Bzimogeni bzinthu bzimwebzi

Ndokoni pa mbuto ya misolo ya nkhani

Kafotokozedwe ka Mafala Manango ya m’Bibliya

A B C D E F G H I J K L M N P S T U V W Y Z

A

  • Afarizeu.

    Likhali thimu lacipembedzo lacidjuda lakubvekera mʼmagole dzana yakuyambirira E.C. Iwo akhali lini wana wa antsembe, koma akhabvera Malamulo napo pa tubzinthu tung’ono-tung’ono, ndipo iwo akhawona kuti miyambo yawo ikhali yakufunika kwene-kwene ninga Malamuloyo. (Mat 23:23) Afarizeu akhabverana lini na cinthu ciri-centse ca cikhalidwe cacigerego, ndipo ninga adziwi wa Malamulo na miyambo iwo akhana utongi bukulu pakati pa mbumba. (Mat 23:⁠2-6) Ndipo winango akhacita mbali ya Sinedriyo. Kawiri-kawiri iwo akhanesana na Jezu pa nkhani yakukoya ntsiku ya Sabudu, kuteweza miyambo yawo, kubverana na anyapikado na anyakukhomesa mtsonkho. Koma winango wa iwo adadzakhala Akristau, kuphatanidzambo Saulo wa ku Tarso.​—Mat 9:​11; 12:14; Mar 7:5; Lu 6:2; Mab 26:5.

  • Akalideu.

    Akhali wanthu omwe akhakhala pafupi na pomwe pakhagumana mkulo wakucemeredwa Tigre na Eufrate. Pakuyamba mzinda wakufunika kwene-kwene wa Akalideu ukhali Uri, mzinda omwe Abalahamu adabadwira.​—Mab 7:4.

  • Akaya.

    M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, Akaya ni cigawo ca Roma comwe ciri ku suli kwa Geresiya, ndipo likulu lace likhali Kolinto. Akaya imbaphatanidza Peloponeso wentsene na pakati pa Geresiya Continentale.​—Mab 18:12.

  • Akerubi.

    Anjo wapadzulu kwene-kwene omwe ambacita mabasa yakupambulika. Iwo mbakusiyana na Aserafi.​—Ciy 3:​24; Kuf 25:20; Zai 37:16; Ahe 9:5.

  • Akulu-akulu wa boma.

    Ku Roma, akulu-akulu wa boma akhaphatanidzambo ayeruzi omwe akhaphata basa m’boma m’madera yakusiyana-siyana. Ayeruziwo akhafunika kukhala wanthu wakudziwa bwino malamulo, ndipo akhana utongimbo bwakuthumizirika. Ayeruzi amwewa akhaphatambo basa la kunyang’anira bzinthu bzentse bza boma. Basa lawo likhali lakukhazikisa mtendere, kunyang’anira nkhani za kobiri, kupasa nyathwa anyakusaya kubvera malamulo na kutonga kuti munthu apasidwe cirango.​—Mab 16:20.

  • Alabasto.

    Ni dzina la kagarafa kakuikhira perfume komwe kakhakonzedwa na mwala omwe ukhali pafupi na Alabastroni, ku Edjipito. Tumagubutu tukhakonzedwa na makhosi mang’ono kuti bzimbakwanisike kufunga kuti perfume yakuumirayo ileke kutaika. Ndipo mwala waceyo udadzadziwika na dzina libodzi-bodziri.​—Mar 14:3.

  • Alfa na Omega.

    Ni madzina ya letra yakuyamba na yakumalizira ya abesedariyo ya Cigerego; ndipo yadaphatisidwa basa ninga dzina la ulemu la Mulungu katatu mu Bukhu la Apokalipse. Pa nkhani imweyi iro limbathandauza “wakuyamba na wakumalizira, ciyambi na cimaliziro.”​—Apo 1:8; 21:6; 22:13.

  • Alindiri wakukhotcerera Mambo.

    Likhali thimu la acikunda wa Roma omwe akhadapfunzisidwa kuti ambalindire mambo. Alindiri amwewa akhana udindo bwakufunika kwene-kwene mu ndale thangwe iwo akhana mphanvu ya kuthandizira ayai kucosa pa udindo mtongi ayai mambo.​—Afi 1:​13.

  • Amediya.

    Ni wanthu wa dzinza la Madai mwana wa Djafeti; omwe akhakhala m’mbuto za mapiri ku Irão zomwe patsogolo pace zidadzakhala dziko la Amediya. Amediya akhalipombo ku Jeruzalemu pa Pentekoste mu 33 EC.​—Mab 2:9.

  • Ameni.

    Kuthandauza “inde” ayai “bzikhaledi tenepo.” Fala la Cihebereu lakuti amani, limbathandauza “kukhala wakukhulupirika ayai wakuthembeka.” Wanthu akhambalewa “Ameni” kuti alatize kuti akubverana na lumbiro lomwe lacitidwa, mpembo ayai mafala yomwe yalewedwa. M’bukhu la Apokalipse, fala lakuti “Ameni” lidaphatisidwa basa ninga dzina la ulemu la Jezu.​—Bzak 27:26; 1Nkha 16:36; Aro 1:25; Apo 3:​14.

  • Anjo.

    Fala la Cihebereu lakuti malakhi na la Cigerengo lakuti agelos, yambathandauza kuti “nyakutumidwa.” Tsono fala lakuti “anjo” limbaphatisidwa basa pakulewa bza “anyakutumidwa” wauzimu. (Ciy 16:7; 32:3; Tiy 2:​25; Apo 22:8) Anjo ni bzakulengedwa bzauzimu bza mphanvu kwene-kwene, bzomwe bzidalengedwa na Mulungu kale-kale wanthu akanati kulengedwa. Anjo ambalewedwambo m’Bibliya kuti ni “bzulu na bzulu bza anjo wakucena”, “wana wa Mulungu” na “nyenyezi zakumacibese.” (Bzak 33:2; Djobi 1:6; 38:7; Dju 14) Iwo alibe kulengedwa mwa njira yakuti ambabalane, koma Mulungu adalenga anjo m’bodzi na m’bodzi. Anjo alipo azinji kwene-kwene. (Dan 7:10) Bibliya limbalatiza kuti anjo ana madzina na makhalidwe yakusiyana-siyana, napo bziri tenepo iwo mwakubzicepesa adalamba kunamatidwa ndipo azinji wa iwo adalamba kulewa madzina yawo. (Ciy 32:29; Lu 1:​26; Apo 22:​8, 9) Iwo ana maudindo na mabasa yakusiyana-siyana, ninga kutumikira pa mpando wa umambo wa Yahova, kudziwisa mafala yace, kuthandiza atumiki wace wa pa dziko la pantsi, kupereka cirango cakucokera kwa Mulungu na kuthandiza pa basa lakupalizira mafala yabwino. (2Wam 19:35; Sl 34:7; Mat 4:11; Lu 1:⁠30, 31; Apo 5:​11; 14:6) Kutsogoloku iwo an’dzathandiza Jezu pakumenya nkhondo ya Armagedo.​—Apo 19:14, 15.

  • Anyakukhulupira nyenyezi.

    Ni wanthu omwe ambapfunza bza kafambidwe ka dzuwa, mwezi na nyenyezi kuti alewe bzakutsogolo.​—Mat 2:1.

  • Apikureu.

    Akhali ateweri wa mdziwi munango wa filozofia wa ku Geresiya wakucemeredwa Epikuro (341-​270 A.E.C.). Filozofia yace ikhalimbikisa nzeru yakuti bzakutsangalaza ni bzinthu bzakufunika kwene-kwene kuposa bzentse pa moyo wa wanthu.​—Mab 17:18.

  • Armagedo.

    Fala la Cihebereu lakuti Har Megidon limbathandauza “Phiri la Megido.” Fala limweri limbaphatisidwambo basa pakulewa bza “nkhondo ya ntsiku ikulu ya Mulungu Wamphanvu-zentse” yomwe “amambo wa pa dziko lentse lakukhalidwa na wanthu” an’dzatsonkhana kuti amenye nkhondo na Yahova. (Apo 16:14, 16; 19:11-​21)—Onanimbo pomwe padanemba kuti CITSAUTSO CIKULU.

  • Asaduki.

    Ni kathimu ka cipembedzo ka Adjuda, komwe kakhana wanthu wakudala, atongi na antsembe omwe akhana udindo bukulu bwakutsogolera mabasa ya mu templo. Iwo akhalamba miyambo mizinji ya Afarizeu pabodzi na bzikhulupiro bzinango bza Afarizeuwo. Akhakhulipirambo lini kuti anyakufa an’dzalamusidwa ndipo akhalewambo kuti kulibe anjo. Iwo akhagaza Jezu.​—Mat 16:1; Mab 23:8.

  • Asamariya.

    Pakuyamba dzina limweri likhaphatisidwa basa na umambo bwa Jirayeri bwa madzinza 10 ya ku norte, tsono pomwe Asiriya adakunda Asamariya mu 740 AEC, dzinali lidadzaphatanidzambo wanthu wa madziko manango omwe adayendesedwa kumweko na Asiriyawo. Mu ntsiku za Jezu, dzinali likhadzabveka lini pomwe ninga mtundu ubodzi ayai ndale, m’mbuto mwace lidadzadziwika ninga thimu lacipembedzo la wanthu omwe akhakhala pafupi na mizinda yakale-kale ya Sikemu na Samariya lomwe likhana bzipfunziso bzakusiyana na bzomwe Adjuda akhapfunzisa.​—Ju 8:​48.

  • Aseljeya.

    —Onani fala lakuti KHALIDWE LAKUPASA MANYAZI.

  • Aziya.

    M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, limweri ni dzina la cigawo ca Roma, comwe cikhaphatanidzambo ku madokero kwa Turkiya na ntsuwa zinango ninga Samo na Patimo. Ndipo likulu la Aziya likhali Efezo.​—Mab 20:16; Apo 1:4.

B

  • Baala.

    Akhali mulungu wa Akanani omwe iwo akhamuwona ninga mwenekaciro kudzulu, wakubvumbisa nvula na wakubweresa ndovolo. Dzina lakuti “Baala” likhaphatisidwambo basa pakulewa bza mirungu minango ming’ono-ming’ono yakumweko. M’Cihebereu fala lakuti “Baala” limbathandauza “Mwenekaciro; Mbuya.”​—1Wam 18:21; Aro 11:4.

  • Belezebu.

    Ni dzina linango la Sathani omwe ni nduna ayai mtongi wa madimonyo. Pinango pentse dzina lakuti Belezebu lidacinjidwa kucokera ku dzina lakuti Baala-Zebube, lomwe likhali dzina la Baala omwe akhanamatidwa na Afilisteu ku Ekroni.​—2Wam 1:3; Mat 12:24.

  • Bzamizimu.

    Ni kukhulupira kuti wanthu ambakhala na mzimu omwe umbapitiriza kukhala na moyo uko munthuyo wafa, mzimu umweyu umbalewalewa na wanthu wamoyo, maka-maka mwakuphatisa basa wanthu (anyabezi) omwe ambacitisa kuti wanthu akhulupire bzimwebzo. Mu Cigerego fala lakuti “kucita bzamizimu ni farmakiya, lomwe na mafala yace caiyo lingathandauze “mankhwala yakudzungulumwisa msolo.” Fala limweri lidayamba kubveka ninga fala lakuti bza mizimu, thangwe kale-kale akhaphatisa basa mankhwala yakudzungulumwisa msolo pakufuna kukumbira mphanvu ku madimonyo kuti akwanise kucita bza ufiti. Ndipopa mu cigerego falali lidayamba kubveka ninga likulewa bza mizimu.​—Aga 5:​20; Apo 21:8.

  • Bzakufukiza.

    Ni bzakununtcirisa na balsamo bzomwe bzikhapsa pang’ono-pang’ono ndipo bzikhacosa mnuntci wabwino. Bzakufukiza bzawino bzikhakonzedwa na bzakununtcirisa bza mitundu minai, ndipo bzikhaphatisidwa basa mu tabernakulo na mu templo. Bzakufukizabzo bzikhatenthedwa kumacibese-bese na kumaulo pa guwa lakutenthera bzakufukiza mu Mbuto Yakucena. Ndipo pa Ntsiku ya Kumpsinkha Pikado bzakufukizabzo bzikhatenthedwa m’Cipinda Cakucenesesa. Bzikhaimira mipembo yakubvumizika ya atumiki wakukhulupirika wa Mulungu. Tsono Akristau ambakumbiridwa lini kucita bzimwebzi.​—Kuf 30:34, 35; Mwam 16:13; Apo 5:8.

  • Bzifuzo bza nkhondo.

    Ni bzakubvala bzomwe acikunda akhabvala kuti abzikhotcerere pa nkhondo bzomwe bzikhali kapaseti, kamiza ya simbi, bande, bzakukhotcera m’minyendo na cakukhotcera.​—1Sam 31:9; Aef 6:​13-​17.

  • Bzisapo bzakuyambirira.

    Ni bzisapo bzakuyamba kucosedwa m’munda pa nthawe yakubvuna; ayai bzisapo bzakuyamba kubadwa. Yahova akhakumbira Ajirayeri kuti ambapereke kwa iye bzinthu bzawo bzakuyambirira bzomwe bzikhaphatanidza munthu, bzifuwo ayai bzinthu bza m’munda. Ajirayeri akhapereka bzinthu bzawo bzakuyambirira kwa Mulungu pa Phwando la Pau Zakusaya Cakufufumisa na pa Pentekoste. Fala lakuti “bzisapo bzakuyambirira” limbaphatisidwambo basa mwakuyezezera pakulewa bza Kristu na anyakudzozedwa wace.​—1Ak 15:23; Mirew 15:21; Mim 3:9; Apo 14:4.

  • Bziwala.

    Kawiri-kawiri, bziwala bzomwe bzimbalewedwa m’Bibliya ni mitundu yakusiyana-siyana ya bziwala bzomwe bzimbafamba thimu, ndipo bzimbacita ulendo m’mbuto zakusiyana-siyana. Ajirayeri akhabvumizidwa kudya bziwala bzimwebzi thangwe mwakubverana a Lamulo la Mozeji, bzikhawonedwa kuti mpsakucena. Bziwala bzimwebzi bzimbakhala bzizinji kwene-kwene ndipo bzimbadya bzentse bzomwe bzimbagumana mu njira na kudzongambo bzinthu, ndipopa ibzo bzimbawonedwa ninga ulusi.​—Kuf 10:14; Mat 3:4.

  • Bziwanda.

    Bzakulengedwa bzauzimu bzomwe bzina mphanvu kwene-kwene kuposa yacibadwa. Pa Ciyambo 6:2 bzimbacemeredwa “wana wa Mulungu wacadidi” ndipo pa Djuda 6 bzimbacemeredwa “anjo”; iwo alibe kulengedwa wakuipa, koma ni anjo omwe adabzisandusa okha anyamadulanthaka wa Mulungu mwa kusaya kubvera Mulungu mu nthawe ya Nowa, ndipo iwo adakakhala ku mbali ya Sathani ninga anyakuphindukira Yahova.​—Bzak 32:17; Lu 8:​30; Mab 16:16; Tiy 2:​19.

C

  • Cakhumi.

