1-3. (a) Oityi ononkhono mba Huku mbapopilile ovo Paulu? (b) Ovipuka patyi matulilongesa?

 ONTHIKI imwe ovakai vamwe vatundile mepunda-umbo lyo Filipu, mo Masendonia, avaende aloo pondongi imwe itiwa Ngaosite. Ngeetyi valinga-linga-le, avaumphama kehimba liondongi avahimbika okulikwambela ku Huku yova Isilayeli. Ngwe Siovaa ankho uveivite. — 2 Ehi. 16:9; Ovii. 65:2.

² Tyina ovakai ovo ankho veli pondongi opo, oku kepunda-umbo lyo Lisitala, mo Ngalasiya, ankho kuli nokutundilila ovalume vamwe. Ngwe okutunda ko Filipu okehika ko Lisitala, ankho paendwa onokilometulu mbuna 800. Etyi vaenda ononthiki mbumwe, ovalume ovo pahe avakwate metapalo limwe liaviuka livetwala nomepunda-umbo limwe muna ovanthu ovanyingi, epunda-umbo lyo ko Asiya. Ovalume ovo ankho ovo Paulu na Sila na Timotiu. Ankho vahambukwa unene. Vahambukwa tupu, omokonda ankho mavakatalela-po vakwavo voko Efesu, ya tupu avakalongesa ovanthu komapunda-umbo omakwavo. Mahi etyi vehenelinge oungendi oo, ononkhono mba Huku mbevetyilikile. Ankho mbevetyilika opo vahakaivise ko Asiya. Omokonda yatyi? Sesusi pokati kononkhono mba Huku, ankho uhanda ovo Paulu vakwate mo Asiya Menor, avakakwata Melunga Eseu, avekehika aloo pondongi Ngaosite.

³ Otyipuka Sesusi ahongolelele ovo Paulu no mundyila yae moungendi oo, atee vekehika ko Masendonia, hono tyitulongesa ovipuka ovinyingi. Pahe matulilongesa ovipuka vimwe viaendaile-po, moungendi wa vali woumisionaliu wa Paulu wahimbika menima 49 P.K.

4, 5. (a) Etyi ovo Paulu veli popepi no Mbitinia vapopililwe-tyi? (b) Ngwe vasokele okulinga-tyi ya otyo atyieta-tyi?

⁴ Etyi ovo Paulu novomundyila yae vatyikwa okwivisa mo Asiya, pahe avalingi oungendi okwenda nokomapunda-umbo oko Mbitinia. Opo vehike momapunda-umbo oo, vaendele ononthiki ononyingi momatapalo ahaviukile-ale, avakwate ko Filisia nomo Ngalasiya. Mahi etyi vehika popepi no Mbitinia, Sesusi kononkhono mba Huku evepopila vahaivise-mo. (Ovil. 16:6, 7) Tyipondola pahe apa ovo Paulu ankho vangwangwana umwe. Tyati umwe etyi ankho mavaivisa vetyii, no ñgeni ankho mavaivisa vetyii. Mahi etyi ankho vehei, opapa mavaivisa. Ovo Paulu vaelekelele okwivisa mo Asiya, avatyilikwa. Avahetekela vali okwivisa mo Mbitinia, avatyilikwa vali. Mahi nongootyo, Paulu ankho wati umwe ngaliti pano mandyitwalako okwivisa aloo ndyivasa apa ndyiivisa anahatyikwa vali. Pahe ovakulu ovo avasoko otyipuka tyimwe ankho vapondola okulinga. Avaende onokilometulu 550 avehiki aloo apa patalamena onombapolo, mo Tolowande. Onombapolo ombo ankho mbupondola okuvetwala ko Masendonia. (Ovil. 16:8) Pahe mepunda-umbo eli lya tatu, mokutala ovipuka ankho maviende umwe nawa.

⁵ Etyi ovo Paulu veli ko Tolowande, opo vala Luka ahimbika okweenda navo. Ngwe wahoneka okuti: “Mokati kovinthiki, Paulu amono ovililenya — wamona omulume umwe omu Masendonia utai uli nokumuti: ‘Kwata-vo mo Masendonia, utukwateseko.’ Etyi amona otyo movililenya, atuhetekela okwenda noko Masendonia, mokonda ankho twetyimona okuti Huku wahanda twende-ko tukevepopile oviwa ovipe.” a (Ovil. 16:9, 10) Pahe oku ankho Paulu makaivisa ukwii. Ya tyipondola ankho pahe wahambukwa unene mokonda welikwatehilile umwe! Ovalume ovo vekwana, aveheliseta-seta-le vali, avaende umwe noko Masendonia.

