Guruka oze aha biriho

Guruka oze aha birimu

Mbwenu shi okuhindahindura obutafaari bw’omubiri nikureeta obuhangaazi?

Okusherura Obuhangaazi

Okusherura Obuhangaazi

“Nkareeba emirimo ei Ruhanga yaahaire abantu kukora. Buri kintu akakihanga kiri kirungi omu bunaku bwakyo; kandi yaata omu mitima y’abantu ebiteekateeko by’obunaku obutarihwaho.”​Omubuurizi 3:10, 11.

EBIGAMBO bya ira ebi, eby’Omugabe Sulemaani nibishoboorora gye enyehurira z’abantu aha magara. Obundi ahabw’okugira ngu amagara ni magufu kandi tihaine orikubaasa kwetantara rufu, abantu batwire baine ekihika ky’okutunga obuhangaazi. Okumara emyaka mingi abantu batwire nibasherura ekirikubaasa kubareetera kuhangaara.

Teekateeka aha ky’okureeberaho ky’omugabe Gilgamesh owa Sumeria. Hakaba hariho ebitebyo bingi ebirikukwata aha magara ge. Kimwe aha bitebyo ebirikukwata ahari Gilgamesh n’okugira ngu akaza aha rugyendo rugumire kuza kusherura oku arikubaasa kwetantara okufa. Okusherura kwe kukafa busha.

Omutabuzi w’emibazi owa ira omu itaburiro ry’emibazi

Omu kyasha kya kana Y.A., abatabuzi b’emibazi omuri China bakateeraho kutabura omubazi ogu baabaire nibateekateeka ngu nigureetera abantu kuhangaara. Kwonka omubazi ogu baakozire gukaba gurimu macure n’obundi butwa. Nikiteeberezibwa ngu omubazi ogu gukaita abategyeki baingi omuri China. Aha gati ya 500 Y.A.K. na 1500 Y.A.K, abatabuzi b’emibazi bakateeraho kureetera ezaabu kwenga barikuteekateeka ngu obu etarikukyereenya neebaasa kureetera omuntu kuhangaara yaagimira.

Obunaku obu, abanyasaayansi abamwe nibateeraho kumanya ahabw’enki abantu nibakura. Nk’abatabuzi b’emibazi omuri China, na hati abanyasaayansi bakiine amatsiko g’okumanya ahabw’enki abantu nibakura kandi bakafa. Kwonka omu kusherura kwabo harugiremu ki?

RUHANGA ‘AKATA OMU MITIMA Y’ABANTU EBITEEKATEEKO BY’OBUTAHWAHO.’​—OMUBUURIZI 3:10, 11

OKUTEERAHO KUMANYA EKIRIKUREETA BUKURU HATI

Abanyasaayansi abarikucondooza aha katafaari k’omubiri gw’omuntu bataireho enshoboorora ezirikurenga 300 kworeka ahabw’enki nitukura kandi tukafa. Omu myaka egi, abanyasaayansi babaasize kuhindahindura omu butafaari bw’enyamaishwa n’obw’abantu kubureetera kuhangaara. Okutunguuka oku kuhigire abantu abagaiga kuha abanyasaayansi esente z’okucondooza aha “kirikureeta okufa.” Mbwenu shi okucondooza kwabo kubaasize kurugamu ki?

Okuteeraho kwongyera aha buhangaazi bw’amagara. Abanyasaayansi abamwe nibateekateeka ngu bukuru neebaho ahabw’ekirikuhika aha mitwe y’obutafaari bwa DNA. Emitwe ya DNA neerinda obutafaari bwaba nibwebaganisamu. Kwonka buri murundi ogu obutafaari obu burikwebaganisamu, emitwe ya DNA neeyeyongyera kuba migufu. N’ekirikurugamu, obutafaari niburekyera aho kwebaganisamu, reero habaho bukuru.

Elizabeth Blackburn, omu 2009 na bagyenzi be, bakabona ekintu ekirikubaasa kureetera emitwe ya DNA kutuuraho kuba migufu ahabw’okukura kw’obutafaari. Kwonka okucondooza kwabo nikworeka ngu ekyo “tikirikureetera amagara g’omuntu kuhangaara omu muringo gw’eky’okutangaaza.”

Okuhindura obutafaari n’omuringo ogundi ogw’okuzibira bukuru. Obutafaari bwaitu ku burikukura bukareka kwebaganisamu, nibubaasa kuhabisa obutafaari bw’okwerinda, reero omuntu agire ebizimba, obusaasi butarikutuuza, n’endwara. Omu myaka ya juba, abanyasaayansi omuri France babaasize kuhindura obutafaari bw’abantu b’emyaka ya bukuru, abamwe bakaba baine emyaka erengire 100. Professor Jean-Marc Lemaître owaabaire ayebembeire abacondooza aba, akagira ngu kigyendererwa kyabo kikaba kiri “okugarura enyima okukura” kw’obutafaari.

SAAYANSI NEEBAASA KUTUREETERA OBUHANGAAZI?

Ti banyasaayansi boona ngu nibaikirizana ngu obujanjabi nibubaasa kureetera amagara kuhangaara kurenga ahu gashemereire kugarukira. N’amazima, abantu boongyeire aha buhangaazi bwabo kuruga omu kyasha kya 19. Kwonka okukira munonga eki kireetsirweho obwecumi, okwerinda endwara ezirikuturira, n’okukoresa emibazi erikwita obukooko, n’okugyema endwara. Kwonka abanyasaayansi abamwe nibateekateeka ngu amagara g’omuntu gari nk’agahikire aha bugarukiro bwago.

Emyaka nka 3,500 enyima, Musa omuhandiiki wa Baibuli akagira ati: “Emyaka y’amagara gaitu eba makumi mushanju, nari ku tuba twagizire amaani, ehika makumi munaana; kwonka okugyogamu n’okufa kubi n’okureeba enaku; ahakuba erahuka kuhwaho, naitwe twegyendera.” (Zaaburi 90:10) N’obu abantu baraabe nibateeraho kwongyera aha buhangaazi bwaitu, beitu buzima amagara gari nk’oku Musa yaagagambireho.

Kwonka, enyamaishwa ezimwe nizibaasa kuhangaara ebikumi by’emyaka, kandi n’emiti emwe neebaasa kuhangaara enkumi z’emyaka. Twagyeragyeranisa obuhangaazi bwaitu n’ebihangirwe ebi n’ebindi ebiine amagara, nitubaasa kwebuuza tuti: ‘Mbwenu shi emyaka 70 nari 80 niyo yonka heza?’