholwa kovivi vituka kounkholwa wae. Onthengele-popia imwe Yombimbiliya ipopia konthele yomunthu wonyengo onene, tupu ipondola okuundapeswa konkholwa, yati: “Inkha ove umuyovola, tupu  motyilinga-linga apeho.” (Provérbios 19:19) Yeka onkholwa iihamenwe novitateka vitunda kovituwa viayo ovivi. Muyeka akohe etyi asilisa ine aonganeke etyi ahanya, nokumuyeka atelefonalele komuhona wae tyina ounkholwa wamemupu.

9, 10. Omokonda yatyi mombunga muna onkholwa vena okutavela okukuatesuako, iya haunene ovalie vena okuvekuatesako?

⁹ Tavela okukuatehiwako. Provérbios 17:17 yati: “Epanga liotyotyili una ohole omuvo auho, omukuatate watyitua pala okuvatela pomuvo wononkhumbi.” Okukala nonkholwa mombunga tyinumanesa. Ove wesukisa okukuatehiwako. Wahanye okukuatehiwako ‘nomapanga otyotyili’. (Provérbios 18:24) Okupopia na una wii otyitateka otyo ine wapitiliale motyitateka ngotyo, upondola okukuavela onondonga konthele yetyi una okulinga netyi uhapondola okulinga. Mahi pola pokati. Popia novanthu wayumba onthumbi, mavatehela ‘etyi uveambela’.—Provérbios 11:13.

¹⁰ Yumba onthumbi movakulu vewaneno. Ovakulu vewaneno vapondola okukuatesako. Ovalume ovo valongoka, vei nawa ondaka ya Huku nokutyivila okuundapesa ovitumino viayo. Vapondola okukala “ngomphangu yokuholama omphepo, nomphangu yokuholama ombila, ngonondongi mbomeva, momaluhandya, ngokahi konkhanda onene mokati komutenya.” (Isaías 32:2) Ovakulu vewaneno kavaamena vala ewaneno komahongiliyo omavi, mahi tupu vaungumanesa, nokupameka, nokukuatesako kese umwe una otyitateka. Pola ouwa kombatelo oyo.

11, 12. Olie haunene ukuatesako onombunga mbuna onkholwa, iya oñgeni vakuateswako?

¹¹ Haunene ita ononkhono ku Jeova. Ombimbiliya itupopila okuti: “Jeova ukahi popepi na vana  vaihamenwa omutima. Uyovola vana vokuamona ononkhumbi.” (Salmo 34:18) Inkha ‘waihamenwa omutima nokuamona ononkhumbi’ mokonda yokukala nonkholwa, noñgonoka okuti ‘Jeova ukahi popepi noove.’ Jeova utyii okuti onkhalelo yombunga yove kayapepukile.—1 Pedro 5:6, 7.

¹² Okutavela etyi Jeova apopia mondaka yae tyipondola okukukuatesako okufinda omasuka-suka. (Salmo 130:3, 4; Mateus 6:25-34; 1 João 3:19, 20) Okulilongesa Ondaka ya Huku nokuendela monondonga mbae, tyikukuatesako okukala nounongo wokutambula ononkhono mba Huku, mbupondola okukuavela “ononkhono mbavilapo,” opo ufinde ovitateka via nthiki na nthiki.—2 Coríntios 4:7. b

13. Otyipi otyitateka otyikuavo tyinyona onombunga ononyingi?

 ¹³ Okunwa unene tyipondola okutuala kovitateka ovikuavo vinyona ombunga—ovilwa.

14. Onalupi ovilwa mombunga viehimbika, iya oñgeni onombunga mbukahi hono?

¹⁴ Ovilwa mombunga viahimbika kohale novanthu vevali velilandula, ovo Kaim na Abele. (Gênesis 4:8) Tunde opo, ovanthu ovanyingi vekahi nokumona ononkhumbi nokuvetwa mombunga. Kuna ovalume vaveta ovakai vavo, novakai vaveta ovalume vavo, novohe vaveta unene ovana, novana vekula vatekula nonya ovohe vakulupa.

15. Oñgeni ovanthu vakala tyina mombunga muna ovilwa?

¹⁵ Ovilwa mombunga viavilapo vali tyipona omalapia. Omukai umwe ankho uvetwa nomulume, wati: “Ukala nohonyi nokulivela onombei. Ononthiki ambuho komuhuka, kuhande okukatuka moula, usoka ngoti hatyiliko onondyoi vala.” Ovana vatala ovilwa mombunga ine vavetwa unene ovikando ovinyingi tyina vekula navo vakala ovakalavi, avatekula onya ombunga yavo.