6, 7. (a) Oityi tulilongesila kweetyi tyaendele na Paulu? (b) Ine tulikwatehila atwahayeke-ko, oityi matumono?

⁶ Oityi tulilongesila kehipululo olio? Tala okuti tete ononkhono mba Huku mbapopila vala Paulu etyi Huku ahanda, etyi Paulu atunda-le mo Asiya. Tya vali, Sesusi wapopia vala na Paulu, etyi Paulu ehungi-ale mo Mbitinia. Tya tatu, Sesusi wapopia na Paulu, emupopila ende ko Masendonia etyi Paulu eli-ale mo Tolowande. Mokonda Sesusi oe Omutwe wewaneno, nae hono upondola okutuhongolela ngootyo. (Kolo. 1:18) Noonthwe hamwe twakalale omuvo omunyingi nokusoka okukala ovakokoli-ndyila, okuti hatyo, hamwe tuli nokusoka  okukaundapa oku kwesukisa ovaivisi Vouhamba. Tyina twapanga okulinga otyipuka tyimwe, atuhimbika-ko okulinga oupuka umwe, opo pahe Sesusi upondola okutukwatesako nononkhono mba Huku. Omokonda yatyi? Nkhele soka kotyipuka etyi: Omunthu tyina ekahi nokutaha etuku-tuku utyivila vala okuti elipetela kokumbili, elipetela kokulio, tyina lili nokweenda. Tupu ongootyo tyina twahanda okuyawisa kovilinga vietu viokwivisa. Sesusi metuhongolela vala, tyina noonthwe tuli “nokweenda,” tuli nokulikwatehila tulinge umwe etyi twapanga.

⁷ Mahi ine tuli umwe nokulikwatehila, mahi nongootyo tyitupu-ale? Okuti matuyeke-ko atusoko okuti ononkhono mba Huku kambuya-le nokutuhongolela? Au. Soka kweetyi tyaendele na Paulu. Nae ongootyo umwe, mahi atwalako umwe ahasoyo, atee avasa apa ankho apondola okwivisa tyahatyikwa vali. Noonthwe ine tulikwatehila umwe atwahayeke-ko, tupondola okwikulilwa “ombundi imwe onene” atuyambwa. — 1 Kol. 16:9.

8. (a) Oñgeni epunda-umbo lyo Filipu ankho likahi? (b) Etyi ovo Paulu valongesa ovakai vana ankho vokuli ‘pomphangu yokulikwambelela’ oityi tyatundilile-ko?

⁸ Etyi ovo Paulu vehika mo Masendonia, pahe avaende nomo Filipu, epunda-umbo limwe likala ovanthu velimphanda mokonda yokwatyitilwa mo Loma. Omafwalali o Loma ankho ahaundapa vali, ankho akala mo Filipu. Ya mo Filipu yatyo omo, ankho muna ovipuka ovinyingi vielifwa neevi vili ko Italia. Kondye yepunda-umbo lyo Filipu  ankho kuna ondongi. Ovo Paulu avavasi omphangu imwe, avasoko okuti ankho vapondola ‘okulingilapo omalikwambelo.’ b Etyi tyati mo Tyasapalo, ovo Paulu avaende pomphangu opo, avavasi-po ovakai vamwe veliongiya vafenda Huku. Povakai ovo, ankho pena omukai umwe utiwa o Lindia, ankho ufenda Huku. Etyi Paulu eli nokupopia “otyo atehelela, Siovaa aikula omutima wae.” Lindia apande unene etyi alongeswa noo Paulu, ya oe no vomeumbo liae avambatisalwa. Pahe apopila ovo Paulu naava aenda navo okuti nkhele endywei mukalie meumbo liange. c — Ovil. 16:13-15.

