Bzimogeni bzinthu bzimwebzi

Ndokoni pa mbuto ya misolo ya nkhani

Mafala Yakuthumizira

Mafala Yakuthumizira

 MITEMO YA M’BIBLIYA

Mitemo imbatithandiza kudziwa bzomwe Mulungu ambakumbuka na momwe iye ambabvera pa nkhani iri-yentse. Mitemo imbatithandizambo kucita bzakusankhula bzabwino pa moyo wathu na kumbacita bzinthu bzabwino. Ndipo iyo imbatithandiza maka-maka bzikakhala kuti palibe lamulo lakuleweratu bzomwe tin’funika kucita.

Msolo 1, ndime 8

 KUBVERA

Kubvera Mulungu kumbathandauza kucita na mtima wentse bzomwe iye ambatiuza. Yahova ambafuna kuti timbamubvere thangwe ra lufoyi. (1 Juwau 5:3) Tikambafuna Mulungu na kumbamukhulupira, tin’dzabvera malamulo yace pa cinthu ciri-centse, napo bzikakhala bzakunesa kucita bzimwebzo. Kwa ifepano, kubvera Yahova ni cinthu cabwino, pakuti iye ambatipfunzisa kukhala na moyo wabwino ntsiku zino, ndipo ambatiuzambo kuti an’dzatipasa bzinthu bzabwino kutsogoloku.—Zaiya 48:17.

Msolo 1, ndime 10

 UFULU BWA KUSANKHULA

Yahova adapasa munthu ali-wentse ufulu bwa kusankhula. Iye alibe kutilenga ninga mareboti. (Bzakutonga 30:19; Djosuwe 24:15) Ifepano tingambaphatise basa ufulu bwathubo kuti timbacite bzakusankhula bzabwino. Tsono tikayasa kusamala, tingacite bzakusankhula bzakuipa. Kukhala na ufulu bwakusankhula, kumbatipasa mpata wakusankhula penu tin’dzakhala wakukhulupirika kwa Yahova, ticilatiza kuti timbamufuna na mtima wentse.

Msolo 1, ndime 12

 MITEMO YAKULEWA BZOMWE MPSABWINO NA BZAKUIPA

Yahova adatipasa mitemo yomwe imbatithandiza kusiyanisa bzabwino na bzakuipa, na momwe tingambacitire bzinthu. Ifepano tingapfunze mitemoyo m’Bibliya, na kudziwambo momwe ingatithandizire kukhala na moyo wabwino. (Mimwani 6:16-19; 1 Wakolinto 6:9-11) Mitemoyo imbatithandiza kudziwa makumbukidwe ya Mulungu pa bzomwe mpsabwino na bzakuipa. Ndipo imbatithandizambo kudziwa momwe tingakhalire wanthu wa lufoyi, wakudeka mtima pabodzi na momwe tingambacitire bzakusankhula bzabwino. Napo mitemo ya dzikoli ikuyenda icimala mphanvu, mitemo ya Yahova imbacinja lini. (Bzakutonga 32:4-6; Malakiya 3:6) Kubvera mitemo ya Yahova kumbatikhotcerera ku mabvuto mazinji.

▸ Msolo 1, ndime 17

 CIKUMBU-MTIMA

Cikumbu-mtima ni unthu bwa mkati bomwe bumbatiuza bzomwe mpsabwino na bzakuipa. Yahova adapasa munthu ali-wentse cikumbu-mtima. (Waroma 2:14, 15) Kuti cikumbu-mtima cathu cimbaphate bwino basa, tin’funika kumbacipfunzisa mwakubverana na mitemo ya Yahova. Tikacita bzimwebzo, cikumbu-mtima cathuco cin’dzatihandiza kucita bzakusankhula bzomwe bzimbakondwesa Yahova. (1 Pedru 3:16) Cikumbu-mtima cathu cingaticenjeze tikafuna kucita cakusankhula cakuphonyeka, ayai cingaticitise kubva kuwawa, tikacita cinthu cakuipa. Nthawe zinango, cikumbu-mtima cathu cingakhale cakusaya mphanvu, koma na thandizo la Yahova ico cingakhale pomwe camphanvu. Cikumbu-mtima cabwino cimbatipasa mtendere wa mu mtima ndipo cimbaticitisa kuti timbabzilemekeze.