16, 17. Ovilwa mombunga oityi, iya oñgeni otyo tyikalelesa ovanthu?

¹⁶ Ovilwa mombunga hakulivetala vala. Ovikando ovinyingi okutañguna. Provérbios 12:18 yati: “Kuna una upopia onondaka mbutoma ngomutunga.” “Okutoma” oko, tyilekesa ovilwa mombunga viakutikinya okulipenya, nokuyaya, nokutañguna, nokulitukana, nokuovola okuliveta. Ovipute komutima vituka kokulitekula onya kavimoneka, iya ovanthu ovakuavo pamwe kavetyinoñgonoka.

¹⁷ Otyipuka otyivi vali unene okuveta ovana,  nokuvepopia, nokuvepenya mokonda yovipuka vehevili okulinga. Okutekula ngotyo ovana kavelihumbu vali. Otyili ovana aveho vesukisa okuviyulwa. Mahi Ombimbiliya ilongesa ovohe, okuti: “Muhanumanesei ovana venyi, opo vahakale tyasoya.”—Colossenses 3:21.

18. Opi ovilwa vihimbikila, iya ngetyi Ombimbiliya ipopia, oñgeni vipondola okumanuako?

¹⁸ Ovilwa mombunga vihimbikila momutima nomomalusoke; evi tulinga vituka komalusoke etu. (Tiago 1:14, 15) Opo ovilwa vipwe, omunthu wesukisa okupilulula onkhalelo yokusoka. (Romanos 12:2) Okuti otyo tyivilwa? Enga. Ondaka ya Huku ina epondolo liokupilulula ovanthu. Ipondola “okuhanya ovipuka viatuituilwa nononkhono.” (2 Coríntios 10:4; Hebreus 4:12) Enoñgonoko likahi Mombimbiliya lipondola okupilulula omunthu wapopiwa okuti welivaleka ovituwa ovipe.—Efésios 4:22-24; Colossenses 3:8-10.

19. Oñgeni Ovakristau vena okutala nokutekula una velinepa nae?

¹⁹ Oñgeni utala una welinepa nae. Ondaka ya Huku yati: “Ovalume vena okukala nohole novakai vavo, ngetyi vehole omalutu avo muene. Una uhole omukai wae ulihole oe muene.” (Efésios 5:28) Tupu Ombimbiliya ipopia okuti omulume una “okuveavela ehumbilo ngombiya yahapamene.” (1 Pedro 3:7) Ovakai valondolwa ‘kale nohole novalume vavo,’ nokukala ‘nonthilo onene’ navo. (Tito 2:4; Efésios 5:33) Nawike omulume uhole Huku upondola okupopia okuti tyilityili uhole omukai wae inkha umuveta ine umupopia. Tupu, nawike omukai ukandukila omulume  wae, nokumutomba, ine uhetavela etyi apopia, upondola okuti umuhole nokumuhumba.

20. Okomaiho alie ovohe vena otyilinga, iya omokonda yatyi kavakevela ovana valinge etyi vehevili?

²⁰ Oñgeni ovana vena okutekulwa. Ovana vatokala ovohe, nokuesukisa okuhumbwa, nokulingwa nawa. Ondaka ya Huku ipopia, okuti “ovana epingo konthele ya Jeova” ‘nondyambi.’ (Salmo 127:3) Ovohe vena otyilinga komaiho a Jeova tyokuyunga ovana ovo. Ombimbiliya ipopia ‘omalusoke noulai wopouna’. (1 Coríntios 13:11; Provérbios 22:15) Ovakuendye novahikuena havakulu. Ovohe kavesukisa okukuluminya ovana okulinga etyi vehevili, tyahatele meti liavo, tyina valongeswa mombunga nounongo wavo.—Tala Gênesis 33:12-14.

21. Olupi olusoke lwa Huku konthele yokutala nokutekula vana vakulupa?

²¹ Oñgeni ovohe vakulupa vena okutekulwa. Levítico 19:32 yati: “Una okukatuka kolupala luonohuki onongonga nokuhumba una wakulupa.” Ngotyo Otyitumino tya Huku tyilekesa okuti ovanthu vena yokukala nonthilo novakulu. Otyo tyipondola okupuiya ankho ovoho vakulupa kavetavela okupakelwamo ine vavela, nokuhetyivili okuenda nokusoka nawa. Namphila ongotyo, ovana vena “okufeta ondyambi yavo ku Huku.” (1 Timóteo 5:4) Otyo muakutikinya okuvetekula nohole nonthilo, alo umwe okuvekuatesako okulanda ovipuka vimwe. Okuveveta ine okuvetekula onya, nononkhalelo ononkhuavo katyelikuatele netyi Ombimbiliya ilongesa.