    Ni gawo libodzi pa magawo khumi, ayai 10 pursento, ya bzinthu bzomwe munthu anabzo, lomwe ambapereka kuti athandizire maka-maka mabasa ya cipembedzo ndipo limbacemeredwambo kuti dízimo. (Malak 3:​10; Bzak 26:12; Mat 23:23; Ahe 7:5) Mwakubverana na Lamulo la Mozeji, cakhumi comwe cikhabvunidwa m’munda na cakhumi comwe cikhaperekedwa thangwe ra kuthumizirika kwa ng’ombe na mabira, bzikhaperekedwa kwa Alevi gole liri-lentse kuti athandizike nabzo. Alevi akhacosambo cakhumi pa cakhumi comwe iwo akhapasidwaco acipereka kwa dzinza la Aroni kuti athandizikembo nabzo. Ndipo ikhaperekedwambo mitundu inango ya cakhumi. Akristau ambapereka lini pomwe cakhumi.

  • Cakufufumisa (fermento).

    Ni tubzinthu tomwe tumbaikhidwa ku ufa bwakumunya kuti ufabo bufufume. Kawiri-kawiri falali limbaphatisidwa basa m’Bibliya ninga cizindikiro ca pikado na kukula kwa cinthu komwe kumbacitika mwakusaya kuwoneka na kumwazika mʼmbali zentse.​—Kuf 12:20; Mat 13:33; Aga 5:9.

  • Cakugwanankhirira.

    Ikhali tampa ya thungwa la mpangano yomwe mkulu wa antsembe akhawazira mulopa wa ntsembe zomwe zikhaperekedwa pa Ntsiku ya Kumpsinkha Pikado. Fala limweri mu Cigerego lacokera ku fala lomwe limbathandauza “kumpsinkha” ayai “kupfudza” pikado. Cakugwanankhirira cimweci cikhadakonzedwa na oro yakuuma ndipo m’maponta mwace mukhana akerubi.​—Kuf 25:17-​22; 1Nkha 28:11; Ahe 9:5.

  • Cakulombolera.

    Ni kupagali ayai kupereka cinthu kuti munthu atsudzulidwe ku ukapolo, pomwe akubonera, pa nyatwa, ku pikado na kutsudzulidwa pa cinthu comwe bukhali udindo bwace kucicita. Cakulombolera cikhapagalidwi lini nthawe zentse na kobiri. (Zai 43:3) Cakulombolera cikhali cakufunika pa bzakucitika bzakusiyana-siyana. Mwa ciratizo, cifuwo ayai munthu ali-wentse wakuyamba kubadwa akhali wa Yahova. Ndipopa pakhafunika cakulombolera kuti atsudzulidwe kuti aleke kundokhala acimbacita mabasa ya Yahova. (Mirew 3:​45, 46; 18:15, 16) Penu mkono wa ng’ombe omwe watsudzulidwa wapha munthu, pakhafunika cakulombolera kuti atsudzulidwe mwenekaciro wa ng’ombe ku nyatwa ya infa. (Kuf 21:29, 30) Koma, bzikhabvumizidwa lini kupereka cakulombolera bzikakhala kuti munthuyo wacita utowa kuti munthu munangoyo afe. (Mirew 35:31) Tsono, kuposa bzentse, Bibliya limbalewa bza kufunika kwa cakulombolera comwe Kristu adapagali na infa yace ninga ntsembe yakupulumusira wanthu wakubvera ku pikado na infa.​—Sl 49:​7, 8; Mat 20:28; Aef 1:7.

  • Ciaramaiko.

    Ni cirewedwe cakundendemerana na Cihebereu comwe cimbaphatisa basa abesedariyo ibodzi-bodzi na ya Cihebereuco. Pakuyamba cirewedweci cikhalewalewedwa na Aaramaiko okha, koma na kupita kwa nthawe cidadzakhala cirewedwe cakulewalewedwa m’madziko yakusiyana-siyana pakucita malonda ndipo cikhalewalewedwambo mu umambo bwa Asiriya na Babiloniya. Ndipo cikhali cirewedwe comwe cikhaphatisidwambo basa pa nkhani za malonda mu umambo bwa Persiya. (Eza 4:7) Mbali zinango za mabukhu ya Ezara, Jeremiya na Daniyeli zidanembedwa m’Ciaramaiko. Mafala manango ya Ciaramaiko yadaphatisidwambo basa m’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau.​—Eza 4:8–​6:​18; 7:​12-​26; Jer 10:11; Dan 2:4b–7:​28; Mar 14:36; Mab 9:36.

  • Cifanikiso; Kunamata cifanikiso.

    Cifanikiso ni cinthu comwe cimbakonzedwa kuti ciimire cinthu cinango cacadidi ayai cakundokumbukira comwe cingaphatisidwe basa pa kunamata. Kunamata cifanikiso ni kulemekeza cinthu cinango, kucifuna, kucinamata ayai kucigodamira.​—Sl 115:4; Mab 17:16; 1Ak 10:14.

  • Cigerego.

    Ni cirewedwe cakulalewedwa na wanthu wa ku Geresiya, mbadwa za kumweko ayai munthu omwe dzinza lace ndakumweko. M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau falali lingathandauze bzizinji, lingalewe bza wanthu wentse omwe akhali lini Adjuda ayai wale omwe akhadatengera cikhalidwe na cirewedwe ca Agerego.​—Djow 3:6; Ju 12:20.

  • Cihebereu.

    Ni cirewedwe ca Ahebereu. Mu ntsiku za Jezu, cirewedweci cikhana mafala mazinji ya Ciaramiko, ndipo cikhali cirewedwe comwe Kristu na anyakupfunza wace akhalalewa.​—Mab 26:14.

  • Cilaliro ca Mbuya.

    Cikhali cilaliro comwe cakudya cace cikhali pau yakusaya cakufufumisa na vinyu, bzomwe bzikhali bzizindikiro bza thupi na mulopa wa Jezu, ndipo cilaliro cimweci cikhali cakuti ambakumbukire infa yace. Mwakubverana na bzinembo, Mkristau ali-wentse an’funika kucita msinda umweyu, ndipo mpsakubveka kuti msindayu umbacemeredwambo kuti “Cikumbuso.”​—1Ak 11:20, 23-​26.

  • Cimbututu.

    Ni cinthu cakukonzedwa na simbi comwe cimbafulizidwa, ndipo cimbaphatisidwa basa pa kupereka cizindikiro na kuimba. Kulira kwa cimbututu kawiri-kawiri kumbaphatisidwa basa mwakuyezezera pakulewa bza kutonga kwa Yahova ayai bzakucitika bzinango bzomwe mpsakubverana na kunamata Yahovayo.​—1Ak 15:52; Apo 8:7–​11:15.

  • Cimwala cakupeyera.

    Cikhali cimwala cakuzungulira comwe cikhaikhidwa padzaulu pa mwala unzace wakuzungulirambo ndipo cikhaphatisidwa basa pakupeyera sevada, tirigo na bzinthu bzinango bzicikhala ufa. Pakhana muti omwe ukhapfikiriridwa pakati pa mwala ukulu omwe ukhali pantsi, ndipo padzaulu pa mutiyo pakhapfikiriridwambo muti unango omwe ukhakaikhidwa pakati pa mwala ung’ono omwe ukhakhala padzaulu pa mwala ukulu wa pantsiyo. Mu nthawe za m’Bibliya, m’mabanja mazinji akazi akhaphatisa basa mwala wakupeyera wa m’manja. Pakuti mabanja mazinji yakhathemba minyala imweyi kuti yakonzere cakudya ca ntsiku na ntsiku, Lamulo la Mozeji likhaletsa kuphatira minyala imweyi ninga citsimikizo cakuti munthu anipagali mangawa. Tsono akakhala akuphatisa basa minyala yakupeyera mikulu-mikulu, iwo akhaphatisa basa bzifuwo.​—Bzak 24:6; Mar 9:​42.

  • Cinembo; Bzinembo.

    Ni mafala yakunembedwa yakupambulika ya Mulungu. Fala lakuti Cinembo ayai Bzinembo limbagumanika kokha mu Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau.​—Lu 24:27; 2Ti 3:​16.

  • Cinguwo.

    Cinguwo cimweci cikhaphatisidwa basa pakusiyanisa Cipinda Cakucena na Cakucenesesa mu templo na mu tabernakulo.​—Kuf 26:31; 2Nkha 3:​14; Mat 27:51; Ahe 9:3.

  • Cintsintsi cakupambulika.

    Ni mbali ya kufuna kwa Mulungu yakukhazikisidwa na iye yomwe imbakhala cintsintsi mpaka pa nthawe yomwe Mulungu an’dzafuna kucizimbula kwa wale omwe iye awasankhula kuti acidziwe.​—Mar 4:​11; Ako 1:​26.

  • Cipani ca Herode.

    —Onanimbo pomwe padanemba kuti HERODE, CIPANI CA HERODE.

  • Ciphompho.

    Abisosi ni fala la Cigerego lomwe limbathandauza “kuzika kwene-kwene” ayai “kuzika kwakusaya malire.” Falali limbaphatisidwa basa m’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau pakulewa bza mbuto yakufungirira. Ndipo limbaphatisidwambo basa pakulewa bza nthutu, koma lingakhalembo na thandauzo linango.​—Lu 8:​31; Aro 10:7; Apo 20:3.

  • Cipinda Cakucenesesa.

    Ikhali mbuto ya mkati mwa tabernakulo na mu templo komwe kukhakhala thungwa la mpangano; mbuto imweyi ikhacemeredwambo kuti Mbuto Yakucenesesa. Kupambula Mozeji, akhali mkulu wa antsembe yekha omwe akhafunikira kupita mu Cipinda Cakucenesesaci kabodzi pa gole pa Ntsiku ya Kumpsinkha Pikado.​—Kuf 26:33; Mwam 16:​2, 17; 1Wam 6:​16; Ahe 9:3.

  • Cirungamo.

    Mu Bzinembo, ni cinthu cakulungama mwakubverana na malamulo ya Mulungu pa nkhani ya cabwino na cakuipa.​—Ciy 15:6; Bzak 6:​25; Sof 2:3; Mat 6:​33.

  • Citsautso cikulu.

    M’Cigerego, fala lakuti “citsautso” limbafuna kulewa bza kusunama ayai kutsautsika thangwe ra bzakucitika bzinango. Jezu adalewa kuti mu Jeruzalemu mungadadzacitika “citsautso cikulu” comwe cikhanati kale kucitika, ndipo cingadadzacitikira wanthu wentse kutsogolo pa nthawe yomwe iye ‘an’dzabwera na ulemerero bukulu.’ (Mat 24:21, 29-​31) Paulo adalewa bza citsautso cimweci ninga cinthu cakulungama comwe Mulungu an’funa kudzacita kuti apase nyathwa “wale omwe ambadziwa lini Mulungu na wale omwe ambabvera lini mafala yabwino” yakulewa bza Jezu Kristu. Pa Apokalipse kapitulo 19 pambalewa kuti Jezu ni mtsogoleri wa acikunda wakudzulu pakudzamenyana na “cirombo, amambo wa pa dziko la pantsi na acikunda wace.” (2At 1:​6-8; Apo 19:11-​21) “Thimu likulu la wanthu” lin’dzapulumuka pa citsautsoci. (Apo 7:​9, 14)​—Onanimbo pomwe padanemba kuti ARMAGEDO.

  • Ciweyeweye.

    Cikhali combo cakukonzedwa na oro, prata ayai mkuwa, comwe cikhaphatisidwa basa mu tabernakulo ayai mu templo pakupereka ntsembe zakufukiza, kucosa masimbe pa guwa la ntsembe na bzinthu bzinango bza pa kandiyero.​—Kuf 37:23; 2Nkha 26:19; Ahe 9:4.

  • Cizindikiro.

    Ni cinthu, bzakucitika ayai kuwonekera kwa cinthu cinango comwe cimbacitika lini kawiri-kawiri ninga cizindikiro ca bzinthu bzomwe bzin’dzacitika kutsogolo.​—Mat 24:3; Apo 1:1.

D

  • Dekapoli.

    Ikhali mizinda yacigerego yomwe ikhalipo 10 (m’Cigerego fala lakuti deka limbathandauza “10” ndipo polisi limbathandauza “mzinda). Likhali dzinambo la cigawo comwe cikhali kumabvadzuwa kwa Galileya na mkulo wa Joridano, kumweko ni komwe kumbagumanika mizinda imweyi. Mizinda imweyi ikhali mbuto ikulu ya malonda na kupfunzisa cikhalidwe ca Agerego. Jezu adapitambo na cigawo cimweci, koma palibe mbuto ne na ibodzi yomwe imbalatiza kuti iye adazungira mizinda imweyi.​—Mat 4:​25; Mar 5:​20.

  • Dinario.

    Ikhali kobiri ya ku Roma ya prata yomwe ikhambalemera magrama 3.85, ndipo ikhana nkhope ya Seza mbali ibodzi. Ikhali kobiri yomwe akhapagali munthu akaphata basa ntsiku ibodzi, ndipo ikhalimbo kobiri yomwe Aroma akhakumbira kuti m’djuda ali-wentse apereke ninga “mtsonkho.”​—Mat 22:17; Lu 20:24.

  • Djakobo.

    Akhali mwana wa Izaki na Rabeka. Patsogolo pace, Mulungu adamupasa dzina lakuti Jirayeri acikhala pai wa Ajirayeri, omwe patsogolo pace adacemeredwa kuti Adjuda. Iye akhali pai wa wana 12, ndipo iye na wana wacewo adadzakhala madzinza 12 ya mtundu wa Jirayeri. Dzina la Djakobo lidapitiriza kuphatisidwa basa na dzinzalo ayai wanthu wa ku Jirayeri.​—Ciy 32:28; Mat 22:32.

  • Djoki.

    Muti omwe ukhanyamulidwa paphewa pa munthu omwe ukhamangiriridwa mtolo uku na uku ayai muti omwe ukhambaikhiwa pakhosi pa bzifuwo bziwiri (kawiri-kawiri ng’ombe) kuti zipfuwe gedjo, ngolo ayai cinthu cinango. Kawiri-kawiri akapolo akhaphatisa basa djoki kuti anyamulire mitolo yakulemera ndipopa djoki likhaphatisidwa basa mwakuyezezera pakufuna kulatiza ukapolo ayai kubvera munthu, ninga kungingimizidwa kucita cinthu ayai kubonera. Kucosa djoki ayai kuligwata bzikhathandauza kutsudzulidwa ku ukapolo, pa kungingimizidwa ayai pakuboneresedwa.​—Mwam 26:13; Mat 11:29, 30.

  • Djuda.

    Ni mwana wacinai wa Djakobo omwe adabereka na Leya. Pomwe akhadasala pang’ono kufa, Djakobo adaleweratu kuti mtongi wakufunika kwene-kwene na wamuyaya angadadzacokera mu dzinza la Djuda. Jezu adadzabadwira mu dzinza la Djuda. Dzina lakuti Djuda lidaphatisidwa basa kwa dzinza ndipo patsogolo pace lidadzaphatisidwa basa pakulewa bza umambo bwa Djuda.​—Ciy 29:35; 49:10; Ahe 7:​14.

  • Drakima.

    M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, imweyi ikhali kobiri ya prata ya ku Geresiya, yomwe pa nthawe imweyo ikhalemera magrama 3.4.​—Mat 17:24.

  • Dyabu.

    Ni dzina la Sathani lomwe limbagumanika m’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau ndipo limbathandauza kuti “nyamagunkha.” Sathani adapasidwa dzina lakuti Dyabu thangwe ni nyamagunkha mkulu na nyakunamizira Yahova, fala lace labwino na dzina lace lakucena.​—Mat 4:1; Ju 8:​44; Apo 12:9.

E

  • Estoiko.