Msolo 2, ndime 3

 KUGOPA MULUNGU

Kugopa Mulungu kumbathandauza kuti ifepano timbamufuna na kumulemekeza kwene-kwene, nakuti tin’funa lini kucita cinthu ciri-centse comwe iye ambakomedwa lini naco. Kugopa Mulungu kumbatithandiza kucita bzinthu bzabwino, ticitcenkha kucita bzinthu bzakuipa. (Psalymo 111:10) Ndipo kumbaticitisa kutetekera mwakusamala kwene-kwene bzomwe Yahova ambalewa. Kugopa Mulungu kumbatithandizambo kukwanirisa cakusankhula cathu cakumutumikira thangwe timbamulemekeza kwene-kwene. Kugopa Mulungu kumbatokonya momwe timbawonera bzinthu, momwe timbacitira bzinthu na wanthu winango pabodzi na momwe timbacitira bzakusankhula ntsiku zentse.

Msolo 2, ndime 9

 KUKUNGULA

Kukungula kumbaphatanidza kusunama komwe munthu ambabva thangwe ra cakuipa comwe wacita. Wale omwe ambafuna Mulungu, ambasunama kwene-kwene akacita cinthu comwe cimbabverana lini na mitemo ya Mulunguyo. Tikacita pikado, tingakumbire Mulungu kuti atilekerere mwakuphatisa basa ntsembe ya Jezu. (Mateu 26:28; 1 Juwau 2:1, 2) Tikakungula na mtima wentse, ticisiya kucita pikado, tingakhale na cikhulupiro cakuti Yahova an’dzatilekerera. Ndipo tin’funika lini kumbabzipasa mulandu pa bzomwe tidacita mbuyomu. (Psalymo 103:10-14; 1 Juwau 1:9; 3:19-22) Tin’funika kucita nyongo yakupfunza kucokera pa bzakuphonya bzathu, kucinja makumbukidwe yakuipa, ticikhala na moyo wakubverana na mitemo ya Yahova.

Msolo 2, ndime 18

 KUCOSEDWA M’GWERE

Munthu omwe wacita pikado ikulu, akalamba kukungula na kubvera mitemo ya Yahova, iye ambathemera lini pomwe kucita mbali ya gwere. Iye ambafunikira kucosedwa m’gwere. Munthuyo akacosedwa, ifepano timbacita lini pomwe naye tsantsa ne kulewalewa naye. (1 Wakolinto 5:11; 2 Juwau 9-11) Makonzedwe yakucosa munthu yambankhotcerera dzina la Yahova na mbiri ya gwere. (1 Wakolinto 5:6) Ndipo makonzedweya yambacitambo mbali ya cirango comwe cimbathandiza munthuyo kukungula, acifuna kubwerera pomwe kwa Yahova.—Luka 15:17.

Msolo 3, ndime 19

 CITSOGOZO NA MALANGO

Yahova ambatifuna ndipo ambafunambo kutithandiza. Ndipopa iye ambatitsogolera ndipo ambatipasa malango mwakuphatisa basa Bibliya, pabodzi na wanthu wace. Pakuti ndife wanthu wakuperewera, timbafunikira thandizo lace. (Jeremiya 17:9) Ndipo tikambabvera wale omwe Yahova ambawaphatisa basa kuti atitsogolere, timbalatiza kuti timbamulemekeza na kumubvera.—Wahebereu 13:7.

Msolo 4, ndime 2

 KUBZIKUZA NA KUBZICEPSWA

Pakuti ndife wanthu wakuperewera, mpsakupusa ifepano kukhala wanthu wadyera na wakubzikuza. Tsono Yahova ambafuna kuti tikhale wanthu wakubzicepswa. Tingabvesese thandauzo la kubzicepswa tikambabzindendemezera na Yahova, ticiwona momwe tiriri ang’ono kwene-kwene kwa Iye. (Djobi 38:1-4) Timbalatiza kuti ndife wakubzicepswa tikambakumbukirambo bza winango na bzomwe bzingakhale bzabwino kwa iwo, m’mbuto mwakumbandokumbukira bzathu bzokha. Kubzikuza kumbacitisa munthu kukumbuka kuti iye ngwabwino kuposa winango. Munthu wakubzicepswa ambabziwona mu njira yakuthemera, ambawona mikhalidwe yace, ndipo ambazindikirambo bzomwe iye ambakwanisa lini kucita. Ambagopa lini kubvuma bzomwe waphonyesa, kupepesa na kubvuma kutambira malango. Munthu wakubzicepswa ambakhulupira Yahova, ndipo ambabvuma kutsogoleredwa naye.—1 Pedru 5:5.

