Onthele imwe ikahi momukanda utiwa Biblical Archaeology Review, yapopia ovanthu “vata 50” vapopiwa Movihonekwa vio Hebreu okuti valiko. Iya hono, tyipondola okuvahiwa muetyi ovanongo vokuheyulula omatunthu vavasa. Povanthu ovo, pena onohamba 14 mbo Judaa, no Isilayeli, vamwe veiwe, nga David na Ezekia, vamwe kaveiwe nawa, nga Menaem na Peka. Tupu, pena onohamba 5 mbo Egitu, no nohamba 19 mbo Asilia, no Mbambilonia, no Moabe, no Persia, no Silia. Mahi, Ombimbiliya, netyi vokuheyulula omatunthu vavasa, kavipopi vala onohamba. Ipopia alo umwe ovanthu ankho vahankhimanene, ngovanene-nakwa, novanongo vovihonekwa, novanthu ovakuavo vali.

Omukanda oo, wapopia okuti, “kuna ovanthu ovanyingi valongesilwe mo nosikola ononene mbelikalaila vetavela” okuti, ovanthu ovo aveho tyotyili valiko. Tupu, Ovihonekwa vio Vakristau mo Gregu, vipopia ovanthu ovakuavo ovanyingi, nga Herode, na Posiu Pilatu, na Tibeliu, na Kaifaa, na Sersiu Paulu. Iya ovanongo vokuheyulula omatunthu vavasa ovipuka—ovinyingi vilekesa okuti tyotyili ovanthu ovo valiko umwe.

Namphila Motyilongo Huku Apele ovanthu vae hono mutupu ono?nkhulika, mahi Ovihonekwa vipopia konthele yovinyama ovio ovikando 150. Otyo, tyilekesa okuti ovahoneki vo Mbimbiliya ankho vevii nawa. Onotestu ononyingi mbupopia ononkhulika ngotyilekeso vala. Mahi, onotestu mbumwe mbupopia konthele yovanthu velivasile umwe no nonkhulika. Mongeleka, Sansau, na David, na Benaia, vapopiwa okuti vaipaele ononkhulika. (Juízes 14:5, 6; 1 Samuel 17:34, 35; 2 Samuel 23:20) Ovanthu ovakuavo valilwe no nonkhulika.—1 Reis 13:24; 2 Reis 17:25.

Kohale, ononkhulika mbo ko Asia (Panthera leo persica) mbatundile ko Asia Menor no ko Gresia, ambueende ko Palestina, no ko Silia, no ko Mesopotamia, no kokulio kwo India. Otyinyama otyo tyitilisa owoma, tyivasiwa unene kovipuka ovanthu ankho vahonga kohale Popepi no Koutundilo. Mo Mbambilonia kohale, ankho va?nthinda ononkhulika movimato.

Vana ankho vaamena ononkhulika mo Palestina, konthyulilo yotyita 12 P.K., tupu avahimbika okumbuyeva. Iya konyima yenima 1300, ononkhulika ambuhimbika okuhamoneka vali motyilongo omo. Mahi, motyita 19 ko Mesopotamia no ko Silia, ankho vapopia okuti ononkhulika nkhele oko mbukahi. Iya ko Irã no ko Iraque, nako ankho nkhele oko mbukahi alo konthyimbi yotyita.