    Ni Xikola ya Cigerego yomwe ikhapfunzisa nzeru za wanthu, ndipo akhakhulupira kuti munthu ambakhala wakukondwa pokha-pokha akakhala na moyo mwakubverana na momwe adalengedwera. Mwakubverana na iwo, munthu wanzeru ngule omwe ambawona lini kusiyana pakati pa bzinthu bzabwino na bzakuipa.​—Mab 17:18.

  • Etiyopiya.

    Akhali wanthu omwe akhakhala kunyantsi kwa Edjipito, kuphatanidzambo kunyantsi kwa Edjipito wa ntsiku zathu zino na cipande ca kudzaulu kwa Sudão wa ntsiku zino.​—Mab 8:27.

  • Eufrate.

    Ni mkulo ukulu na wakufunika kwene-kwene omwe umbagumanika kunyantsi kwa Aziya ndipo ni m’bodzi pa mikulo miwiri mikulu-mikulu ya ku Mezopotamiya. Mkulo umweyu udayamba kulewedwa pa Ciyambo 2:​14 ninga m’bodzi pa mikulo minai ya mu Edeni. Ndipo ukhagumanika m’malire ya kudzaulu kwa dziko lomwe Ajirayeri akhadapasidwa.​—Ciy 15:18; Apo 9:14; 16:12.

F

  • Farawo.

    Likhali dzina la ulemu la amambo wa ku Edjipito. Bibliya limbalewa bza madzina ya Afarawo axanu (Sizaki, So, Tiraka, Neko, na Hofra). Madzina ya Afarawo winango alibe kulewedwa, kuphatanidzambo omwe adakhala mu nthawe ya Abalahamu, Mozeji na Zuze.​—Kuf 15:4; Aro 9:​17.

G

  • Gehena.

    Ni fala la Cigerego la cigwa ca Hinomi comwe cikhali kunyantsi kwa Jeruzalamu wakale-kale. (Jer 7:​31) Mapolofesiya yakhadaleweratu kuti mitembo inango ingadakataidwa kumweko. (Jer 7:​32; 19:6) Palibe umboni bwakulatiza kuti bzirombo ayai wanthu akhakathusidwa kumweko ana moyo na cakulinga cakuti atenthedwe wa moyo ayai aboneresedwe na moto omwe ukhakhala kumweko. Tenepo, fala limweri lingaimire lini mbuto yakusaya kuwoneka yomwe wanthu ambakatenthedwera na moto wakusaya kumala. M’mbuto mwace, Gehena ni fala lomwe Jezu na anyakupfunza wace adaliphatisa basa mwakuyezezera pakufuna kulewa bza cirango cakusaya kumala ca “infa yaciwiri,” bzomwe ni kupfudzidwa kwakusaya cidikhiro.​—Apo 20:14; Mat 5:​22; 10:28.

  • Guwa la Ntsembe.

    Ni katsantsali komwe kakhakonzedwa na mataka, minyala, mabloko ya minyala ayai kakhakonzedwa na matabwa kacikukutidzidwa na simbi kunja kwace. M’cipinda cakuyamba ca m’tabernakulo na m’templo mukhana “guwa la ntsembe la oro” ling’ono lakuperekera bzakufukiza pakunamata Mulungu. Iro likhadakonzedwa na matabwa licikukutidzidwa na oro. Panja pa templo pakhana “guwa la ntsembe la mkuwa” likulu, lomwe likhaphatisidwa basa pakupereka ntsembe zakucita kutentha. Maguwa ya ntsembe yakhaphatisidwambo basa pakunamata mirungu yakunama.​—Kuf 39:38, 39; 1Wam 6:​20; Mat 5:23, 24; Lu 1:​11; Mab 17:23.

  • Gwere.

    Ni thimu la wanthu lomwe lagwezekana ayai kutsonkhana pabodzi na cakulinga cibodzi-bodzi. M’Bzinembo Bzacihebereu, kawiri-kawiri likhambalewa bza mtundu wa Jirayeri. M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau falali kawiri-kawiri limbakhala likulewa bza magwere yacikristau yentse, koma nthawe zinango limbakhala likulewa bza gwere libodzi lacikristau.​—1Wam 8:​22; Mab 9:​31; Aro 16:5.

H

  • Hade.

    Ni fala la Cigerego lomwe m’Cihebereu limbalewedwa kuti “Seol.” Falali limbasanduliziridwa kuti “Thenje” (na letra yakuyamba ikulu), pakufuna kulatiza kuti ni thenje la wanthu wentse.​—Onanimbo pomwe padanemba kuti THENJE.

  • Herme.

    Mulungu wa Cigerego, mwana wa Zeu. Mulungu umweyu akhawonedwa ninga mtumi wa mirungu na mulungu wa luso lakulewalewa bwino. Pomwe Paulo akhali ku Listra iye adacemeredwa mwakuphonyeka na dzina limweri lakuti Herme.​—Mab 14:12.

  • Herode, cipani ca Herode.

    Akhali anyakuthandizira cipani ca Herode omwe akhali mtongi wakuikhidwa na Aroma. Pinango pentse Asaduki winango akhacita mbali ya cipani cimweci. Wanthu wa cipani ca Herode adaphatana na Afarizeu kuti atsutsane na Jezu.​—Mar 3:6.

  • Herode.

    Ni dzina la atongi wacidjuda wakuikhidwa na Aroma. Wakuyamba akhali Herode Mkulu, iye adadziwika thangwe ra kumanga pomwe papsa templo ku Jeruzalemu na kupereka lamulo lakuti wana aphedwe na cakulinga cakuti aphembo Jezu. (Mat 2:​16; Lu 1:5) Herode Arikelau na Herode Antipa adasankhulidwa na pai wawo Herode Mkulu kuti atonge cipande ca umambo bwa pai wawoyo. (Mat 2:​22) Antipa akhali mtongi wa cibodzi mwa bzigawo bzinai, ndipo akhadziwika kwene-kwene ninga “mambo,” ndipo iye akhali mtongi pa nthawe yomwe Jezu adacita utumiki bwace pa dziko la pantsi pano kwa magole matatu na meya, ndipo iye adapitiriza kutonga mpaka pa nthawe yomwe padacitika bzinthu bzomwe bzidanembedwa pa Mabasa kapitulo 12. (Mar 6:14-​17; Lu 3:​1, 19, 20; 13:31, 32; 23:​6-​15; Mab 4:27; 13:1) Patsogolo pace, Herode Agripa Wakuyamba, omwe akhali mzukulu wa Herode Mkulu, adaphedwa na anjo wa Mulungu pambuyo pa kutonga kwa nthawe yakucepa. (Mab 12:​1-6, 18-​23) Mwanace, Herode Agripa Waciwiri, adadzatonga m’mbuto mwace mpaka pa nthawe yomwe Adjuda adaphindukira Aroma.​—Mab 23:35; 25:13, 22-​27; 26:​1, 2, 19-​32.

I

  • Iliriko.

    Ni cigawo comwe ciri kudzaulu kwa Geresiya. Bzikudziwika lini penu Paulo adapalizira ku Iliriko, koma pa utumiki bwace, iye adayenda mpaka m’cigawo cimweci.​—Aro 15:19.

  • Isopo.

    Ni muti omwe una tumithambi na tumasamba tung’ono-tung’ono twabwino kwene-kwene ndipo ukhaphatisidwa basa pakuwaza mulopa ayai madzi pa mwambo wakucenesa wanthu. Kamuti kamweka kadatengana na muti wa majirikau (Origanum maru; Origanum syriacum). Muti wa isopo omwe umbalewedwa pa Juwau 19:29, pinango ni mithambi ya majirikau yomwe yadamangiriridwa pabodzi (Sorghum vulgare), thangwe muti umweyu umbatalimpha munjira yakuti ungadakwanisika kupfekereredwa thonje lomwe lidabvikidwa mu vinyu yakuwawasa lomwe lidaikhidwa pa mulomo pa Jezu.​—Ahe 9:19.

J

  • Jirayeri.

    Ni dzina lomwe Mulungu adapasa Djakobo. Na kupita kwa nthawe, wana wace adadzacemeredwambo na dzina limweri ninga dzinza. Madzinza 12 ya wana wa Djakobo yakhacemeredwa kuti wana wa Jirayeri, nyumba ya Jirayeri, mbumba ya Jirayeri ayai Ajirayeri. Dzina lakuti Jirayeri limbaphatisidwambo basa pakulewa bza madzinza 10 ya umambo bwa ku norte bomwe budagawanika na umambo bwa Djuda bwa ku suli, ndipo patsogolo pace dzina limweri lidadzaphatisidwambo basa kwa Akristau wakudzozedwa, “Jirayeri wa Mulungu.”​—Aga 6:​16; Ciy 32:28; Mab 4:10; Aro 9:6.

K

  • Kathimu ka Cipembedzo.

    Ni kathimu ka wanthu omwe akhali mu cipembedzo cinango na mtsogoleri munango, tsono ambacoka mu cipembedzoco aciyamba kukhulupira bzipfunziso bzawo-bzawo. Mathimu mawiri yomwe yakhadziwika pakati pa Adjuda akhali Afarizeu na Asaduki ndipo akhacemeredwambo kuti tumathimu twa cipembedzo. Wanthu omwe akhali lini Akristau akhacemera wanthu omwe akhali Akristau kuti kathimu ka cipembedzo ayai kathimu ka “Nazareti,” pinango pentse ni thangwe rakuti iwo akhawona kuti Akristauwo akhadacokera mu cipembedzo ca Adjuda. Na kupita kwa nthawe, tumathimu twa cipembedzo tudadzayamba kuwonekera mu gwere lacikristau. “Thimu la Nikolau” limbalewedwa mu bukhu la Apokalipse.​—Mab 5:​17; 15:5; 24:5; 28:22; Apo 2:6; 2Pe 2:1.

  • Khalidwe lakupasa manyazi.

    M’Cigerego aseljeya, fala limweri limbathandauza bzicito bzakuipa bzomwe bzimbabverana lini na malamulo ya Mulungu, yomwe yambalatiza makhalidwe yakupasa manyazi ayai yakusaya kubzilemekeza; khalidwe lakulatiza kusaya kubvera ayai kunyozera utongi, malamulo na mitemo. Falali limbalewa bza pikado ikulu.​—Aga 5:​19; 2Pe 2:7.

  • Khonde la Salomau.

    Ikhali njira yomwe ikhana ntsodzi ku mbali yakunja, kumabvadzuwa kwa templo ndipo wanthu azinji akhakhulupira kuti khonde limweri likhalipo kuyambira mu nthawe ya templo ya Salomau. Jezu adapita na pa khonde pamwepa pa “nthawe ya mphepo,” ndipo Akristau wakuyambirira akhatsonkhana pamwepa kuti anamate Mulungu.​—Ju 10:22, 23; Mab 5:​12.

  • Kristu.

    Ni dzina la ulemu la Jezu, lomwe latengedwa mu fala la Cigerego lakuti Kristosi, ndipo m’Cihebereu, falali limbathandauza “Mesiya” ayai “Nyakudzozedwa.”​—Mat 1:​16; Ju 1:​41.

  • Kubadwa kwa mwezi.

    Ni ntsiku yakuyamba ya mwezi uli-wentse mu kalendariyo ya Adjuda, ndipo ikhali ntsiku ya kutsonkhana pabodzi, kucita maphwando na kupereka ntsembe zakupambulika. Patsogolo pace, imweyi idadzakhala ntsiku ya phwando likulu kwa Adjuda wentse ndipo iwo akhaphata lini basa pa ntsiku imweyi.​—Mirew 10:10; 2Nkha 8:​13; Ako 2:​16.

  • Kubzimana kudya (Jejum).

    Ni kusaya kudya kwa nthawe yakulewengeka. Ajirayeri akhambabzimana kudya pa Ntsiku ya Kupsinkha Pikado, pa nthawe ya mabvuto na pa nthawe yomwe iwo akhafuna kuti Mulungu awatsogolere pa cinthu cinango. Adjuda akhadakhazikisa ntsiku zinai pa gole zakumbabzimana kudya na cakulinga cakuti ambakumbukire bzinthu bzakunesa bzomwe bzidawacitikira pa moyo wawo. Akristau ambangingimizidwa lini kumbabzimana kudya.​—Eza 8:​21; Zai 58:6; Mat 4:2; 9:14; Lu 18:12; Mab 13:2, 3; 27:9.

  • Kubzipereka kwa Mulungu.

    Ni kulemekeza Yahova Mulungu, kumunamata, kumutumikira na kukhala wakukhulupirika ku utongi bwace.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:​12.

  • Kucena; Kucenesedwa.

    M’Bibliya fala limweri limbandolewa lini bza kucena mwakuthupi basi, koma limbalewambo bza kupitiriza ayai kukhala pomwe na makhalidwe yakulungama, yakusaya nthontsa, kuleka kucita cinthu cakupswipiza ayai kuleka kupfudza makhalidwe yabwino ayai yauzimu. M’Malamulo ya Mozeji, fala limweri likhaphatisidwambo basa pakulewa bza kucenesedwa mwakubverana na malamulo.​—Mwam 10:10; Sl 51:7; Mat 8:2; 1Ak 6:​11.

  • Kucena; Wakucena.

    Ni khalidwe lakufunika kwene-kwene la Yahova; ni khalidwe lakucena mu mbali zentse mwakuti palibe munango ninga iye. (Kuf 28:36; 1Sam 2:2; Ju 17:11) Limbaphatisidwambo basa pakulewa bza wanthu (Mar 6:20; Mab 3:21), bzinthu (Aro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), mbuto (Mat 4:5; Mab 7:33; Ahe 9:1) na mabasa (Kuf 36:4). M’Cihebereu na m’Cigerego, falali limbathandauza bzinthu bzakusankhulidwa, bzakupambulika kuti bziperekedwe kwa Mulungu na bzinthu bzakusankhulidwa kuti bziphatisidwe pa basa la Yahova. M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, mafala yakuti “kucena” na “wakucena” yambaphatisidwambo basa pakulewa bza makhalidwe yakucena ya munthu.​—2Ak 7:1; 1Pe 1:​15, 16.

  • Kudeka mtima kukulu.

    Mu Cigerego falali limbafuna kulewa nfundo yakuwonesa bzinthu bzomwe mpsakudekeza. Iro kawiri-kawiri limbaphatisidwa basa pakulewa bza kupasa ayai momwe munthu angaperekere cinthu. Pakulewa bza kudeka mtima kukulu kwa Mulungu falali limbalewa bza mphaso yomwe Mulungu ambapereka mwakusaya kuumira na mwakusaya kudikhirira kubwezeredwa. Tenepo, ni fala lomwe limbalewa bza kupasa kwakusaya kuumira komwe Mulungu ambacita, kudeka mtima na lufoyi lomwe iye analo kwa wanthu. Mu Cigerego falali lingathandauzembo ntsembe yomwe imbaperekedwa “mwakudeka mtima.” Ndipo ni ntsembe yomwe imbaperekedwa thangwe ra kudeka mtima kwa omwe aniiperekayo.​—2Ak 6:1; Aef 1:7.

  • Kudzoza.

    Falali m’Cihebereu limbathandauza “kupalangira cinthu na bzinthu bza madzi-madzi.” Munthu ayai cinthu, cikhapalangiridwa mafuta ninga cizindikiro cakubzipereka kuti acite ayai ciphatisidwe basa lakupambulika. M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, falali limbaphatisidwambo basa pakulewa bza wale omwe adadzozedwa na mzimu wakucena kuti akakhale kudzulu.​—Kuf 28:41; 1Sam 16:13; Lu 4:18; Mab 10:38; 2Ak 1:​21.