Msolo 4, ndime 4

 UTONGI

Mtongi ni munthu ule omwe ana udindo bwa kucita bzakusankhula na kuuza winango bzakucita. Yahova ndiye omwe ana udindo bukulu kwene-kwene bwakutonga kudzulu na pa dziko la pantsi. Iye adalenga bzinthu bzentse, ndipo ngwamphanvu kwene-kwene m’cirengedwe centse. Iye ambaphatisa basa mphanvu zace kuti athandize nazo anzace. Yahova adapasa wanthu winango udindo bwakumbasamalira ifepano. Mwa ciratizo, abereki, akulu wa m’gwere na maboma adapasidwa mphanvu zakutonga, ndipo iye ambafuna kuti timbawabvere. (Waroma 13:1-5; 1 Timotio 5:17) Tsono malamulo ya wanthu yakasaya kubverana na malamulo ya Mulungu, ifepano timbasankhula kubvera Mulunguyo kuposa wanthuwo. (Mabasa 5:29) Tikambabvera wanthu omwe Yahova ambawaphatisa basa kuti atitsogolere, timbalatiza kuti tikulemekeza makonzedwe yaceya.

Msolo 4, ndime 7

 AKULU WA M’GWERE

Akulu wa m’gwere ni abale wakukhwima mwauzimu omwe Yahova ambawaphatisira basa kuti asamalire gwere. (Bzakutonga 1:13; Mabasa 20:28) Abalewa ambatithandiza kuti tipitirize kulimbisa uxamwali bwathu na Yahova. Ndipo ambatithandizambo kunamata Yahova mu njira yakulinganizika na mwakuphatana. (1 Wakolinto 14:33, 40) Kuti akulu aikhidwe na mzimu wakucena, iwo an’funika kukwanirisa bzomwe Bibliya limbalewa kuti munthu athemere kukhala mkulu. (1 Timotio 3:1-7; Tito 1:5-9; 1 Pedru 5:2, 3) Ifepano timbakhulupira gulu la Yahova ndipo timbafuna kulithandizira. Ndipopa timbakomedwa kubvera akulu na mtima wentse.—Psalymo 138:6; Wahebereu 13:17.

Msolo 4, ndime 8

 MSOLO WA BANJA

Yahova adapasa abereki udindo bwakusamalira wana wawo na wale omwe ambakhala pamui pawo. Tsono Bibliya limbalewa kuti mwamuna ni msolo wa banja. Penu m’banjamo mulibe mwamuna, mai ndiye omwe ambakhala na udindobu. Msolo wa banja ndiye ana udindo bwakunyang’anira banja lace cakudya, bzakubvala, na mbuto yakukhala. Mpsakufunika kwene-kwene kuti msolo wa banja umbatsogolere banja lace pakunamata Yahova. Mwa ciratizo, iye ambawonesesa kuti banja lace likugumanika pa mitsonkhano, limbayenda mu utumiki bwakumunda na kupfunza Bibliya pabodzi. Msolo wa banja ndiyembo ana udindo bwakucita bzakusankhula. Iye ambatewezera Jezu mwakukhala wakudeka mtima na wacikati-kati, ndipo ambatcenkhambo kukhala waciwembo ayai wakuipa mtima. Kucita bzimwebzi kumbathandiza kuti wanthu wa m’banjamo ambalatizane lufoyi, acibzibva kukhala wakukhotcerereka, ndipo ambalimbisa uxamwali bwawo na Yahova.

Msolo 4, ndime 12

 BUNGWE LAKUTONGA

Bungwe Lakutonga ni kathimu ka amuna omwe ana cidikhiro cakudzakhala kudzulu, ndipo Mulungu ambawaphatisira basa kuti atsogolere wanthu wace. Mu nthawe ya Akristau wakuyambirira, Yahova adaphatisira basa Bungwe Lakutonga kuti atsogolere Akristauwo pakunamata na kupalizira. (Mabasa 15:2) Nsiku zino kathimu ka abale omwe akutumikira ninga Bungwe Lakutonga, ana udindo mwakutsogolera na kukhotcerera wanthu wa Mulungu. Abale amwewa ambakhulupira citsogozo ca m’Bibliya na mzimu wakucena pakucita bzakusankhula. Jezu adacemera kathimu ka amuna amwewa kuti ‘kapolo wakukhulupirika na wanzeru.’—Mateu 24:45-47.