9. Oityi ovakwendye ovanyingi vehole okulinga vahetekele Paulu, ya oviwa patyi vamona?

⁹ Pahe soka kehambu ovo Paulu vakalele nalio etyi Lindia ambatisalwa! Tupu soka oñgeni Paulu akalele etyi etavela ‘okwenda ko Masendonia’ neetyi Siovaa evetuma vakakwateseko ovakai vana ankho vemufenda! Mononthiki mbuno, pena ovakwendye ovanyingi, novahikwena, novokwanepa, novokwahanepele, vailukila kovilongo kwesukisa ovaivisi Vouhamba. Namphila pamwe vakala novitateka, mahi vahambukwa unene tyina vavasa ovanthu vetavela otyili, ngeetyi tyalingile Lindia. Okuti noove upondola okwenda oku kwesukisa ovaivisi? Ine utyilinga, momono ovipuka ovinyingi oviwa. Mongeleka, tala etyi tyalingile umwe utiwa o Aaron, watyitwa mo 1985, ailukila ko America Central. Etyi apopia, otyo ovanthu ovanyingi vehole okupopia. Wati: “Okwailukila kotyilongo otyikwavo opo nkhaivise, tyili nokunkhwatesako okupama motyili nokupameka oupanga wange na Siovaa. Okwivisa kuno tyihiwa unene. Pahe ndyili nokulongesa ovanthu etyinana Ombimbiliya!”

10. Oityi otyilulu tyimwe tyalingile opo ovanthu vayale ovo Paulu novomundyila yae?

¹⁰ Satanasi anumana unene etyi oviwa ovipe viakaiviswa momapunda-umbo omu oe novilulu viae ankho valinga vala ovipuka vahanda. Otyo nthiki imwe ovilulu vialingisisile ovanthu okuyala ovo Paulu no vomundyila yae! Nthiki imwe etyi ovo Paulu ankho venda pamwe palingilwa omalikwambelo, mondyila avahonyenena nomuhikwena umwe omupika ankho watulwa notyilulu tyokutapesa.  Ava ankho aundapela ankho uvepa onombongo ononyingi. Ehimbika okukwama ovo Paulu otyo apopila peulu okuti: “Ovalume ava ovapika va Huku Omunene, vemupopila ondyila yeyovo.” Tyipondola otyilulu otyo tyalingisile omuhikwena una okupopia otyipuka otyo, opo ovanthu vasoke okuti, tyilinge etyi Paulu alongesa, tyilinge etyi omukai oo atapesa, tyituka vala komunthu wike. Otyilulu otyo ankho tyihanda ovanthu vatehelele vala komuhikwena oo, avahatehelela Paulu. Mahi Paulu ataata otyilulu otyo, omuhikwena una amutu umwe. — Ovil. 16:16-18.

11. Oityi tyaendele-po etyi ovo Paulu na Sila vataata otyilulu momuhikwena ankho wokuna otyilulu tyokutapesa?

¹¹ Etyi ovanthu vana vaundapelwa nomuhikwena wokwapolwa otyilulu tyokutapesa vetyimona okuti ouhona wavo maupwila opo, pahe avanumana umwe. Avakwate ovo Paulu na Sila avevetwala popalasa, apa ovatumini nomanene atyo vakoyela onomphela. Mokonda ovakoyesi ankho vena-le okapungulula, ovahona vomuhikwena una ngaamo vaendelela avapopi okuti: ‘Ovalume ava ova Sundaa veli nokuhahanesa oviso viahaviukile movitumino vietu, ovipuka onthwe va Loma matwahalingi-ale.’ Ovanthu vati vala ivee onondaka ombo, “avakatuka, aveveumbukila [Paulu na Sila], ovanene vatyo avevetandaula ovikutu viavo avatumu vevevete nomalukava.” Pahe ovo Paulu na Sila avatwalwa mokaleya. Omuyungi evepake koluhinyi, evekutu konomphai evekutila mepundi. (Ovil. 16:19-24) Etyi omuyungi wokaleya ayeeila pombundi, mokaleya amunthikovela unene, ya tyipondola ovo Paulu na Sila pahe ankho kaveliete vali. Mahi Siovaa ankho uveete. — Ovii. 139:12.

12. (a) Etyi ovo Paulu vamoneswa ononkhumbi, vakalele ñgeni ya omokonda yatyi? (b) Hono oityi tyilinga Satanasi naava vokulinga evi ehole?