  • Kuikha manja pa.

    Manja yakhaikhidwa pa msolo pa munthu kuti amupase basa lakupambulika, amusimbe, amupoze ayai kuti amupase mphaso ya mzimu wakucena.​—Mirew 27:18; Mab 19:6; 1Ti 5:​22.

  • Kukungula.

    Bibliya likambalewa fala limweri, limbakhala likulewa bza kucinja kwa makhalidwe, komwe kumbabveranambo na kusunama thangwe ra bzomwe munthuyo akhacita pakuyamba. Kukungula caiko kumbabala bzisapo, ndipo kumbacinja momwe munthu ambacitira bzinthu.​—Mat 3:8; Mab 3:​19; 2Pe 3:9.

  • Kulamusidwa.

    Kumuka kwa anyakufa acikhala pomwe na moyo. Fala la Cigerego lakuti anastazisi, limbathandauza “kumuka” ayai “kuima pulu.” Bibliya limbalewa bza wanthu 9 omwe adalamusidwa, kuphatanidzambo kulamusidwa kwa Jezu komwe kudacitidwa na Yahova Mulungu. Napo kuti wanthu winango adalamusidwa na Eliya, Elizeu, Jezu, Pedru na Paulo, bzakudabwisa bzentsenebzi bzidacitika na mphanvu ya Mulungu. Kulamusidwa komwe kun’dzacitika pantsi pano kwa wanthu “wakulungama na wakusaya kulungama” ni mbali yakufunika kwene-kwene ya cakulinga ca Mulungu. (Mab 24:15) Bibliya limbalewambo kuti wanthu an’dzalamusidwa kuti akakhale kudzulu. Kulamusidwa kumweku kumbacemeredwa kuti “kulamusidwa kwakuyamba” komwe kukuphatanidza abale wace wa Jezu wakudzozedwa na mzimu.​—Afi 3:​11; Apo 20:​5, 6; Ju 5:​28, 29; 11:25.

  • Kupandukira Mulungu.

    Fala la Cigerego lakuti (apostaziya) lacokera ku fala linango lomwe mafala yace caiyo yambathandauza kuti “kufundukira kutali na.” Falali limbathandauzambo “kubzilekanisa, kusiya ayai kupandukira.” M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau mafala yakuti “kupandukira Mulungu” yambaphatisidwa basa maka-maka pakulewa bza wanthu omwe asiya kunamata kwacadidi.​—Mim 11:9; Mab 21:21; 2At 2:3.

  • Kupfumbula.

    Mu Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, falali limbathandauza kumenya na mtcamu ayai kutcanga na mtcamu wakukonzedwa na bzingwe omwe umbakhala na mapfundo m’mbuto zinango ayai ku ntsonga kwace.​—Ju 19:1.

  • Kuphampha kwa Dzikoli.

    Mafalaya m’Cigerego ni aiyoni, fala lomwe limbakhala likulewa bzakucitika bzomwe bziripo ayai bzinthu bzomwe bzimbalatiza nthawe, nyengo ayai magole. Bibliya likambalewa kuti “bzinthu bza m’dzikoli” limbakhala likulewa bzinthu bzomwe bzikucitika ku dzikoli na momwe wanthu ambakhalira na moyo. (2Ti 4:​10) Mwakuphatisa basa mpangano wa lamulo, Mulungu adakhazikisa nthawe yomwe wanthu winango angaicemere kuti nthawe ya Ajirayeri ayai ya Adjuda. Mwakuphatisa basa ntsembe ya cakulombolera, Jezu Kristu adaphatisidwa basa na Mulungu kuti akhazikise nthawe zakusiyana-siyana ndipo nthawe yakuyambirira imbaphatanidza gwere la Akristau wakudzozedwa. Bzimwebzi bzidayambisa nyengo ipsa, yomwe imbawonekera na cadidi comwe cidakhazikisidwa pa mpangano wa lamulo. Falali, nthawe zinango limbakhala likulewa bza nyengo, nthawe zakusiyana-siyana, bzinthu bzomwe bziripo ayai bzomwe bzin’dzakhala bziripo kutsogolo.​—Mat 24:3; Mar 4:​19; Aro 12:2; 1Ak 10:11.

  • Kuphampha kwa dzikoli.

    Ni nthawe yomwe inipitiriza mpaka kuphampha kwa utongi bwa Sathani. Ndipo kuwonekera kwa Kristu kun’dzacitikambo pa nthawe imweyi. Mwakutsogoleredwa na Jezu, anjo “an’dzasiyanisa wanthu wakuipa na wakulungama” na kupfudza anyakuipawo. (Mat 13:40-​42, 49) Anyakupfunza wa Jezu akhafunisisa kudziwa bza nthawe imweyi. (Mat 24:3) Pomwe Jezu akhanati kubwerera kudzulu, iye adauza anyakupfunza wace kuti angadzakhala nawo pabodzi mpaka pa nthawe imweyi.​—Mat 28:20.

  • Kupswipa.

    Falali lingathandauze munthu omwe adapswipa ayai munthu omwe waswa malamulo ya makhalidwe yabwino. M’Bibliya kawiri-kawiri falali limbakhala likulewa bzinthu bzomwe mpsakusaya kubvumizika ayai bzomwe mpsakusaya kucena mwakubverana na Malamulo ya Mozeji. (Mwam 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mab 10:14; Aef 5:5)​—Onanimbo fala lakuti KUCENA.

  • Kusunama.

    Kuwonesa padeca kusunama kukhacitika munthu akafedwa ayai akagwedwa na tsoka. Mu nthawe ya m’Bibliya, bzikhali lini bzinthu bzacirendo munthu kukhala adasunama kwa nthawe itali. Kuthumizira bzimwebzi, bzikhali linimbo bzacirendo munthu kulira mwakukuwa, kubvala bzakubvala bzakupambulika, kuikha dotha mu msolo, kung’amba cakubvala na kubzimenya pa nkhombe. Nthawe zinango, pakhambacemeredwa wanthu omwe basa lawo likhali kulira pa nkhawa.​—Est 4:3; Mat 11:17; Mar 5:38; Ju 11:33; Apo 21:4.

  • Kutemberera.

    Ni mafala yomwe munthu angauze mwanzace yakulatiza kuti bzinthu bzakuipa bzinimucitikira. Koma mafala yamweya yakalewedwa na munthu wakucita kutumidwa na Mulungu, yambakhala na mphanvu ninga mapolofesiya.​—Ciy 12:3; Mirew 22:12; Mar 11:21; Mab 23:12; Aro 12:14; Aga 3:​10.

  • Kutendeuka.

    M’Bzinembo mumbakhala mukulewa bza wanthu omwe akhadatendeukira kucidjuda. Ndipo kwa amuna bzikhaphatanidza kucitidwa mgwatidwe.​—Mat 23:15; Mab 13:43.

  • Kuwonekera.

    M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau bzinango, falali limbakhala likulewa bza kuwonekera kwa Jezu Kristu ninga Mambo, komwe kudayamba na kuikhidwa kwace ninga mambo kudzulu ndipo kukupitiriza mpaka nthawe zakumalizira zino. Kuwonekera kwa Kristu kumbandothandauza lini kubwera kwace acibwerereratu pa nthawe ibodzi-bodziyo, koma kumbaphatanidza nthawe yakukhazikisidwa kwace.​—Mat 24:3.

L

  • Lamulo.

    Falali likayamba na letra ikulu, limbakhala likulewa bza Lamulo la Mozeji ayai mabukhu maxanu yakuyambirira ya m’Bibliya. Koma fala lakuti malamulo, limbakhala likuphatanidza mitemo yakucokera mu Lamulo la Mozeji.​—Mirew 15:16; Bzak 4:8; Mat 7:​12; Aga 3:​24.

  • Lepitoni.

    Mu nthawe ya Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, kamweka kakhali kakobiri kang’ono-ng’ono kakukonzedwa na mkuwa ayai bronzi komwe kakhaphatisidwa basa na Adjuda. M’mabibliya manango fala limweri lidasanduliziridwa kuti “obulo.”​—Mar 12:42; Lu 21:2; mafala ya m’nyantsi.

  • Levi; Mlevi.

    Mwana wacitatu wa Djakobo omwe adabereka na Leya; ndipo likhalimbo dzina la dzinza lace. Wana wace atatu ni omwe adayambisa mathimu matatu ya akulu wa antsembe wa dzinza la Levi. Nthawe zinango, fala lakuti “Alevi” likhaphatisidwa basa pakulewa bza dzinza lentse, koma kawiri-kawiri likhaphatisidwa basa pakulewa bza antsembe wa m’banja la Aroni. Pakugawa mbuto mu dziko lomwe Yahova akhadalumbira Ajirayeri, Alevi alibe kutambira mbali iri-yentse, koma adapasidwa mizinda 48 mkati mwa mbuto za madzinza manangoyo.​—Bzak 10:8; 1Nkha 6:1; Ahe 7:​11.

  • Lumbiro.

    Ni mafala yomwe yambalatiza kuti comwe munthu akulewaco n’cacadidi, ayai ni fala lomwe munthu angalewe pakufuna kulatiza kuti an’citadi cinthu cinango ayai ne. Kawiri-kawiri lumbiro limbacitidwa na wanthu wa udindo, maka-maka Mulungu. Yahova adatsimikizira mpangano omwe adacita na Abalahamu mwa kucita lumbiro.​—Ciy 14:22; Ahe 6:​16, 17.

M

  • Mafala yabwino.

    M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, mafalaya yambalewa bza mafala yabwino ya Umambo bwa Mulungu na yacipulumuso comwe cin’dzacitika thangwe ra kukhulupira Jezu Kristu.​—Lu 4:​18, 43; Mab 5:​42; Apo 14:6.

  • Magundiri.

    Ni cinguwo cakukhuma comwe akhaciphatisa basa pakukonzera masakha ninga masakha yakunyamulira bzinthu bza m’munda. Kawiri-kawiri cinguwo cimweci cikhakonzedwa na ukuse bupswipa bwa mbuzi. Magundiri yakhabvalidwa na wanthu ninga mwambo wakulatiza kusunama kwene-kwene thangwe ra kufedwa ayai bzinthu bzinango.​—Ciy 37:34; Lu 10:13.

  • Malamulo ya Mozeji.

    Ni Malamulo yomwe Yahova adapasa Ajirayeri mwakuphatisa basa Mozeji m’dambo la Sinai mu 1513 A.E.C. Mabukhu maxanu yakuyambirira ya m’Bibliya yambacemeredwambo kuti Malamulo.​—Mat 5:17; Lu 24:44.

  • Mana.

    Cikhali cakudya comwe Ajirayeri akhadya m’dambo kwa magole 40. Manayo akhapasidwa na Yahova. Mana cikhali cakudya comwe cikhabwera mwakudabwisa comwe cikhagwa pabodzi na mame ntsiku zentse ku macibese-bese, kupambula ntsiku za Sabudu. Pomwe Ajirayeri adawona manayo pakuyamba adadabwa acimbabzibvunza kuti, “Kodi n’ciyani cimweci?” ayai m’Cihebereu, “manyu?” (Kuf 16:13-​15, 35) Jezu adaphatisambo basa fala lakuti mana mwakuyezezera.​—Ju 6:​49, 50.

  • Manyanga ya pa guwa la ntsembe.

    Ni bzinthu bzinango bzakundendemerana na nyanga bzomwe bzikhakhala m’makhona manai ya maguwa ya ntsembe manango. ​—Mwam 8:​15; 1Wam 2:28; Apo 9:13.

  • Masedoniya.

    Cigawo comwe cikhali ku norte kwa Geresiya, comwe cidadzadziwika mu utongi bwa Alexandre Mkulu, ndipo cikhali cigawo cakubziimira pacokha mpaka pomwe cidakundidwa na Aroma. Pomwe Paulo adazungira ku Europa kakuyamba, Masedoniya cikhali cigawo ca Aroma. Paulo adazungira cigawoci katatu.​—Mab 16:9.

  • Masomphenya.

    Ni bzinthu bzomwe munthu angawonesedwe na Mulungu mwakudabwisa. Munthuyo angawonesedwe bzimwebzi masikati ayai usiku ninga kuti akulota.​—Ciy 46:2; Dan 8:2; Mab 10:3; 11:5; 16:9.

  • Mbuto Yakucena.

    Ikhali mbuto yakuyamba na ikulu mu tabernakulo ayai mu templo, ndipo ikhali mbuto yakusiyana na Cipinda Cakucenesesa. M’mbuto Yakucena ya mu tabernakulo, mukhana bzakuikhira kandiyero 10 bza oro, maguwa ya ntsembe ya oro ya bzakufukiza yakukwana 10, meza 10 zakuikhira pau za antsembe na bzombo bza oro.​—Kuf 26:33; Ahe 9:2.

  • Mbuto yakupambulika.

    Ni mbuto yakucena yomwe idapambulidwa kuti iphatisidwe basa pakunamata, ndipo kawiri-kawiri, imbakhala ikulewa bza tabernakulo ayai templo ku Jeruzalemu. Dzinali limbaphatisidwambo basa pakulewa bza mbuto yomwe Mulungu ambakhala kudzulu.​—Kuf 25:8, 9; 2Wam 10:25; 1Nkha 28:10; Apo 11:19.

  • Mbuto yakupsinyira uva.

    Kawiri-kawiri pakhakonzedwa madindi mawiri yakusiyana libodzi likulu linango ling’ono yomwe yakhakonzedwa pa tsendwa. Ndipo pakati pa madindiyo akhakonza kanjira komwe kakhalumikidza madindi mawiriyo. Vinyuyo ikhapsinyidwa ndipo sumo yace ikhambapita na m’kanjiramo icimbayenda mu kadindi kang’onoko. Fala limweri limbaphatisidwa basa pakulewa bza kutonga wanthu komwe Mulungu an’dzacita.​—Apo 19:15.

  • Mbuwa yakupulira.

    Ni mbuto yakupulira bzinthu bza m’munda ndipo kawiri-kawiri imbakonzedwa paphiri ayai pa mbuto yakudzusika pomwe pambacita mphepo.​—Mat 3:​12.

  • Mdjirikiro.

    Bibliya limbaphatisa basa fala limweri mwakuyezezera pakulewa bza kuthandiza (1Ti 3:15) ayai udindo (Apo 3:12) m’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau.​—Way 16:29; 1Wam 7:​21.

  • Mdjuda.

    Ni fala lomwe likhaphatisidwa basa kwa munthu omwe akhali wa dzinza la Djuda pomwe umambo bwa madzinza 10 ya Jirayeri budakundidwa. (2Wam 16:6) Pambuyo pa kubwerera ku ukapolo bwa ku Babiloniya, dzinali lidaphatisidwa basa kwa madzinza yakusiyana-siyana ya Ajirayeri omwe adabwerera ku Jirayeri. (Eza 4:​12) Patsogolo pace, lidadzaphatisidwa basa pakufuna kusiyanisa Ajirayeri na wanthu wa mitundu inango omwe akhali lini Ajirayeri. (Est 3:6) Paulo adaphatisa basa fala limweri mwakuyezezera pa nthawe yomwe akhafotokoza kuti dzinza ni cinthu lini cakufunika kwene-kwene mu gwere lacikristau.​—Aro 2:28, 29; Aga 3:​28.

  • Mesiya.

    Ni fala lakucokera ku Cihebereu lomwe limbathandauza kuti “wakudzozedwa.” M’Cigirego limbalewedwambo kuti “Kristu.”​—Bzak 9:​25; Ju 1:​41.