Msolo 4, ndime 15

 KUBVALA DUKU

Pinango mpfumakazi ingakumbiridwe kuti icite basa linango m’gwere lomwe limbafunika kucitidwa na m’bale. Bzimwebzi bzikacitika iyo imbalemekeza makonzedwe ya Yahova mwa kubvala duku. Tsono mpfumakazi in’funika kucita bzimwebzi pa bzakucitika bzinango. Mwa ciratizo, penu mpfumakazi ikucitisa pfunziro la Bibliya ndipo mwamuna wace ayai m’bale wakubatizidwa ali pamwepo, iyo in’funika kubvala duku.—1 Wakolinto 11:11-15.

Msolo 4, ndime 17

 16 KUSAYA KUCITA MBALI YA DZIKO

Akristaufe timbacita lini mbali mu nkhani za ndale. (Juwau 17:16) Atumiki wa Yahova ambathandizira Umambo bwa Mulungu. Ndipo ninga Jezu, ifepano timbapitira lini nkhani za m’dzikoli.

Yahova ambatiuza kuti ‘timbabvere maboma na atongi.’ (Tito 3:1, 2; Waroma 13:1-7) Tsono malamulo ya Mulungu yambatiuzambo kuti tireke kupha munthu. Ndipopa, cikumbu-mtima ca Mkristau cimbamubvumiza lini kuyenda ku nkhondo. Penu Mkristauyo ana mwayi wakusankhula kucita basa linango lakusaya kubverana na ucikunda, iye an’funika kuwona penu cikumbu-mtima cace cikumubvumiza kucita bzimwebzo.

Ifepano timbanamata Yahova yekha basi thangwe ndiye omwe adatilenga. Napo timbanyoza lini bzizindikiro bza dziko lathu, ifepano timbanamata lini bandera ne kuimba hino nacional. (Zaiya 43:11; Danyeri 3:1-30; 1 Wakolinto 10:14) Ndipo, mtumiki wa Yahova ali-wentse ambacita yekha cakusankhula cace cakulamba kuvota munthu ayai partido iri-yentse. Timbacita bzimwebzo thangwe tidasankhula kale kukhala ku mbali kwa boma la Mulungu.—Mateu 22:21; Juwau 15:19; 18:36.

Msolo 5, ndime 2

 17 MZIMU WA DZIKO

Dzikoli limbatsatsa makumbukidwe ya Sathani. Makumbukidwe yamweyo yambawonekera pakati pa wanthu omwe ambafuna lini Yahova, ndipo ambanyoza mitemo yace. (1 Juwau 5:19) Makumbukidwe yamweya pabodzi na bzomwe wanthu ambacita ni bzomwe Bibliya limbacemera kuti mzimu wa dziko. (Wayefezo 2:2) Atumiki wa Yahovafe timbacita nyongo kuti titcenkhe kupumpswidwa na mzimu umweyu. (Wayefezo 6:10-18) M’mbuto mwace timbafuna mitemo ya Yahova, ndipo timbacita nyongo ya kucita bzinthu mwakubverana na makumbukidwe yace nthawe zentse.

Msolo 5, ndime 7

 18 KUPANDUKA

Mkristau angapanduke, aciyamba kutsutsa bzinthu bzacadidi bzakupfunzisidwa m’Bibliya. Wanthu wakupanduka ambafuna lini kubvera Yahova ne Jezu Kristu, omwe ni Mambo wa mu Umambo bwa Mulungu. Ndipo anyakupandukawo ambayezera kupumpswa anzawo kuti akhale ateweri wawo. (Waroma 1:25) Iwo ambafuna kuti atumiki wa Yahova ambapenukire bzomwe ambakhulupira. Mu ntsiku za Akristau wakuyambirira, wanthu winango adapanduka, ndipo bzimwebzi bzimbacitikambo ntsiku zino. (2 Watesalonika 2:3) Atumiki wa Yahova wakukhulupirika ambabverana lini na wanthu wakupanduka. Ifepano tin’funa lini kutengeka ayai kubvuma kungingimizidwa na winango kuti timbawerenge ayai kubvesera bzomwe wanthu wakupanduka ambapfunzisa. Ndife wakukhulupirika kwa Yahova, ndipo timbanamata iye yekha basi.

Msolo 5, ndime 9

 19 MWAMBO WAKULEKERERA PIKADO

Mu Cakutonga ca Mozeji, pomwe wana wa Jirayeri akhakumbira Yahova kuti awalekerere pikado zawo, iwo akhafunikira kuyendesa ku templo bzifuwo, mafuta na ufa kuti akabzipereke ninga ntsembe. Ntsembezo zikhacemeredwa ntsembe za kumpswinkhira pikado. Bzimwebzi bzikhawakumbusa kuti Yahova akhali wakukonzeka kulekerera pikado za mtundu wentse wa Jirayeri na za munthu ali-wentse pa yekha. Pakuti Jezu adapereka moyo wace kuti tilekereredwe pikado zathu, wanthu an’funikira lini pomwe kupereka ntsembe za kumpswinkhira pikado. Jezu adapereka ntsembe yakulungamiratu ‘kabodzi kokha.’—Wahebereu 10:1, 4, 10.