22. Otyituwa patyi tyikuatesako okufinda ovilwa mombunga, iya oñgeni tyipondola okulekeswa?

²² Lilongesa okulikondola omutima. Provérbios 29:11 yati: “Omphuki ilekesa vala onyengo mahi omunongo uhiliya alo konthyulilo.” Oñgeni upondola  okukondola onyengo? Uhayeke onyengo iliyawise momutima wove, linga ononkhono opo utetulule ovitateka. (Efésios 4:26, 27) Tundapo inkha watala okuti uhanda okunumana. Likuambela okuita ospilitu sandu ikuavele otyituwa tyokulikondola omutima. (Gálatas 5:22, 23) Okukaenda-enda ine okulinga otyipuka tyimwe, tyipondola okukukuatesako okutepulula onyengo. (Provérbios 17:14, 27) Kala omunthu “uhanumana liwa.”—Provérbios 14:29.

23. Oityi tyipondola okulingwa inkha omunthu umwe weuaneno ovikando ovinyingi utualako okukala nonyengo hamwe alo okuveta ombunga?

²³ Povipuka Huku ailika, Mombimbiliya muakutikinya “oundyale, nomaluei, . . . nonyengo.” Tupu ipopia okuti “vana valinga ovipuka ovio, kamavakapiñgana ouhamba wa Huku.” (Gálatas 5:19-21) Ngotyo, una upopia okuti Omukristau, mahi otyo utualako okukala nonyengo, pamwe nokuveta una elinepa nae ine ovana, upondola okupolwa meuaneno lio Vakristau. (Tala 2 João 9, 10) Ngotyo, ewaneno kamukala ovanthu ovakalavi.—1 Coríntios 5:6, 7; Gálatas 5:9.

24. (a) Oityi tyipondola okulinga vana vamoneswa ononkhumbi na una velinepa nae? (b) Oityi omapanga novakulu veuaneno vapondola okulinga netyi vahalingi?

²⁴ Mahi inkha Omukristau umwe uvetwa na una elinepa nae, nokuhena ekevelelo liokuti nthiki imwe mapiluluka? Vamwe vatualako okukala nomunthu oo omukalavi mokonda yovipuka vimwe. Vakuavo vaholovona okumuyekapo, mokonda vasoka okuti ekongoko liavo, nomuenyo, noupanga wavo na Huku, vikahi motyiponga. Omunthu ukahi nokumoneswa ononkhumbi, oe muene utokola okukala  nae ine okumuyekapo. (1 Coríntios 7:10, 11) Omapanga, nombunga ine ovakulu veuaneno, vapondola okukukuatesako nokukupakelamo, mahi kavapondola okukuluminya omunthu okulinga etokolo nalimue. Omunthu oe muene una okutokola.—Romanos 14:4; Gálatas 6:5.

25. Olipi ehando lia Jeova konthele yombunga?

²⁵ Etyi Jeova anepesa Andau na Eva, nalumwe ahandele onombunga mbukale novitateka vihamesa omtima, ngounkholwa ine okulwa. (Efésios 3:14,  15) Ombunga ñgeno omphangu imwe muna ohole nombembwa viliyawisa, nokukuatesako ovanthu okukala nekongoko, noupanga omuwa na Huku, novituwa oviwa. Mokonda yonkhali, omuenyo wombunga weyula ovitateka.—Tala Eclesiastes 8:9.

26. Ouwa patyi mavakamona vana vaendesila omuenyo wavo movitumino via Jeova?

²⁶ Mahi, Jeova kayekelepo etyi ahandela ombunga. Oe ulaa okuetako ouye omupe wombembwa muna ovanthu “mavakakala nepamo apehena nawike uvetilisa owoma.” (Ezequiel 34:28) Pomuwo opo, ounkholwa, novilwa, novitateka ovikuavo, hono vinyona onombunga, mavikala ovipuka viokualamba. Ovanthu mavakayola mahi hapala okuholeka owoma nononkhumbi, mahi omokonda yokukahi “mouye wombembwa onene.”—Salmo 37:11.