  • Mgwatidwe.

    Kugwatidwa kwa kakhanda kakutsogolo ka cidzo cacimuna. Kucita bzimwebzi, kukhali lamulo lomwe Mulungu akhadapasa Abalahamu na wana wace sikuti kwa Akristau. Ndipo fala lakuti “mgwatidwe” limbaphatisidwambo basa mwakuyezezera pa nkhani zakusiyana-siyana.​—Ciy 17:10; 1Ak 7:​19; Afi 3:3.

  • Mipukutu ya khanda.

    Ikhali mipukutu yomwe ikhakonzedwa na makanda ya mabira, mbuzi ayai ng’ombe ndipo ikhaphatisidwa basa pakunembera bzinthu. Mipukutu imweyi ikhali yakulimba kwene-kwene kuposa mipukutu yomwe ikhakonzedwa na nzire ndipo idaphatisidwa basa pakunemba mipukutu ya Bibliya. Mipukutu ya khanda yomwe Paulo adakumbira kuti Timotio abwerese, pinango ikhali mbali ya bzinembo bza Cihebereu. Mipukutu minango ya ku Nyanza Yakufa idanembedwa m’mipukutu ya khanda.​—2Ti 4:​13.

  • Mira.

    Ni tubzinthu twakununtcira tomwe tumbacokera m’miti ya minga yakusiyana-siyana ayai m’miti mingʼono-mingʼono ya mtundu wa Komifora. Mira ni cibodzi mwa bzinthu bzomwe bzikhaphatisiridwa basa pakukonzera mafuta yakupambulika yakudzozera munthu. Mira ikhaphatisidwa basa pakununtcirisa bzinthu ninga bzakubvala na kama, ndipo ikhaikhidwambo mafuta iciphatisidwa basa pakuswingisira thupi na kucitira masaje (kukanda munthu). Ndipo mira ikhasanganizidwa na vinyu pakukonzera bzakumwa bzakuledzeresa. Mira ikhaphatisidwambo basa pakukonza mtembo kuti ukapendesedwe.​—Kuf 30:23; Mim 7:​17; Mar 15:23; Ju 19:39.

  • Mkhala-pakati.

    Ni munthu omwe ambathandizira mbali ziwiri na cakulinga cakuti akhazikise mtendere. M’Bzinembo, Mozeji ni mkhala-pakati wa Lamulo la mpangano ndipo Jezu ni mkhala-pakati wa mpangano upsa.​—Aga 3:​19; 1Ti 2:5; Ahe 12:24.

  • Mkristau.

    Ni dzina lomwe Mulungu adalipereka kwa anyakupfunza wa Jezu Kristu.​—Mab 11:26; 26:28.

  • Mkulu wa anjo.

    M’Bibliya mafala yakuti “mkulu wa anjo” yambafuna kulatiza kuti mkulu wa anjoyo ni m’bodzi basi omwe dzina lace ni Migeli.​—Dan 12:1; Dju 9; Apo 12:7.

  • Mkulu wa antsembe.

    Mwakubverana na Lamulo la Mozeji, umweyu akhali wantsembe omwe akhambaimira mbumba yentse ya Ajirayeri pamaso pa Mulungu na kunyang’anira antsembe wentse. Ndiye yekha omwe akhabvumizidwa kupita m’Cipinda Cakucenesesa, cipinda ca mkati ca mu tabernakulo ndipo patsogolo pace ca mu templo. Iye akhapita m’cipinda cimweci kabodzi pa gole, pa Ntsiku ya Kumpsinkha Pikado. Fala lakuti “mkulu wa antsembe” limbaphatisidwambo basa pakulewa bza Jezu Kristu.​—Mwam 16:​2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ahe 4:​14.

  • Mkulu; Akulu-akulu.

    Ni munthu wacikulire, tsono m’Bibliya fala limweri limbaphatisidwa basa maka-maka pakulewa bza munthu omwe ana udindo bwakutsogolera ayai utongi pakati pa thimu la wanthu ayai m’dziko. Mu bukhu la Apokalipse, fala limweri limbaphatisidwambo basa kwa Anjo. Fala la Cigerego lakuti peresbitero, limbathandauza “mkulu wa gwere” likakhala likulewa bza wale omwe ana udindo bwakutsogolera m’gwere.​—Kuf 4:​29; Mim 31:23; 1Ti 5:​17; Apo 4:4.

  • Mnazareti.

    Ni dzina lomwe Jezu adapasidwa ninga m’bodzi omwe adacokera mu mzinda wa Nazareti. Pinango pentse ni fala lakundendemerana na fala lacihebereu lomwe limbagumanika pa Zaiya 11:1 lakuti ‘kuphukira.’ Ndipo patsogolo pace falali lidadzaphatisidwambo basa pakulewa bza anyakupfunza wa Jezu.​—Mat 2:​23; Mab 24:5.

  • Moloke.

    Ni mulungu wa Amonita, pinango pentse ni dzina libodzi-bodzi na Malkamu, Milkomu na Moloke.​—Mab 7:​43.

  • Moyo.

    Ni fala lakucokera ku Cihebereu lakuti nefexi na lakucokera ku Cigerego lakuti pisikhe. Tikafuna kuwona momwe falali lidaphatisidwira basa m’Bibliya, iro lingathandauze (1) wanthu, (2) bzirombo, ayai (3) moyo omwe munthu na bzirombo anawo. (Ciy 1:​20; 2:7; Mirew 31:28; 1Pe 3:​20) Pakufuna kusiyanisa momwe bzipembedzo bzizinji bzimbaphatisira basa fala lakuti “moyo”, Bibliya limbalatiza kuti mafala yakuti nefexi na pisikhe, yambakhala yakulewa bzakulengedwa bza pa dziko la pantsi, bzomwe bzikuthandauza bzinthu bzomwe bzingaphatike, bzakuwoneka na maso na bzinthu bzomwe bzingafe. Pakusanduliziridwa kwa Bibliya lino, mafalaya yasanduliziridwa mwakubverana na momwe iyo yakubvekera ndipo mʼmbuto zinango yasanduliziridwa ninga “moyo,” “bzakulengedwa,” “munthu,” “bzamoyo,”ayai munthu kubzileweratu yekha (mwa ciratizo, “ine” m’mbuto mwakulewa kuti “moyo wangu”). Fala lakuti moyo likaphatisidwa basa pa vesi caipo ayai pa mafala ya m’nyantsi, lin’funika kubveseseka mwakubverana na bzomwe bzalewedwa padzaulubzi. Penu mafalayo yakulewa bza munthu omwe akucita cinthu na moyo wentse, bzimwebzi bzikuthandauza kuti munthuyo akucita na mtima wentse. (Bzak 6:5; Mat 22:37) Nthawe zinango, fala la Cihebereu na Cigerego lingaphatisidwe basa pakulewa bza kukhumba, ayai pakulewa bza cakulengedwa comwe cikufuna kudya. Ndipo yangakhale yakulewambo bza munthu wakufa.​—Mirew 6:6; Mim 23:2; Zai 56:11; Hag 2:​13.

  • Mpando wakutongera mirandu.

    Kawiri-kawiri ni mbuto yapadeca, yapadzulu ndipo kuti munthu afike pamwepo akhafunika kukwira ntsikada. Atongi akhakhala pa mbuto zimwezi kuti alewelewe na thimu la wanthu ayai kuti alewe bzomwe atonga. Mafala yakuti “mpando wa Mulungu wakutongera mirandu” na yakuti “mpando wakutongera mirandu wa Kristu” ni mafala yakuyezezera yakulatiza makonzedwe yomwe Yahova adayacita kuti adzatonge wanthu.​—Aro 14:10; 2Ak 5:​10; Ju 19:13.

  • Mpangano.

    Ni kupangana kwakutsimikizika pakati pa Mulungu na wanthu ayai pakati pa wathu awiri omwe angapangane kuti acite cinthu ayai kuleka kucita cinthu. Nthawe zinango, mpanganoyu ukhafunika kukwanirisidwa na munthu m’bodzi yekha, (mu njira imweyi, mpanganoyo ukhawonedwa ninga lumbiro). Koma nthawe zinango, wanthu wentse omwe acita mpangano, akhafunika kukwanirisa mpanganoyo. Kuthumizira pa mipangano yomwe Mulungu adacita na wanthu, Bibliya limbalewambo bza mipangano yomwe idacitidwa na wanthu okha-okha, madzinza, mitundu ayai mathimu ya wanthu. Pa mipangano yomwe idacitidwa kuti idzakwanisike kutsogolo, pana mpangano omwe Mulungu adacita na Abalahamu, Davide, mtundu wa Jirayeri (mpangano wa Lamulo) na Jirayeri wa Mulungu (mpangano upsa).​—Ciy 9:​11; 15:18; 21:27; Kuf 24:7; 2Nkha 21:7; Lu 22:29; Mab 3:25; 2Ak 3:6; Ahe 8:6.

  • Mphaso za ntsisi.

    Ni mphaso yomwe munthu angapereke kuti athandize munthu omwe akufunikira thandizo. Napo kuti mafalaya yambagumidwa lini m’Bzinembo Bzacihebereu, koma Lamulo likhadapereka malango yakubveka bwino ya bzomwe Ajirayeri angadacita kwa wanthu wakusauka.​—Mat 6:2.

  • Mpostolo.

    Falali limbathandauza “nyakutumidwa.” Ndipo iro limbaphatisidwambo basa pakulewa bza Jezu na wanthu winango omwe adatumidwa kuti atumikire anzawo. Kawiri-kawiri iro limbaphatisidwa basa pakulewa bza anyakupfunza 12 omwe Jezu adawasankhula kuti akhale aimikiri wace.​—Mar 3:​14; Mab 14:14.

  • Mpsimbo ya mambo ayai cibonga.

    Ni cinthu comwe cidakhala ninga mpsimbo comwe mambo ambaphata m’manja comwe cimbalatiza mphanvu ya utongi bwace.​—Ciy 49:10; Ahe 1:8.

  • Mpukutu.

    Ni tsamba lakunembera litali lakukonzedwa na papiro ayai pergaminho (bzomwe mpsakundendemerana na nzire) ndipo likhanembedwa mbali ibodzi. Kawiri-kawiri tsambalo akhalizengedera ku kamuti. Bzinembo bzikhanembedwa na kukopiyaridwi pa mpukutu ndipo pa nthawe yomwe Bibliya likhanembedwa, mabukhu yakhanembedwera pa mipukutuyo.​—Lu 4:​17-​20; 2Ti 4:​13.

  • Mtanda.

    Ni cinthu comwe akhaphatisa basa pa kupasa nyathwa wanthu. Wanthu winango akhandowamangirira minyendo yokha koma winango akhawamangirirambo manja pabodzi na khosi aciwasiya tenepoyo kuti abve kuwawa.​—Jer 20:2; Mab 16:24.

  • Mtcamu.

    Ni mtcamu utali omwe umbakhala na kantsonga ka simbi, ndipo umbaphatisidwa basa na alimi pakutsogolera bzifuwo. Mtcamu umbandendemezeredwambo na mafala ya munthu wanzeru omwe ambacitisa kuti abveseri wace afune kuphatisa basa malango yaceyo. Mafala yakuti “kuthusa minyendo kuti imenye mtcamu” yambakhala yakulewa bzinthu bzomwe ng’ombe ya mtimbo imbacita pakuthusa minyendo kuti imenye mtcamu icimbabzipweteka yokha.​—Mab 26:14; Way 3:​31.

  • Mtete; Phesi.

    Mafalaya yambaphatisidwa basa pakufuna kulewa bza miti yakusiyana-siyana yomwe kawiri-kawiri imbakulira m’madzi. Ndipo nthawe zizinji mafalaya yambakhala yakulewa bza Cana-do-reino (Arundo donax).​—Mat 27:29; Apo 11:1.

  • Mthanda.

  • Mtsogoleri wa antsembe.

    M’Bzinembo Bzacihebereu, limweri ni fala linango la “mkulu wa antsembe.” M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, fala lakuti “mtsogoleri wa antsembe” likhaphatisidwa basa pa amuna wakufunika kwene-kwene pakati pa antsembe, ndipo pinango pentse kuphatanidza wale omwe akhadasiya kutumikira ninga mkulu wa antsembe pabodzi na atsogoleri wa mathimu 24 ya antsembe.​—2Nkha 26:20; Eza 7:5; Mat 2:4; Mar 8:​31.

  • Mtsonkho.

    Mu Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, falali limbalewa bza mtsonkho wa munthu ali-wentse payekha.​—Neh 5:4; Aro 13:7.

  • Mtumiki Mkulu.

    Falali m’Cigerego limbathandauza “Mtsogoleri Mkulu.” Limbalewa bza basa la Jezu Kristu lakutsudzula wanthu wakukhulupirika ku pikado na infa aciwatsogolera ku moyo wakusaya kumala.​—Mab 3:​15; 5:​31; Ahe 2:​10; 12:2.

  • Mtumiki wakuthandiza.

    Falali m’Cigerego ni diyakoni lomwe kawiri-kawiri limbasanduliziridwa kuti “mtumiki.” Fala lakuti “mtumiki wakuthandiza” limbakhala likulewa bza munthu omwe ambatumikira ninga nyakuthandiza bungwe la akulu m’gwere. Tsono kuti munthu atumikire ninga “mtumiki wakuthandiza” ambafunika kukhala na makhalidwe yakuthemera yomwe yambalewedwa m’Bibliya.​—1Ti 3:​8-​10, 12.

  • Mulindiri.

    Ni munthu omwe ambalindira, kawiri-kawiri usiku, kuti akhotcerere wanthu ayai bzinthu, nakuti pinango angakuwe pakawoneka bzinthu bzakugopswa. Alindiri kawiri-kawiri akhambaikhidwa padzaulu pa mipanda ya mu mzinda na pa nyumba zapadzaulu kuti ambakwanise kuwona na patali omwe akhabwera pomwe akanati kufika pafupi.​—Mat 27:65; 28:4.

  • Munembi.

    Ni munthu omwe akhambakopiyari Bzinembo bza Cihebereu. Mu ntsiku za Jezu, falali likhalewa bwa wanthu omwe akhadapfunza kwene-kwene Lamulo. Wanthu amwewa akhagaza Jezu.​—Eza 7:6; Mar 12:38, 39; 14:1.

  • Mungu.

    Ni mabade ya mbeu yomwe yambacosedwa pa nthawe yomwe mbeuzo zimbapunthidwa na kupepetedwa. Fala lakuti mungu limbaphatisidwa basa mwakuyezezera pakufuna kulewa bza cinthu comwe n’cakusaya basa ayai cakusaya kufunika.​—Sl 1:4; Mat 3:​12.

  • Munthu wa ufulu; kutsudzulidwa.

    Mu mbuto zomwe zikhatongedwa na Aroma, munthu wa “ufulu” akhali ule omwe akhadabadwa kumweko ayai omwe akhadacita kugula unzika. Tsono munthu “wakutsudzulidwa” ni ule omwe atsudzulidwa ku ukapolo. Kapolo akatsudzulidwa mwakubverana na mitemo yawo, iye akhakhala nzika ya Roma koma akhabvumizidwa lini kupasidwa mpando ku boma. Tsono kapolo akasaya kutsudzulidwa mwakubverana na mitemo yawo, kapoloyo akhakhala lini na mwayi umweyu.​—1Ak 7:​22.

  • Muti wakuwawa.

    Muti umweyu umbawawa ndipo ngwakunutcira kwene-kwene. Muti wakuwawa pa Apokalipse 8:11 umbathandauza bzinthu bzakuwawa na bza veneno.