Msolo 7, ndime 6

 20 KUSAMALIRA BZIFUWO

Cakutonga ca Mozeji cikhabvumiza wanthu kudya nyama. Iwo akhabvumizidwambo kupereka bzifuwo ninga ntsembe kwa Yahova. (Mwambo 1:5, 6) Tsono Yahova akhafuna lini kuti atumiki wace ambabonerese bzifuwo. (Mimwani 12:10) Ndipo Cakutonga ca Mozeji cikhana malamulo yomwe yakhakhotcerera bzifuwo kuti bzireke kuboneresedwa. Cakutongaco cikhalewa kuti Ajirayeri akhafunikira kusamalira bwino bzifuwo.—Bzakutonga 22:6, 7.

Msolo 7, ndime 6

 21 BZIGAWO BZA MULOPA NA MITUNDU YA KAPHATISIDWE BASA KA MULOPA

Bzigawo bza mulopa. Mulopa una bzigawo bzinai bzikulu-bzikulu: maselula mafuira (glóbulos vermelhos), maselula macena (glóbulos brancos), maselula yakukhotesa mulopa (plaquetas) na madzi ya m’mulopa (plasma). Ndipo bzigawo bzinaibzi bzingagawidwembo m’tubzigawo tung’ono-tung’ono twakucemeredwa frações de sangue. *

Akristau ambabvuma lini kuikhidwa mulopa ayai kuikhidwa bzigawo bzinai bzikulu-bzikulu bza mulopayo. Tsono, kodi iwo angabvume kuikhidwa tubzigawo tung’ono-tung’ono twa mulopa? Bibliya limbafotokoza lini ciri-centse pa nkhaniyi. Ndipopa, Mkristau ali-yentse an’funika kucita cakusankhula cace mwakutsogoleredwa na cikumbu-mtima cace cakupfunzisidwa na Bibliya.

Akristau winango ambalamba kuikhidwa tubzigawo twentse twa mulopa. Iwo pinango angalewe kuti Cakutonga ca Mozeji cikhalewa kuti mulopa wa cifuwo ukhafunikira kufuciridwa ‘pantsi.’—Bzakutonga 12:22-24.

Tsono winango ambacita cakusankhula cakusiyana. Cikumbu-mtima cawo cimbawabvumiza kuikhidwa tubzigawo tunango twa mulopa. Iwo ambawona kuti tubzigawoto tumbaimira lini pomwe moyo wa munthu ayai wacifuwo.

Mukambacita cakusankhula pa nkhani ya tubzigawo twa mulopa, mbakumbukirani mibvunzo yakutewerayi:

  • Kodi ndikuzindikira kuti kulamba kuikhidwa tubzigawo twentse twa mulopa kumbathandauza kuti ndingatambire lini mankhwala manango yomwe yambakhotcerera matenda ayai yomwe yambathandiza kuti mulopayo uleke kucoka? Kodi ndibzodi bzomwe nin’funa?

  • Kodi ndingamufotokozere tani dotolo penu nin’bvuma kuikhidwa tubzigawo tunango twa mulopa, ndiciramba kuikhidwa tunango?

Mitundu ya kaphatisidwe basa ka mulopa: Akristaufe timbacosa lini mulopa wathu kuti uikhidwe m’thupi mwa munthu munango, ayai kuukoya kuti tidzaikhidwe pambuyo pa operasau. Tsono iripo mitundu inango ya kaphatisidwe basa ka mulopa wa munthu omwe akuduwala. Mkristau ali-wentse an’funika kusankhula kuti mulopa wace uphatisidwe tani basa pakucitidwa operasau, pakucita exame ya mulopa ayai pakulapiwa. Pa nthawe zimwezi, pinango mulopa wa mtenda ungapambusidwe m’thupi mwace kwa nthawe yakucepa.— Kuti mudziwe bzizinji, onani Nsanza ya Mulindiri ya Chichewa ya 15 Outubro, 2000, matsamba 30 mpaka 31.