¹² Kohale, Sesusi wapopile-ale okuti ‘ovalanduli vae mavahukaiswa.’ (Swau 15:20) Pahe etyi ovo Paulu veli mo Masendonia, navo ankho vetyii okuti vapondola okuhukaiswa. Etyi pahe tyeya-po umwe, avahasoko okuti Siovaa pahe kevehande vali. Mahi avanoñgonoka okuti tyina ononyengo mba Satanasi vala. Na hono, vokulinga ovipuka Satanasi ehole, otyo umwe valinga. Tyilinge kosikola, tyilinge kovilinga, vokutuyele vapopia omatutu, opo ovanthu vetuyale. Movilongo ovinyingi, vana vokwakalela komutwe onongeleya, vapopia omatutu. Vetutwala monombonge otyo vati: ‘Onombangi mba Siovaa vaeta vala onondyaya. Ovanthu vehetavela, valongesa ovipuka ovanthu vahahande-ale.’ Movilongo ovinyingi, Onombangi mba Siovaa vavetwa unene avapakwa movikaleya. Mahi nongootyo Siovaa uveete. — 1 Pet. 3:12.

13. Oityi omuyungi wokaleya apulila okuti: “Oityi-vo ñgeno ndyilinga ndyikamone eyovo?”

¹³ Mokutala ovo Paulu na Sila mokonda yokwavetwa, ankho kaveliivite, vesukisa umwe okupululukwapo. Mahi ovo Paulu na Sila tyina tyati mokati kovinthiki, ankho veli ‘nokulikwambela otyo vahilivika Huku noviimbo.’ Mokutala, pahe ankho kavaihamenenwe vali unene. Tyina vati ñgaa, kweya otyinimawe tyimwe otyinene. Omuyungi wokaleya apindukapo, tyina atala ñgana, omapito okaleya emumbululu. Pahe asoko okuti ononkhwatwa mbapita umwe. Ya mokonda ankho utyii okuti ine ononkhwatwa mbahena oe maipawa-ko, “ananemo omutunga wae opo pahe eliipae umwe.” Mahi kuna Paulu okulaveleya ati: “Mukwe wehelivange, tuli muno atuho!” Pahe omuyungi oo wokaleya apulu okuti: “Vakwe, oityi-vo ñgeno ndyilinga ndyikamone eyovo?” Ovo Paulu na Sila ankho kavapondola okuyovola omunthu una, pahe avemuti: “Tavela mu Tatekulu Sesusi, mokamona eyovo.” — Ovil. 16:25-31.

14. (a) Oityi ovo Paulu na Sila valingile vakwateseko omuyungi wokaleya? (b) Oviwa patyi ovo Paulu na Sila vamona pokwakoleleya nehambu?

¹⁴ Okuti hamwe etyi tyapula omuyungi una wokaleya, otyokwesuka umwe? Paulu wetyimwene okuti ankho wesuka umwe. Omuyungi una wokaleya, ankho hamu Sundaa. Ovihonekwa ankho kevii. Pahe opo akale omulongwa wa Kilisitu, ankho usukisa okulilongesa nokutavela otyili Tyovihonekwa. Ovo Paulu na Sila avahasete-ale, avahimbika okupopila omunthu una “Ondaka ya Huku.” Mokutala nokolwiihamo lwavo avalimbwiko umwe, ya pahe ankho veli umwe vala nokulongesa. Etyi omuyungi amona okuti ovo Paulu vena ovipute komiongo, evekoha-koha povipute viavo ya oe no vomeumbo liae, “avahasetele-ale avambatisalwa.” Ovo Paulu na Sila naina valingile vakoleleyile nehambu namphila ankho vamoneswa ononkhumbi! — Ovil. 16:32-34.

15. (a) Oñgeni Onombangi mba Siovaa hono valinga ngeetyi tyalingile ovo Paulu na Sila? (b) Omokonda yatyi otyiwa okukondoka pomaumbo ovanthu twapopile navo movilinga viokwivisa?