  • Muti wakuzunzidwira.

    Falali lasanduliziridwa kucokera ku fala la cigerego lakuti stauro ndipo limbathandauza muti omwe udazikirira ayai posto, ninga ule omwe Jezu adakhomereredwa. Palibe umboni bomwe bukulatiza kuti falali mu cigerego likuthandauza cruz ninga cizindikiro ca bzipembedzo bzakunama comwe cikuphatisidwa basa na bzipembedzobzo kuyambira kale-kale pomwe Kristu akhanati kubwera. Mafala yakuti “muti wakuzunzidwira” yambabvekesa bwino mafala caiyo ya Cigerego, thangwe Jezu adaphatisambo basa fala lakuti stauro pakufuna kulewa bza kuzunzidwa, kuboneresedwa na kupasidwa manyazi komwe kungadadzacitikira ateweri wace. (Mat 16:24; Ahe 12:2)​—Onanimbo fala lakuti MUTI.

  • Muti wamoyo.

    Ni muti wa mu zunde la Edeni. Bibliya limbalewa lini kuti cisapo ca muti umweyu cikhana mphanvu yakupasa moyo, m’mbuto mwace ukhaimira citsimikizo comwe Mulungu akhanaco ca kupasa moyo wakusaya kumala wale omwe iye angadawabvumiza kudya cisapo ca muti umweyu. M’bukhu la Apokalipse, muti wa moyo umbaimira makonzedwe ya Mulungu yakusamalira moyo.​—Ciy 2:9; 3:​22; Apo 2:7; 22:19.

  • Muti.

    Ni muti wakuzikirira ayai posto yomwe akhakhomerera munthu wakuphonya. Wanthu wa mitundu inango akhaphatisa basa muti kuti aphere munthu ayai kumanika mtembo kuti ukhale ninga cenjezo kwa wanthu winango ayai kuti amucitise manyazi. Asiriya, akhadziwika kuti akhacita nkhondo zaciwembo, akhaboneresa akapolo mwa kuwakhomerera pa muti pomwe akhakhomerera wanthu wakuphonya, wanthuwo akhawakhomerera pa nkhombe mpaka pa mtima. Mwakubverana na lamulo la Adjuda, wanthu omwe akhapha anzawo ayai anyakunamata bzifanikiso, cakuyamba wanthu amwewa akhaphedwa mwa kuthusiridwa minyala ayai mwa njira inango, patsogolo pace mitembo yawo akhaikhomerera pa muti ninga ciratizo kwa wanthu winango. (Bzak 21:22, 23; 2Sam 21:​6, 9) Wanthu wa ku Roma kawiri-kawiri akhandomumanga munthu wakuphonyayo acimukhomerera pa muti, bzimwebzi bzikhacitisa kuti munthuyo akhale ntsiku zizinji akanati kufa ndipo akhabonera na kuwawa, nyota, njala na kupsa kwa dzuwa. Pa bzakucitika bzinango, ninga kuphedwa kwa Jezu, iwo akhandokhomerera manja na minyendo pa muti, munthu wakuphonyayo. (Lu 24:20; Ju 19:14-​16; 20:25; Mab 2:​23, 36)​—Onani mafala yakuti MUTI WAKUZUNZIDWIRA.

  • Mwala wapakhona.

    Ni mwala omwe umbaikhidwa pa ponta pomwe pambagumana parede ziwiri za nyumba. Mwala umweyu gwakufunika thangwe umbaphatanidza parede ziwiri zicipitiriza kukhala zakuphatana na zakulimba. Mwala wapakhona umweyu ukhaikhidwa pa aliserse; kawiri-kawiri ukhasankhulidwa mwala wakulimba kwene-kwene, kuti amangire maprediyo na mipanda ya mizinda. Falali limbaphatisidwambo basa mwakuyezezera pakulewa bza kulengedwa kwa dziko la pantsi. Ndipo Jezu ambalewedwambo kuti ni “mwala wapakhona” wa gwere lacikristau, lomwe limbandendemezeredwa na nyumba yauzimu.​—Aef 2:​20; Djobi 38:6.

  • Mwana wa Davide.

    Mafala yamweya kawiri-kawiri yambaphatisidwa basa pakulewa bza Jezu, pakutsimikiza kuti iye ni nyakutambira mpangano wa Umambo omwe udakwanisika kucokera kwa munthu wa m’dzinza la Davide.​—Mat 12:23; 21:9.

  • Mwana wa munthu.

    Mafala yamweya yambagumanika maulendo yakupitirira 80 mu Mavanjedyo. Yambaphatisidwa basa pakulewa bza Jezu Kristu ndipo yambalatiza kuti thangwe ra kubadwa kwace kwakuthupi, iye adakhala munthu sikuti anjo omwe acinja thupi lace. Mafala yamweya yambalatizambo kuti Jezu angadakwanirisa polofesiya ya pa Danyeri 7:​13, 14. Mu Bzinembo bza Cihebereu mafala yamweya yadaphatisidwa basa na Zakiyeri pabodzi na Daniyeli pakufuna kulatiza kusiyana pakati pa anyakulewa mafala omwe ambafa na Mwenekaciro wa mafalayo.​—Zakiy 3:​17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

  • Mzimu wakucena.

    Ni mphanvu yakusaya kuwoneka yomwe Mulungu ambaiphatisa basa kuti acite kufuna kwace. Mzimu umweyu ngwakucena thangwe umbacokera kwa Yahova omwe ngwakucena na wakulungama kwene-kwene ndipo iye ambauphatisa basa kuti acite bzinthu bzakucena.​—Lu 1:​35; Mab 1:8.

  • Mzimu.

    Fala la Cihebreu ruwa na la Cigerego pineuma, kawiri-kawiri limbasanduliziridwa kuti mzimu ndipo lina mathandauzo mazinji. Mathandauzo yentseya yambalewa bza cinthu cakusaya kuwoneka na maso ndipo yambalatiza mphanvu yomwe ikuphata basa. Mu Cihebereu na Cigerego falali limbaphatisidwa basa pakulewa bza (1) mphepo, (2) mphanvu ya moyo ya bzakulengedwa bza pa dziko la pantsi, (3) mphanvu ya mu mtima mwa munthu yomwe imbacitisa kuti munthu alewelewe na kucita bzinthu mu njira zakusiyana-siyana, (4) Mafala yakufuliziridwa yakucokera ku mbuto ayai ku cinthu cakusaya kuwoneka, (5) bzakulengedwa bzauzimu na (6) mphanvu yomwe Mulungu ambaiphatisa basa ayai mzimu wakucena.​—Kuf 35:21; Sl 104:29; Mat 12:43; Lu 11:13.

N

  • Nardo.

    Ni mafuta mafuira yakununtcira na yakuumira kwene-kwene, yomwe yambacosedwa pa muti wa dzina libodzi-bodziri (Nardostakisi jatamamsi). Pakuti mafuta yamweya yakhali yakuumira kwene-kwene, azinji akhambasanganiza mafutaya na manango yakufewera, ndipo winango akhambakonza mafuta manango acimbanamiza nayo wanthu kuti ni nardo. Tsono mabukhu ya Marko na Juwau, yambalatiza kuti Jezu adathulululidwa mafuta “ya nardo caiye.”​—Mar 14:3; Ju 12:3.

  • Ngolo.

    Ni ngolo ya maroda mawiri yomwe ikhapfuwidwa na makavalo ndipo ikhaphatisidwa basa pakunyamulira mitolo na ku nkhondo.​—Kuf 14:23; Way 4:​13; Mab 8:​28; Apo 9:9.

  • Ngomwa.

    M’mavesi manango ya m’Bibliya, falali limbakhala likulewa bza amuna omwe adasunulidwa. Kale-kale amuna winango akhasankhulidwa acisunulidwa kuti atumikire ninga alindiri wa akazi wa mambo. Falali likhaphatisidwambo basa kwa munthu omwe akhapasidwa udindo bwa kunyang’anira pa nyumba ya mambo koma akhalibe kusunulidwa. Fala lakuti ambabzicitisa ngomwa thangwe ra Umambo, limbaphatisidwa basa mwakuyezezera pakulewa bza wale omwe ambabereka lini na cakulinga ca kutumikira Mulungu mwakukwanira.​—Mat 19:12; Est 2:​15; Mab 8:​27.

  • Nisani.

    Ni dzina la mwezi wakuyamba na mwezi waci 7 wa kalendariyo yakupambulika ya Adjuda pambuyo pakubwerera ku ukapolo ku Babiloniya. Pakuyamba ukhacemeredwa Abibe. Mwezi umweyu ukhayambira pakati pa mwezi wa Março ndipo ukhamala pakati pa mwezi wa Abril. (Neh 2:1) Adjuda akhacita phwando la Paskwa pa Nisani 14, ndipo Jezu Kristu adakhazikisa cilaliro ca Mbuya pa ntsiku imweyi. (Lu 22:15, 19, 20) Ndipo iye adaphedwambo pa muti wakuzunzidwira pa ntsiku imweyi.​—Lu 23:44-46.

  • Njira.

    Ni fala lomwe limbaphatisidwa basa m’Bibliya pakufuna kulewa kacitidwe ka bzinthu ayai makhalidwe yomwe njakubvumizika na yakusaya kubvumizika kwa Yahova. Na tenepo wale omwe akhakhala ateweri wa Kristu akhalewedwa kuti akutewera “Njira,” bzomwe bzikhathandauza kuti akhakhala na moyo wakulatiza kuti akhakhulupira Jezu Kristu na kuteweza ciratizo cace.​—Mab 19:9.

  • Nthawa.

    Ni combo comwe cikhakhala ninga cigubu comwe cikhakonzedwa na khanda la bzifuwo ninga la mbuzi ayai la bira, ndipo akhaphatisa basa pakukoyera vinyu. Vinyu ipsa ikhakoyedwa mu nthawa zipsa, nthangwe vinyuyo ikapferuka ikhacosa dióxido de carbono, yomwe ikhacitisa kuti nthawazo zifufume. Nthawa zipsa zimbatamuka, tsono nthawa zakale-kale zikafufuma zimbaphoka.​—Djos 9:4; Mat 9:​17.

  • Ntsembe ya cakumwa.

    Ikhali vinyu yomwe ikhathululidwa pa guwa la ntsembe ndipo ikhaperekedwa pabodzi na ntsembe zinango. Paulo adaphatisira basa fala limweri mwakuyezezera pakufuna kulatiza kuti akhafunisisa kubzipereka na mtima wentse kuti athandize abale wace wacikristau.—Mirew 15:5, 7; Afi 2:​17.

  • Ntsembe yakucita kutentha.

    Cifuwo comwe cikhaperekedwa ntsembe mwakucita kucitentha centse pa guwa la ntsembe ninga mphaso kwa Mulungu. Nyakuperekayo akhasala lini na mbali iri-yentse ya cifuwoco (ng’ombe, bira, tonde, njiwa ayai nkhangaiwa).​—Kuf 29:18; Mwam 6:9; Mar 12:33; Ahe 10:6.

  • Ntsembe za pikado.

    Ni ntsembe yomwe ikhaperekedwa munthu akacita pikado mwakusaya kufuna thangwe ra kuperewera. Ntsembe za bzifuwo bzakusiyana-siyana zikhaperekedwa, kuyambira pa mkono wa ng’ombe mpaka nkhangaiwa mwakubverana na momwe bzinthu bzikhaliri pa moyo wa munthu, pa nthawe yakumpsinkha pikado za munthuyo.​—Mwam 4:​27, 29; Ahe 10:8.

  • Ntsembe.

    Ni mphaso yomwe munthu ambapereka kwa Mulungu pakulatiza kutenda, kuzindikira kuphonya kwace na kufuna kubwezeresa uxamwali bwace na Mulunguyo. Kuyambira na Abeli, wanthu akhapereka ntsembe zakusiyana-siyana mwa kufuna kwawo, kuphatanidzambo ntsembe za bzifuwo. Tsono pomwe Lamulo la Mozeji lidakhazikisidwa, wanthuwo akhafunika kupereka ntsembe zawo mwakubverana na lamulolo. Ndipo kuyambira pomwe Jezu adapereka moyo wace ninga ntsembe yakulungama, wanthu akhafunika lini pomwe kupereka ntsembe za bzifuwo, napo kuti Akristau akupitiriza kupereka ntsembe zauzimu kwa Mulungu.​—Ciy 4:4; Ahe 13:15, 16; 1Ju 4:​10.

  • Ntsiku ya Kumpsinkha Pikado.

    Ikhali ntsiku yakufunika na yakucena kwene-kwene kwa Ajirayeri yomwe ikhacemeredwambo kuti Yomi Kipuri (ni fala lakucokera m’Cihebereu lomwe ni yomi hakipurimu, ndipo limbathandauza “ntsiku ya kumpsinkha”), wanthu akhaikumbukira ntsiku imweyi pa ntsiku 10 ya mwezi wa Etanimu. M’Bzinembo Bzacihebereu, imweyi imbacemeredwa Ntsiku ya Kumpsinkha Pikado. Ikhali ntsiku ibodziyi pa gole yomwe mkulu wa antsembe akhapita mu Cipinda Cakucenesesa ca mu tabernakulo kuti akapereke mulopa wa ntsembe ya pikado yace, pikado za Alevi anzace na pikado za mbumba. Ntsembe zimwezi zikhaimira ntsembe ya Jezu Kristu yomwe idaperekedwa kabodzi kokha kuti impsinkhe pikado za wanthu wentse mpaka kale-kale, icipasa wanthu mwayi wakukhala pomwe pa uxamwali na Yahova. Ikhali nthawe yakucita mtsonkhano wakucena, kubzimana kudya ndipo ikhalimbo ntsiku ya Sabudu yomwe wanthu akhafunika lini kucita mabasa yawo ya ntsiku na ntsiku.​—Mwam 23:27, 28; Mab 27:9; Ako 1:20; Ahe 9:12.

  • Ntsiku ya Kutongedwa.

    Ni ntsiku ayai nthawe yomwe mathimu, madzinza ayai wanthu an’dzatawira mulandu wawo pamaso pa Mulungu. Pinango in’dzakhala ntsiku yomwe an’dzaphedwa wale omwe akuthemera kufa na kupasa mwayi wanthu winango kuti apulumuke acitambira moyo wakusaya kumala. Jezu pabodzi na apostolo wace, adalewa kuti “Ntsiku ya Kutongedwa” in’dzafikira lini wanthu wamoyo okha, koma in’dzaphatanidzambo wanthu omwe adafa.​—Mat 12:36.

  • Ntsiku Yakukonzekera.

    Likhali dzina la ntsiku yakuti mangwana yace ni ntsiku ya Sabudu, yomwe Adjuda azinji akhakonzekera bzinthu bzakufunikira. Ntsiku imweyi ikhamala dzuwa likamira, ndipo ntsiku zino timbaicemera Cixanu, yomwe kwa Adjudawo kukhali kuyamba kwa ntsiku ya Sabudu. Kwa Adjuda, ntsiku ikhayamba dzuwa likamira ndipo ikhamalambo dzuwa likamira.​—Mar 15:42; Lu 23:54.

  • Ntsiku zakumalizira.