Mwa ciratizo, mtundu ubodzi wa kaphatisidwe basa ka mulopa ni kusungunula mulopayo (hemodiluição). Pomwe mtenda akanati kucitidwa operasau, mbali ya mulopa wace imbapambusidwa m’thupi mwace, ndipo mtendayo ambaikhidwa madzi yakuthumizira mulopa. Patsogolo pace, mulopa omwe ukhadapambusidwa ule, umbadzabwezeredwa pomwe m’thupi mwa mtendayo.

Mtundu munango ni kupulumusa mulopa (recuperação intraoperatória de células). Pomwe mtenda akucitidwa operasau ayai pambuyo pa kumala kucitidwa operasau, mulopa wace omwe ukhataika ule, umbasefedwa ucibwezeredwa pomwe m’thupi mwa mtendayo.

Madotolo yambasiyana-siyana momwe yambacitira pa nkhani ya kaphatisidwe basa ka mulopa wa munthu. Tenepo, pomwe Mkristau akanati kubvuma kucitidwa operasau, ayai kuyezedwa matenda, an’funika kudziwa bwino momwe mulopa waceyo ungaphatisidwire basa.

Pakucita cakusankhula pa nkhani ya kaphatisidwe basa ka mulopa wanu, mun’funika kumbakumbukira mibvunzo yakutewerayi:

  • Penu mulopa un’pambusidwa m’thupi mwangu, ndipo pinango ucibakasiya kufamba mwa kanthawe, kodi cikumbu-mtima cangu cin’dzandibvumiza kuwona kuti mulopayo ukadacita mbali ya thupi langu, mwakuti un’funika lini kufuciridwa ‘pantsi’?—Bzakutonga 12:23, 24.

  • Kodi cikumbu-mtima cangu cakupfunzisidwa na Bibliya cingandinese penu pakucitidwa operasau, adotolo an’pambusa mulopa wangu, kuusanganiza na mankhwala manango, ndipo patsogolo pace aciubwezera pomwe m’thupi mwangu?

  • Kodi ndikudziwa kuti kulamba njira zentse za ulapi zomwe zimbaphatisa basa mulopa wangu, bzikuthandauza kuti ndingabvume lini kuyezedwa mulopa, kuthandizidwa na mitcini yakusefera mulopa ayai mitcini yakuphatisa basa ninga mtima na masapi?

Pomwe tikanati kucita cakusankhula cakulewa ca tubzigawo twa mulopa na kaphatisidwe basa ka mulopa wathu, tin’funika kumbapemba kwa Yahova, ticikumbira thandizo pabodzi na kufufudzambo bza nkhaniyo. (Tiyago 1:5, 6) Patsogolo pace, tin’funika kuphatisa basa cikumbu-mtima cathu cakupfunzisidwa na Bibliya kuti ticite cakusankhula. Ifepano tin’funikira lini kubvunza anzathu bzomwe iwo angadasankhula kuti tisankhulembo bzimwebzo. Ndipo tin’funikambo lini kubvuma kuti winango atisankhulire bzakucita.—Waroma 14:12; Wagalata 6:5.

Msolo 7, ndime 11

 22 MAKHALIDWE YAKUCENA

Kukhala wakucena m’makhalidwe kumbathandauza kuti bzomwe timbacita mpsakucena pa maso pa Mulungu. Bzinthu bzimwebzi bzimbaphatanidza bzomwe timbakumbuka, bzomwe timbalewalewa na bzomwe timbacita. Yahova ambatiuza kuti titcenkhe mitundu yentse ya makhalidwe yakupswipa pabodzi na upombo. (Mimwani 1:10; 3:1) Tin’funika kutsimikiza kukhala wakucena pamaso pa Mulungu pomwe tikanati kuyezedwa kucita cakuipa. Tin’funikambo kumbapemba nthawe zentse kwa Yahova kuti atithandize kukhala na makumbukidwe yakucena, ndipo tikhale wakutsimikiza kulambiratu kupumpsidwa kucita bzinthu bzakuipa.—1 Wakolinto 6:9, 10, 18; Wayefezo 5:5.

Msolo 8, ndime 11

 23 MKHALIDWE WAKUPASA MANYAZI NA BZINTHU BZAKUPSWIPIZA

Mkhalidwe wakupasa manyazi umbaphatanidza kulewalewa ayai kucita bzinthu mu njira ya kuswa malamulo ya Mulungu na kulatizambo kusaya manyazi. Munthu omwe ambacita bzimwebzi ambalatiza kuti ambalemekeza lini malamulo ya Mulungu. Penu pana umboni bwakulatiza kuti munthuyo akucita bzinthu bzakupswipa na bza kupasa manyazi, iye an’funika kuthandizidwa na komiti ya ciyeruzo. Bzinthu bzakupswipabzo bzimbaphatanidza pikado zizinji, ndipo bzimbathembambo kukula kwace. Nkhani zinango zomwe zimbaphatanidza bzinthu bzakupswipa zingafunikire kuwonedwa na komiti ya ciyeruzo ya gwere.—Wagalata 5:19-21; Wayefezo 4:19; kuti mudziwe bzizinji, onani nkhani ya mu Nsanza ya Mulindiri ya Chichewa ya 15 Julho, 2006 yakuti Mafunso Ochokera kwa Owerenga.”