¹⁵ Ngeetyi tyalingile ovo Paulu na Sila, Onombangi mba Siovaa hono vatwalako okwivisa oviwa ovipe, na tyina umwe veli movikaleya mokonda yokufenda Siovaa. Otyipuka otyo tyihole okweeta ovipuka oviwa. Mongeleka, motyilongo tyimwe omu ovilinga vietu ankho viailikwa, ovanyingi vakala Onombangi mba Siovaa, otyili vetyinoñgonoka umwe vala etyi ankho veli movikaleya! (Isa. 54:17) Tala okuti omuyungi wokaleya kana, waita vala akwatesweko etyi otyinimawe tyaikula omapito okaleya. Na hono, ovanyingi mouye omu, vetavela vala  okulongeswa Ombimbiliya tyina vamamonekelwa notyitateka tyimwe. Opo naina, ine apeho tukondoka povanthu twapopile navo, matutyivili okuvekwatesako tyina vamakala notyitateka tyimwe.

16. Etyi ovo Paulu na Sila vavetwa, oityi ovanthu vanoñgonokele?

¹⁶ Etyi kwatya, ovanene vatyo avatumu ovo Paulu na Sila vapolwe mokaleya. Mahi Paulu ati: “Vetuvetela pokati kovanthu apehena etyi twalinga tyapenga, ngwe tuva Loma, avetupake mokaleya, pahe vetuyombolola-mo vala? Muno nii katutundu! Mwene veye vetupole-mo.” Etyi ovanene vatyo vetyiiva okuti naina ovo Paulu na Sila ova Loma, avatili unene owoma mokonda etyi ankho valinga katyilingwa movitumino vyo Loma. Pahe ovipuka ankho viapiluluka. Mokonda ovanene vatyo vavetela ovo Paulu na Sila povanthu, nokuveita otyiponyo ankho vena okutyilingila povanthu. d Etyi pahe veveita otyiponyo, avevepopila vatunde mo Filipu. Ngwe avetavela, mahi nkhele avakapameka ovalongwa ovakwavo, pahe avaende nawa.

17. Oityi ovalongwa ovape velilongesila koo Paulu na Sila, vakoleleyile etyi vamoneswa ononkhumbi?

¹⁷ Ine ovo Paulu na Sila vapopile tete okuti ova Loma, tyipondola ñgeno hamwe kavavetelwe. (Ovil. 22:25, 26) Ine valingile ngootyo, ovalongwa vomo Filipu ñgeno vatile ovo Paulu na Sila vapopia ngootyo opo vahamoneswe ononkhumbi. Oñgeni ñgeno otyipuka otyo tyakalesa ovalongwa vana vehe va Loma, ngwe ovitumino vyo Loma ankho kaviaamena ovanthu vehe va Loma? Naina ovo Paulu na Sila valingile vakoleleyile etyi vamoneswa ononkhumbi, mokonda tyakwatesileko ovalongwa ovakwavo va Sesusi, navo avetyimono okuti ine navo vamoneswa ononkhumbi, mavetyivili okukoleleya. Etyi ovo Paulu na Sila vapopia okuti omanene atyo ankho vena okuveita otyiponyo povanthu, ankho vahanda vapopile povanthu okuti etyi valinga hatyoko tyipopia ovitumino. Otyo tyipondola tyalingisisile ovanene vatyo okusoka-po tuvali tyina nkhele vehenemonese ononkhumbi ovalanduli ovakwavo va Sesusi. Otyipuka otyo, atyikala ngatyina ondyakulilo.

18. (a) Oñgeni hono vana vakalela vakwavo komutwe meongano vahetekela Paulu? (b) Oityi hono tulinga twaamene oviwa ovipe?

¹⁸ Na hono, vana vakalela vakwavo komutwe meongano, valinga ovipuka oviwa opo vakwavo vevehetekele. Etyi vahanda vakwavo mewaneno valinge, navo otyo umwe valinga. Tupu noonthwe tulinga  nga Paulu, ya tusoka umwe nawa onalupi matukapopia kombonge tuliyakulile. Pamwe twenda monombonge mbotyilongo tyetu, pamwe omonombonge ononene, ya pamwe omonombonge mbovilongo ovikwavo opo vetuyakulile atulingi ovilinga vietu tyahatyikwa-tyikwa vali. Hakuti twahanda okupilulula ovitumino viotyilongo. Etyi twahanda “okwaamena oviwa ovipe nokuviovolela ondyila movitumino vitavelwe.” (Fili. 1:7) Mahi nongootyo, tyilinge vetwaamena tyilinge kavetwaamena, tulinga umwe nga Paulu no vomundyila yae. Tutwalako okupopia oviwa ovipe ngeetyi Siovaa etutuma. — Ovil. 16:10.