    Mafala yamweya na manango yakutengana nayo, ninga yakuti ‘kuphampha kwa ntsiku zakumalizira’ yambaphatisidwa basa m’mapolofesiya ya m’Bibliya pakufuna kulatiza kuti bzinthu bzomwe bzikucitika m’dzikoli bzin’dzafika kuphampha. (Zakiy 38:16; Dan 10:14; Mab 2:​17) Ntsiku zimwezi zingakhale zing’ono-ng’ono ayai magole mazinji, mwakubverana na polofesiya yomwe ikulewedwayo. Kawiri-kawiri, Bibliya limbaphatisa basa mafala yamweya pakufuna kulewa bza “ntsiku zakumalizira” za dzikoli pa nthawe ya kuwonekera kwa Kristu komwe kun’dzacita lini kuwoneka na maso.​—2Ti 3:1; Tiy 5:3; 2Pe 3:3.

  • Ntsonono zakununtcira.

    Ni tumadzi tomwe tumbacoka pa muti ukapfendedwa ndipo tumadzito tukauma tumbakhala ntsonono. Ntsonono zomwe zimbalewedwa m’Bibliya ni ntsonono za miti ya mtundu munango wakucemeredwa Bosweliya. Zikatenthedwa zikhacosa kamnuntci kabwino. Ndipo zikhaphatisidwambo basa mu tabernakulo na mu templo. Izo zikhambaperekedwa pabodzi na ntsembe za mbeu.​—Kuf 30:34-​36; Mwam 2:1; 24:7; Mat 2:​11.

  • Nyakucita bzamatsenga.

    Ni munthu omwe ambaphatisa basa mphanvu zomwe n’zakudziwika kuti zimbacokera ku mizimu yakuipa.​—Mab 13:6.

  • Nyakuipayo.

    Ni fala lomwe limbaphatisidwa basa pakulewa Sathani Dyabu, omwe adagaza mitemo yakulungama ya Mulungu.​—Mat 6:​13; 1Ju 5:​19.

  • Nyakulamba Kristu.

    Falali m’Cigerego lina mathandauzo mawiri. Iro limbathandauza nyakugaza Kristu ayai anyakunamizira kuti ni Kristu. Munthu ali-wentse, gulu ayai thimu la wanthu omwe ambalewa mwakunama kuti ambaimira Kristu ayai Mesiya, ayai omwe akugaza Kristu na anyakupfunza wace, wanthu amwewo angacemeredwe nyakulamba Kristu.​—1Ju 2:​22.

  • Nyakunyang’anira.

    Ni munthu omwe ana udindo bwakunyang’anira na kuusa mabira m’gwere. Fala lacigerego lakuti episikopo limbathandauza kukhotcerera. Fala lakuti “kunyang’anira” na “mkulu” (peresibitero) limbalewa bza udindo bubodzi-bodzi mu gwere lacikristau. Fala lakuti “mkulu” limbalewa bza munthu wakukhwima mwauzimu omwe ambapasidwa udindo, ndipo fala lakuti “kunyang’anira” limbalewa bza mabasa yakusiyana-siyana yomwe munthuyo ambacita.​—Mab 20:28; 1Ti 3:​2-7; 1Pe 5:2.

  • Nyakuumba.

    Ni ule omwe ambakonza bzikalango, mitsuku na bzinango. Falali m’Cihebereu limbathandauza “nyakukonza.” Ufulu bomwe nyakuumba bzinthu na madongo anabo, kawiri-kawiri bumbaphatisidwa basa m’Bibliya pakulatiza ufulu bomwe Yahova anabo kwa munthu na mitundu yentse.​—Zai 64:8; Aro 9:​21

  • Nyakuvima bzakutsogolo.

    Ni munthu omwe ana luso la kuleweratu bzomwe bzin’dzacitika kutsogolo. M’Bibliya fala limweri limbaphatanidza anyantsembe omwe akhambacita bza matsenga, omwe akhambaphatisa basa bzamizimu, anyakukhulupira nyenyezi na winango.​—Mwam 19:31; Bzak 18:11; Mab 16:16.

  • Nyamapere; Mapere.

    Ni matenda yakuipa kwene-kwene yomwe yambacoka pa khanda la munthu. Mapere yomwe yambalewedwa m’Bibliya, njakusiyana na mapere ya ntsiku zino, thangwe mapere yamweyo yakhaphata wanthu, bzakubvala na nyumba. Munthu omwe ana mapere ambacemeredwa nyamapere.​—Mwam 14:54; Lu 5:​12.

  • Nyanga.

    Ni nyanga za cirombo, zomwe zikhaphatisidwa basa ninga kopo, bzombo bzakukoyera mafuta, tinta, pomada ndipo zikhaphatisidwambo basa ninga bzakuimbira. (1Sam 16:​1, 13; 1Wam 1:39; Zakiy 9:2) Kawiri-kawiri “Nyanga” zimbaphatisidwa basa mwakuyezezera pakufuna kulewa bza mphanvu na kukunda.​—Bzak 33:17; Mik 4:​13; Lu 1:69.

  • Nyenyezi ya madandakweca.

    Nyenyezi imweyi ni nthanda ndipo ni yomwe imbamalizira kuwoneka kumabvadzuwa, dzuwa likasala pang’ono kucoka.​—Apo 22:16; 2Pe 1:​19.

P

  • Paraizo.

    Ni zunde lakudeka kwene-kwene. Mbuto yakuyamba yomwe ikhadadeka kwene-kwene ikhali Edeni, yomwe Yahova akhadakonzera wanthu awiri wakuyambirira wale. Bzomwe Jezu adauza kapondo omwe akhali ku mbali kwace pa muti wakuzunzidwira, bzikulatiza kuti dziko lentse lin’dzakhala paraizo. Pa 2 Akolinto 2:7, fala lakuti paraizo lidaphatisidwa basa mwakuyezezera, ndipo pa Apokalipse 2:7 pambakhala pakulewa bza paraizo wakudzulu.​—Nyi 4:​13; Lu 23:43.

  • Paskwa.

    Likhali phwando lomwe likhacitidwa pa ntsiku ya 14 ya mwezi wa Abibe (omwe udadzacemeredwambo kuti Nisani) lomwe akhasekerera kutsudzulidwa kwa ukapolo kwa Ajirayeri ku Edjipito. Pakucita phwandoli, wanthu akhapha bira ayai mbuzi ibodzi ndipo akhawotca acidya na masamba yakuwawa na pau zakusaya bzakufufumisa.​—Kuf 12:27; Ju 6:4; 1Ak 5:7.

  • Pau Zakusaya Cakufufumisa.

    Mafalaya yakuthandauza pau zomwe ziribe kuikhidwa fermento.​—Bzak 16:3; Mar 14:12; 1Ak 5:8.

  • Pau zakuwonesedwa.

    Ni pau 12 zomwe zikhakhala mu cipinda Cakucena mu tabernakulo na mu templo, ndipo zikhaikhidwa pa meza, mbali ibodzi 6 ndipo mbali inangoyo 6. Zikhacemeredwambo kuti “pau zakutsanzikizidwa” na “pau zakuwonesedwa.” Pau zimwezi zomwe zikhaperekedwa ninga ntsembe kwa Mulungu, zikhambacosedwa m’masabudu yentse zicimbaikhidwa zinango. Pauzo zikacosedwa pa Sabudupo, zikhadyedwa na antsembe okha.​—2Nkha 2:4; Kuf 25:30; Mwam 24:​5-9; Mat 12:4; Ahe 9:2.

  • Pentekoste.

    Likhali phwando laciwiri pa maphwando matatu makulu-makulu yomwe amuna wentse wacidjuda akhafunika kukasekerera ku Jeruzalemu. Fala lakuti Pentekoste limbathandauza “(Ntsiku) yaci 50.” M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, dzinali limbaphatisidwa basa pakulewa bza maphwando yomwe m’Bzinembo Bzacihebereu yambacemeredwa kuti Phwando la Kubvuna na Phwando la Midzinga. Phwando limweri likhacitidwa pa ntsiku yaci 50, ndipo ikhayamba kulewengedwa kuyambira pa Nisani 16.​—Kuf 23:16; 34:22; Mab 2:1.

  • Phwando la Misasa.

    Phwandoli likhadziwikambo na dzina lakuti Phwando la Matendi. Likhacitika kuyambira pa 15 mpaka 21 ya mwezi wa Etanimu. Phwandoli likhacitika kuphampha kwa gole, pambuyo pa Ajirayeri kubvuna, ndipo ikhali nthawe yakukondwa na yakutenda Yahova thangwe ra bzisimbo bzomwe iye akhadawapasa pa gole limwero. Pa nthawe ya phwandoli Ajirayeri akhambakhala m’matendi kuti ambakumbukire kufuluka komwe adacita ku Edjipito. Limweri likhali phwando libodzi pa maphwando matatu yomwe amuna wentse akhafunika kukagumanika ku Jeruzalemu.​—Mwam 23:34; Eza 3:4; Ju 7:2.

  • Phwando la Pau Zakusaya Cakufufumisa.

    Likhali phwando lakuyamba pa maphwando matatu makulu-makulu yomwe Ajirayeri akhambacita pa gole liri-lentse. Likhayamba pa Nisani 15, pambuyo pa Paskwa, ndipo likhambacitika kwa ntsiku 7. Pa nthawe imweyi, Ajirayeri akhafunika kudya pau zakusaya cakufufumisa (fermento) kuti ambakumbukire kufuluka komwe adacita ku Edjipito.​—Kuf 23:15; Mar 14:1.

  • Phwando Lakukumbukira Kuperekedwa kwa Templo.

    Ikhali ntsiku ya kukumbukira kucenesedwa kwa templo pambuyo pa temployo kupswipizidwa na Antiyoko Epifaniyo. Likhali phwando la ntsiku 8 ndipo likhayamba pa 25 mwezi wa Kisilevi.​—Ju 10:22.

  • Pikado.

    Ni kuswa ayai kuphonyera lamulo lomwe lidakhazikisidwa; kusaya kubvera lamulo. Mu Bibliya fala lakuti pikado limbathandauzambo kuphonya.​—Sl 51:3; Aro 5:​14.

  • Polofesiya.

    Ni mafala ya Mulungu, yomwe yambaphatanidza kudziwisa kufuna kwa Mulungu ayai kupalizira kufuna kwaceko. Polofesiya imbaphatanidzambo mapfunziso ya Mulungu yakulewa bza makhalidwe, mitemo ayai kutonga kwa Mulungu ayai kulewa cinthu comwe cin’dzacitika kutsogolo.​—Mat 13:14; 2Pe 1:​20, 21.

  • Porneya.

    —Onanimbo pomwe padanemba kuti UPOMBO AYAI UPUTA.

  • Puta.

    Ni omwe ambagonana na munthu omwe ni mwanzace lini wa m’banja maka-maka na cakulinga cakuti atambire kobiri. (Fala lakuti puta mu Cigerego ni porneya, ndipo iro lidacokera ku fala lomwe limbathandauza kuti “kugulisa.”) Falali limbakhala likulewa maka-maka bza akazi, koma Bibliya limbalewambo kuti napo amuna akhacitambo bzimwebzi. Kucita bzimwebzi kukhali kwakuletsedwa mu Lamulo la Mozeji, napo kobiri yomwe ikhagumanidwa mwakucita basa limweri, ikhabvumizidwa lini kucita cakupereka kwa Yahova. Bzimwebzi bzikhali bzakusiyana na bzomwe wanthu omwe akhanamata mirungu yakunama akhambacita, iwo akhambaphatisa basa amuna na akazi kuti ambacite uputa m’matemplo na cakulinga cakuti ambagumane kobiri. (Bzak 23:17, 18; 1Wam 14:24) Bibliya limbaphatisambo basa falali mwakuyezezera pakulewa bza wanthu wa mitundu inango (omwe akhali lini Ajirayeri) ayai wanthu omwe ambanamata bzifanikiso acimbalewa kuti akunamata Mulungu wacadidi. Mwa ciratizo, bukhu la Apokalipse limbacemera bzipembedzo bzentse bzakunama kuti “Babiloniya Mkulu,” ndipo ambalewedwa kuti ni puta thangwe ambacita phathi na atongi wa dzikoli na cakulinga cakuti akhale na mphanvu pabodzi na cuma.​—Apo 17:⁠1-5; 18:3; 1Nkha 5:​25.

S

  • Sabudu.

    Fala limweri lidacokera ku fala la Cihebereu lomwe limbathandauza “kupuma; kusiya.” Imweyi ni ntsiku yaci 7 ya mdzinga wa Adjuda (yomwe ikhayamba pa kumira kwa dzuwa kwa Cixanu ndipo ikhamala pa kumira kwa dzuwa kwa Sabudu). Ntsiku zinango za maphwando ya pa gole, ninga gole laci 7 na gole laci 50 zikhacemeredwambo Sabudu. Pa ntsiku ya Sabudu palibe omwe akhaphata basa koma antsembe okha ndiwo omwe akhaphata basa pa nyumba ya Mulungu. M’magole ya Sabudu, palibe omwe akhalima ndipo Mjirayeri ali-wentse akhafunika lini kungingimiza m’bale wace kuti apereke mangawa. Bzinthu bzomwe bzikhaletsedwa pa ntsiku ya Sabudu mwakubverana na Lamulo la Mozeji bzikhali bzakulungama, koma atsogoleri wa bzipembedzo pang’ono na pang’ono adayamba kuthumizira miyambo yawo, ndipopa mu ntsiku za Jezu bzikhali bzakunesa kwa wanthu kubvera miyambo imweyi.​—Kuf 20:8; Mwam 25:4; Lu 13:14-​16; Ako 2:​16.

  • Salimo.

    Ni nyimbo zakutumbiza Mulungu. Nyimbo za Salimo zikhaimbidwa pa nthawe zakusiyana-siyana na anyakunamata Mulungu. Zikhaimbidwa mu templo ku Jeruzalemu pakunamata Mulungu.​—Lu 20:42; Mab 13:33; Tiy 5:​13.

  • Samariya.

    Ni mzinda omwe ukhali likulu la umambo bwa ku norte bwa madzinza 10 ya Ajirayeri omwe udakhala pafupi-fupi magole 200, ndipo ukhadziwikambo na dzina limweri. Mzinda umweyu ukhadamangidwa pa phiri ndipo ukhana dzina libodzi-bodziri. Mu ntsiku za Jezu, Samariya likhali dzina la cigawo ca Roma comwe cikhali pakati pa Galileya ku norte na Djudeya ku suli. Maulendo yomwe Jezu akhacita, kawiri-kawiri iye akhatcenkha kupalizira m’cigawo cimweci. Koma pa nthawe inango iye adapita na m’cigawoci ndipo adalewalewa na wanthu omwe akhakhala m’mwemo. Pedru adaphatisa basa xavi caxiwiri cakuyezezera ca Umambo pomwe Asamariya adatambira mzimu wakucena.​—1Wam 16:24; Ju 4:7; Mab 8:​14.

  • Sathani.

    Ni fala la Cihebereu lomwe limbathandauza ‘Nyakugaza.’ Sathani Dyabu ni dzina la Nyamadulanthaka mkulu wa Mulungu.​—Djob 1:6; Mat 4:⁠10; Apo 12:9.

  • Selo.

    Ni cinthu comwe cikhaphatisidwa basa pakudinda (kawiri-kawiri pa dongo) pakulatiza mwenekaciro wa cinthu, mpangano ayai mbverano. Selo zakale-kale zikhakonzedwa na bzinthu bzakuuma (ninga minyala na matabwa) ndipo zikhadanembedwa maletra ayai cinthunzi-thunzi comwe cikhawoneka ninga cidindo ayai karimbo. Ndipo fala limweri limbaphatisidwambo basa mwakuyezezera ninga cizindikiro ca mwenekaciro wa bzinthu, cinthu cakubisika ayai cintsintsi.​—Mat 27:66; Ju 6:27; Aef 1:13; Apo 5:1; 9:4.

