Omu 2012, abarikwetegyereza ebizoirwe omu itaka bakazoora akacweka k’engyemeko akamazire emyaka 3,000. Abacondooza bakashemererwa munonga. Ahabw’enki? Ti ahabw’obucweka bw’engyemeko, beitu ahabw’ebyabaire bihandiikireho.

Abarikwetegyereza ebizoirwe omu itaka bakateerana obucweka obu hamwe, kyababaasisa kushoma ebyabaire bihandiikireho omu rurimi rwa Kanaani. Ebigambo ebyo bikaba biri: “Eshba’al Ben Beda,” ekirikumanyisa “Eshibaali, mutabani wa Beeda.” Ogu nigwo murundi gw’okubanza, abarikwetegyereza ebizoirwe omu itaaka kushanga eiziina rihandiikire aha kintu kya ira.

Omuntu ondiijo orikwetwa Eshibaali naagambwaho omu Baibuli. Akaba ari omwe ahari batabani b’omugabe Saulo. (1 Obusingye 8:33; 9:39) Omuhangu Yosef Garfinkel, omwe aha baaboine engyemeko egi, akagira ati: “Nikishemeza kureeba ngu eiziina Eshibaali riri omu Baibuli, kandi hati n’omu bitabo by’abarikwetegyereza ebizoirwe omu itaka, omu butegyeki bw’omugabe Daudi bwonka.” Abantu abamwe nibateekateeka ngu eiziina eri rikaba nirikoresibwa obwire obwo bwonka. Eki n’eky’okureeberaho ekindi ekirikworeka ngu ebizoirwe omu itaka nibishagika Baibuli!

Omu Baibuli, mutabani wa Saulo Eshibaali kandi naayetwa Isheboshesi. (2 Samueli 2:10) Ahabw’enki omu mwanya gwa “baali” baateiremu “boshesi”? Abacondooza nibashoboorora ngu owaahandiikire Samueli Ekya Kabiri akeetantara kukoresa eiziina Eshibaali ahakuba rikaba nirireetera Abaisraeli kwijuka ngu Baali ni ruhanga w’enjura ou Abakanaani baabaire nibaramya. Kwonka, omu kitabo kya Baibuli Obusingye eky’Okubanza, nitushanga ngu eiziina Eshibaali na hati rikirimu.