Msolo 9, ndime 7; Msolo 12, ndime 10

 24 KUSENZEKESA CIDZO

Yahova adacita makonzedwe yakuti kugonana kukhale njira yakulatizira lufoyi pakati pa mwamuna na mkazi omwe adalowolana. Tsono munthu akambasenzekesa cidzo cace kuti abve moyo, pamwepo iye ankuphatisa basa ciwalo caceco mu njira yakuphonyeka. Msambo umweyu ungadzonge uxamwali bwace na Yahova. Thangwe ungacitise kuti iye ambabve kalanga kakusaya kuphatika, ndipo ungacitisembo kuti ambakhale na makumbukidwe yakuphonyeka pa nkhani ya kugonana. (Wakoloso 3:5) Munthu omwe ambacita kale bzimwebzi, ndipo bzinkumunesa kusiya, an’funika lini kuthetha. (Psalymo 86:5; 1 Juwau 3:20) Penu imwepo muna bvuto limweri, mun’funika kumbapemba kwa Yahova kucokera pantsi pa mtima, mucimbamukumbira kuti akuthandizeni. Mbatcenkhani kuwona bzinthu bzamaika pabodzi na bzinthu bzinango bzomwe bzingakucitiseni kukhala na makumbukidwe yakuipa. Penu abereki wanu ambatumikira Yahova afotokozereni bza bvuto lomwe munalo, ayai fotokozerani xamwali wanu wakukhwima mwauzimu omwe ambalemekezambo mitemo ya Yahova. (Mimwani 1:8, 9; 1 Watesalonika 5:14; Tito 2:3-5) Khalani na citsimikizo cakuti Yahova ambawona nyongo yomwe mumbacita kuti mukhale munthu wa makhalidwe yakucena.—Psalymo 51:17; Zaiya 1:18.

Msolo 9, ndime 9

 25 CIPALI

Cipali ni kukhala na akazi ayai amuna azinji. Yahova adakonza kuti banja limbakhale la mwamuna m’bodzi na mkazi m’bodzi basi. Mu nthawe ya Ajirayeri, Mulungu akhabvumiza kuti mwamuna akhale na akazi azinji. Tsono, yamweyo yakhali lini makonzedwe yakuyambirira ya Mulungu. Ntsiku zino, Yahova ambabvumiza lini kuti atumiki wace ambacite cipali. Mwamuna an’funika kukhala na mkazi m’bodzi yekha basi, ndipo nayembo mkazi an’funika kukhala na mwamuna m’bodzi yekha basi.—Mateu 19:9; 1 Timotio 3:2.

Msolo 10, ndime 12

 26 KULAMBANA NA KUPUMIRANA

Yahova ambafuna kuti wanthu wakulowolana akhale pabodzi moyo wawo wentse. (Ciyambo 2:24; Malakiya 2:15, 16; Mateu 19:3-6; 1 Wakolinto 7:39) Tsono iye ambabvuma kuti wanthu alambane pokha-pokha penu m’bodzi wawo wacita upombo. Bzimwebzi bzikacitika, Yahova ambapereka mwayi kwa munthu wakuphonyeredwayo kusankhula penu an’funa kumalisa banjalo ayai ne.—Mateu 19:9.

Nthawe zinango, Mkristau angasankhule kupumirana na mwamuna ayai mkazace napo kuti alibe kucita upombo. (1 Wakolinto 7:11) Bzinthu bzinango bzomwe bzingacitise kuti Mkristauyo apumirane na mwanzaceyo mpsibzi:

  • Kulamba utowa kusamalira banja lace: Mwamuna angalambe kusamalira banja lace mpaka banjalo kufika pa kusayiratu kobiri ayai cakudya.—1 Timotio 5:8.

  • Ciwembo: Mwamuna ayai mkazi angambacitiridwe ciwembo na mwanzace mpaka kuwona kuti moyo wace uli pa ngozi.—Wagalata 5:19-21.