  • Seza:

    Dzina la banja laciroma lomwe patsogolo pace lidadzaphatisidwa basa pa amambo wa ku Roma. Agusto, Tiberiyo na Klaudiyo ambagumidwa madzina yawo m’Bibliya. Dzina la ulemu limweri lidaphatisidwambo basa kwa Nero napo kuti dzina lace cairo liribe kunembedwa m’Bibliya. M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, fala lakuti “Seza” limbaphatisidwambo basa pakulewa bza boma.​—Mar 12:17; Mab 25:12.

  • Sinagoga.

    Falali limbathandauza “kugumana ayai mtsonkhano.” Tsono mbali zizinji za m’Bzinembo, dzinali limbathandauza nyumba ayai mbuto yomwe Adjuda akhambatsonkhana kuti awerenge Bzinembo, atambire malango, apalizire na kupemba. Mu ntsiku za Jezu mizinda inango mu Jirayeri ikhana sinagoga ibodzi ndipo mizinda mikulu-mikulu ikhana masinagoga mazinji.​—Lu 4:​16; Mab 13:14, 15.

  • Sinedriyo.

    Ni nyumba ikulu ya mphala ya Adjuda ku Jeruzalemu. Mu ntsiku za Jezu, nyumba yamphalayi ikhana wanthu 71 omwe akhatonga mirandu, kuphatanidzambo mkulu wa antsembe pabodzi na wale omwe adasiya kutumikira ninga akulu wa antsembe, abale winango wa akulu wa antsembewo, akulu, misolo ya mabanja, akulu-akulu wa madzinza pabodzi na anembi.​—Mar 15:1; Mab 5:​34; 23:​1, 6.

  • Siriya; Asiriya.

    Mu Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, Siriya akhali cigawo comwe cikhatongedwa na Roma ndipo likulu lace likhali ku Antiyokiya. Cigawo cimweci ca Siriya (cikhacemeredwambo Aram) mu Bzinembo bza Cihebereu. Mtongi wa Siriya akhatongambo cigawo centse ca Palestina.​—Lu 2:2; Mab 18:18; Aga 1:21.

  • Sirte.

    Ni mbuto ziwiri zakutaikira madzi yakucokera m’nyanza m’mphepete mwa gombe la Líbia, ku Norte kwa Afrika. Amalinyero ayai anyakufambisa xitima za m’madzi akhambagopa mbuto zakuwoneka bwinozi thangwe magombeyo yakhadzala na mtcenga omwe ukhambacinja-cinja thangwe ra mabimbi.​—Mab 27:17.

T

  • Talento.

    M’Cihebereu imweyi ikhali mbali ikulu ya kobiri yomwe ikhaphatisidwa basa. Ndipo ikhalemera 34.2 kg. Talento ya ci Gerego ikhali ing’ono ndipo ikhalemera 20.4 kg.​—1Nkha 22:14; Mat 18:24.

  • Tartaro.

    Falali mu Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau limbalewa bza mkhalidwe wakucepesedwa ninga m’kawoko momwe mudathusidwa anjo wakusaya kubvera wa mu nthawe ya Nowa. Pa 2 Pedru 2:4 fala lakuti tartaro (“mwakuwathusa mu Tartaro”) limbathandauza lini kuti anjo omwe adacita pikado, adaikhidwa mu kawoko ya pantsi ku mbuto ya mdima komwe kudafungiridwa mirungu yakusaya basa, ninga momwe bzimbalewera bzipembedzo bzakunama. Tsono kuthusidwa mu Tartaro kumbathandauza kuti anjo amwewa adaluza mabasa yawo yakufunika kwene-kwene kudzulu, adacepesedwa na Mulungu, adaluza mbuto zawo zakudzulu, adaikhidwa mdima m’makumbukidwe mwawo acitaza kudziwa kufuna kwa Mulungu komwe kuli ninga ceza. Mdima ukuthandauza kupfudzidwa kwawo komwe mwakubverana na Bzinembo, iwo an’dzapfudzidwa mpaka kale-kale pabodzi na mtongi wawo Sathani Dyabu. Tenepo fala lakuti Tartaro limbathandauza mkhalidwe wakucepesedwa kwene-kwene wa anjo wale omwe alibe kubvera. Bzimwebzi mpsakundendemerana lini na “ciphompho” comwe cimbalewedwa pa Apokalipse 20:​1-3.

  • Templo.

    Ni nyumba yomwe idamangidwa ku Jeruzalemu ninga mbuto ikulu kwene-kwene yomwe Ajirayeri akhanamatira Mulungu ndipo ni yomwe idapita m’mbuto mwa tabernakulo. Templo yakuyamba idamangidwa na Salomau ndipo idadzapfudzidwa na Ababulo. Ndipo yaciwiri idadzamangidwa na Zerubabeli pambuyo pa kutsudzulidwa pa ukapolo ku Babulo ndipo patsogolo pace idadzamangidwa papsa na Herode Mkulu. Na kupita kwa nthawe idadzayamba kucemeredwa kuti “nyumba.”​—Mat 21:13; Lu 11:51; 1Nkha 29:1; 2Nkha 2:4; Mat 24:1.

  • Thawale la moto.

    Ni mbuto yakuyezezera yomwe ni “thawale la moto wakugaka” yomwe imbacemeredwambo kuti “infa yaciwiri.” Anyakucita pikado omwe alibe kukungula, Dyabu, infa na Thenje (ayai Hade) bzin’dzathusidwa mu thawale limweri. Pakuti anjo, infa na thenje bzimbapsa lini na moto, bzikuwonekeratu kuti thawale limweri ndakuyezezera, sikuti mbuto yakuzunzira wanthu mwakusaya kumala, koma limbaimira kupfudzidwa kwakusaya cidikhiro.​—Apo 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Thenje la cikumbuso.

    Ikhali mbuto yomwe ikhambaikhidwa munthu wakufa. Falali lacokera ku fala la Cigerego lakuti nemeyoni, lomwe limbathandzauza kuti “kukumbukira,” kulatiza kuti munthu wakufayo an’dzakumbukiridwa.​—Ju 5:​28, 29.

  • Thenje.

    Falali likanembedwa na letra yakuyamba ing’ono limbafuna kulewa bza mbuto yomwe yaikhidwa munthu m’bodzi wakufa. Tsono likanembedwa na letra yakuyamba ikulu, limbakhala likulewa bza thenje la wanthu wentse. M’Cihebereu falali limbalewedwa kuti “Seol” ndipo m’Cigerego “Hade”. M’Bibliya falali limbaphatisidwa basa ninga mbuto yakuyezezera ayai mkhalidwe wakuti munthu wakufa akudziwa lini cinthu ciri-centse ne kuphata basa liri-lentse.​—Ciy 47:30; Mpal 9:​10; Mat 27:61; Mab 2:​31.

  • Thungwa la mpangano.

    Ikhali kaxa yakukonzedwa na matabwa ya mzunga yakupintaridwi na oro yomwe ikhakhala mu cipinda cakucenesesa mu tabernakulo, ndipo patsogolo pace idadzakhala mu cipinda cakucenesesa mu templo yomwe Salomau adakonza. Kaxayo ikhana tampa ya oro yakulemera ndipo padzaulu pace pakhana akerubi awiri omwe akhadanyang’anisana. Mkatimo mukhana minyala miwiri yakunyalala yomwe ikhana malamulo 10.​—Bzak 31:26; 1Wam 6:​19; Ahe 9:4.

U

  • Ubatizo; Kubatiza.

    Fala lakuti kubatiza limbathandauza “kumiza m’madzi.” Jezu adalewa kuti anyakupfunza wace akhafunika kubatizidwa. Bzinembo bzimbalewa bza ubatizo bwa Juwau, ubatizo na mzimu wakucena, ubatizo na moto na ubatizo bunango.​—Mat 3:​11, 16; 28:19; Ju 3:​23; 1Pe 3:​21.

  • Umambo bwa Mulungu.

    Mafalaya yambalewa maka-maka bza utongi bwa Mulungu bomwe bumbaimiridwa na boma la Mwana wace, Jezu Kristu.​—Mat 12:28; Lu 4:​43; 1Ak 15:50.

  • Upombo ayai Uputa.

    Ni mafala yomwe yasanduliziridwa kucokera ku fala la Cigerego lakuti porneya lomwe limbathandauza kugonana kwakuipa kwa mtundu uli-wentse. Bzimwebzi bzimbaphatanidza mwamuna wakulowola ayai mkazi wakulowodwa omwe ambagonana na munthu omwe ni mwanzace lini wa m’banja, uputa, amuna omwe ambagonedwa na amuna anzawo, amuna omwe ambagona amuna anzawo na kugona bzirombo. Mu bukhu la Apokalipse, fala limweri limbaphatisidwa basa mwa kuyezezera pakulewa bzomwe “Babiloniya Mkulu” ambacita. Ambandendemezedwa na puta thangwe iye ambabzipitisa mu mautongi ya dzikoli kuti akhale na mphanvu pabodzi na cuma. (Apo 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:​32; Mab 15:29; Aga 5:​19)

  • Utumiki bwakupambulika.

    Ni utumiki ayai basa lakupambulika lomwe ndakubveraniratu na kunamata komwe munthu ambacitira Mulungu.​—Aro 12:1; Apo 7:​15.

V

  • Vima-vima.

    Tukhali tuminyala tung’ono-tung’ono ayai tumatabwa tomwe tukhaphatisidwa basa pakufuna kusankhula cinthu. Tukhambafunyiziridwa pa cakubvala ayai tukhaikhidwa m’combo acitukucumula. Mwala omwe ukhagwa ayai kucosedwa, ndiwo omwe ukhasankhulidwa. Kawiri-kawiri akhambacita mpembo akafuna kucita vima-vimayo.​—Mat 27:35; Mab 1:26.

W

  • Wakuyamba kubadwa.

    Kawiri-kawiri falali limbakhala likulewa bza mwana wakuyamba kubadwa wa pai. Mu nthawe zakale-kale mwana wakuyamba kubadwa akhalemekezedwa kwene-kwene m’banja, ndipo pai wace akafa ndiye omwe akhatsogolera pamui. Jezu ni mwana wakuyamba kubadwa wa Yahova pa cirengedwe centse ndipo ndiye adayamba kulamusidwa kwa anyakufa.​—Ciy 25:33; Kuf 11:5; Ako 1:​15; Apo 1:5.

  • Wantsembe.

    Munthu omwe akhaimira Mulungu kwa mbumba, omwe akhapfunzisa mbumbayo bza Yahova na malamulo yace. Wantsembe akhaimirambo wanthu pamaso pa Yahova mwa kumbapereka ntsembe acimbawapempherera. Pomwe pakhanati kukhazikisidwa Lamulo la Mozeji, msolo wa banja ndiye omwe akhakhala wantsembe wa banja lace. Mwakubverana na Lamulo la Mozeji, wana wacimuna wa Aroni wa dzinza la Levi ndiwo adacita mbali ya thimu la untsembe. Alevi winango akhali anyakuthandizira. Pomwe mpangano upsa udakhazikisidwa, Jirayeri wauzimu ndiwo udadzakhala thimu la antsembe, na Jezu Kristu omwe ali ninga Mkulu wa Antsembe.​—Kuf 28:41; Ahe 9:​24; Apo 5:​10.

Y

  • Yahova.

    M’Bibliya lino, dzina lakuti Yahova laphatisidwa basa m’maulendo yakupitirira 237. M’mavesi manai ya m’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, dzina la Yahova lacigwatira lakuti “Ya” m’Bibliyali lanembedwa lentse “Yahova.” (onani mafala ya m’nyanatsi pa Apokalipse 19:1, 3, 4, 6) Mathangwe yomwe yadacitisa kuti tiphatise basa dzina la Mulungu njaya:

    1. Mipukutu ya Bzinembo Bzacihebereu yomwe idaphatisidwa basa mu nthawe ya Jezu na anyakupfunza wace mukhana, Tetragrama (yomwe ni maletra mani ya Cihebereu yomwe yambaimira dzina la Mulungu יהוה).

    2. Mu ntsiku za Jezu na apostolo wace, maletra manaiya yakhagumanikambo m’Bzinembo Bzacigerego bzomwe bzidasanduliziridwa kucokera m’Bzinembo Bzacihebereu.

    3. M’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau, bzimbalatiza kuti Jezu kawiri-kawiri, akhaphatisa basa dzina la Mulungu ndipo akhalidziwisambo kwa winango.—Juwau 17:6, 11, 12, 26.

    4. Mulungu adacitisa kuti Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau bzinembedwe pakufuna kuthumizira Bzinembo Bzacihebereu. Tenepo, dzina la Mulungu lingadasaya kugumanika m’Bzinembo Bzacigerego, mabukhuya yangadakhala yakusaya kubverana.

    5. Cigwatho ca dzina la Mulungu cimbagumanika m’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau.—Apokalipse 19:1, 3, 4, 6.

    6. M’mabukhu yakale-kale ya Adjuda, yambalatiza kuti Akristau wacidjuda adaphatisa basa dzina la Mulungu m’mabukhu yomwe iwo adanemba.

    7. Adziwi winango wa Bibliya, ambatawiriza kuti mpsakuthemera kuti dzina la Mulungu lomwe limbagumanika m’Bzinembo Bzacihebereu ligumanikembo m’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau.

    8. Dzina la Mulungu limbagumanika m’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau m’maBibliya yakupitirira 100 m’bzirewedwe bzakusiyana-siyana.

    Mwakusaya kupenukira, pana mathangwe yakubveka bwino yakubwezeresa dzina lakuti Yahova m’Bzinembo Bzacigerego Bzacikristau. Ndipo ndibzo bzomwe adacita anyakusandulizira Bibliya la Dziko Lipsa. Iwo ambalemekeza kwene-kwene dzina la Mulungu, ndipo ambagopa kucosa cinthu ciri-centse comwe cikhagumanika m’Bzinembo bzakuyambirira.—Apokalipse 22:18, 19.

Z

  • Zeu.

    Ni mulungu mkulu pa mirungu yomwe Agerego akhanayo. Mwakuphonyeka wanthu wa ku Listra adacemera Barnaba kuti Zeu. Bzakunembedwa bzakale-kale bzomwe bzidagumanidwa pafupi na Listra bzimbalatiza “antsembe wa Zeu” na “Zeu mulungu dzuwa.” Xitima ya m’madzi yomwe Paulo adapakira pakucoka ku ntsuwa ya Malta ikhana cinthunzi-thunzi ca “Wana Wacimuna wa Zeu,” omwe akhali wana wa mamphase wakucemeredwa Kastor na Poluksi.​—Mab 14:12; 28:11.

  • Ziyoni; Phiri la Ziyoni.

    Jebusi ni dzina la mzinda wakulimba omwe akhakhala Ajebusi, ndipo ukhali kunyantsi kwa Jeruzalemu. Pambuyo pa Davide kukunda mzindayu, iye adamanga nyumba yace ya mambo kumweko ndipo udadzacemeredwa ‘Mzinda wa Davide.’ (2Sam 5:​7, 9) Pomwe Davide adatenga thungwa la mpangano acikalisiya kumweko, phiri la Ziyoni lidadzakhala phiri lakucena, maka-maka kwa Yahova. Patsogolo pace, dzinali lidaphatanidza mbali ya templo ku Phiri la Moriya ndipo nthawe zinango likhaphatanidza mzinda wentse wa Jeruzalemu.​—Sl 2:6; 1Pe 2:6; Apo 14:1.