  • Pomwe mwamuna ayai mkazi akuletsa mwanzace kutumikira Yahova. Bzimwebzi bzimbacitisa kuti uxamwali bwa munthuyo na Yahova bukhale pa ngozi.—Mabasa 5:29.

Msolo 11, ndime 19

 27 KUTENDA NA KULIMBISANA

Tentsenefe timbafuna kutendedwa na kulimbisidwa. (Mimwani 12:25; 16:24) Tingalimbisane na kutsangalazana mwa kuuzana mafala yabwino. Mafala yamweyo yangathandize abale na mpfumakazi zathu kupirira na kupitiriza kutumikira Yahova napo ankugumana na mabvuto. (Mimwani 12:18; Wafiripo 2:1-4) Penu mwanzathu adasunama, tin’funika kumubvesera mwa ulemu, ndipo tin’funikambo kuyezera kubvesesa momwe iye ankubvera. Tikacita bzimwebzi tin’dzadziwa bzomwe tingafunikire kulewa kuti timuthandize. (Tiyago 1:19) Khalani na cakulinga ca kuwadziwa bwino abale na mpfumakazi kuti mudziwe bzomwe iwo akufuna. Mukacita tenepoyo, mun’dzakwanisa kuwathandiza kuthemba Mulungu omwe angawatsangalaze na kuwalimbisa, thangwe iye ambadziwa kutsangalaza na kulimbisa kuposa munthu ali-wentse.—2 Wakolinto 1:3, 4; 1 Watesalonika 5:11.

Msolo 12, ndime 16

 28 MALOWOZI

M’Bibliya mulibe malamulo yakuleweratu bzentse bzomwe munthu an’funikira kucita pa nkhani ya malowozi. Miyambo na malamulo ya boma yakulewa bza malowozi yambasiyana-siyana mwakubverana na mbuto. (Ciyambo 24:67; Mateu 1:24; 25:10; Luka 14:8) Cinthu cakufunika kwene-kwene pa malowozi ni lumbiro lomwe mwamuna na mkazi ambacita kwa Yahova. Pa kulowolana, wanthu azinji ambacemera adzinza pabodzi na axamwali kuti adzagumanikembo pakucita lumbiro lawo, ndipo ambakumbira mkulu m’bodzi wa gwere kuti awafotokozere nkhani ya malowozi yakucokera m’Bibliya. Anyakulowolana ndiwo omwe ambasankhula mtundu wa madyo omwe an’funa kudzakhala nawo pambuyo pa mwambo wa malowozi. (Luka 14:28; Juwau 2:1-11) Bzentse bzomwe iwo asankhule pa nkhani imweyi, an’funika kuwonesesa kuti akutumbiza Yahova. (Ciyambo 2:18-24; Mateu 19:5, 6) Mitemo ya m’Bibliya ingawathandize kucita bzakusankhula bzabwino. (1  Juwau 2:16, 17) Penu anyakulowolanawo asankhula kuti pa madyopo padzakhale na bzakumwa bzakuledzeresa, iwo an’funika kuwonesesa kuti madyoyo yanyang’aniridwe bwino. (Mimwani 20:1; Wayefezo 5:18) Penu asankhula kuti padzayimbidwe nyimbo ayai masenzeka yanango, an’funikirambo kuwonesesa kuti bzikhale bzakutumbizisa Yahova. Akristau omwe akufuna kulowolana, an’funika kukumbukira bwino bza uxamwali bwawo na Yahova, m’mbuto mwa kumbandokumbukira bza ntsiku ya malowozi yawo.—Mimwani 18:22; kuti mudziwe bzizinji, onani Nsanza ya Mulindiri ya Chichewa ya 15 Outubro, 2006, matsamba 18 mpaka 31.

Msolo 13, ndime 18

 29 KUCITA BZAKUSANKHULA BZABWINO

Tin’funika kumbacita bzakusankhula bzabwino mwakubverana na mitemo ya m’Bibliya. Mwa ciratizo, Mkristau angakumbiridwe na mkazace ayai mwamuna wace omwe ni Mboni lini ya Yahova kuti akazungire adzinza wawo pa ntsiku ya feriyado. Kodi mungadakhala ndimwepo, mungadacita tani? Penu cikumbu-mtima canu cikukubvumizani kuyenda, mungafotokozere mwamuna ayai mkazi wanuyo kuti pa nthawe ya kudya pakacitika mwambo winango wacikunja, imwepo mun’kacita lini nawo mbali. Mun’funikambo kukumbukira penu anzanu omwe ni Mboni angadzakumbuke bzinango, pakudzabva kuti mukhadayenda kumadyoko.—1  Wakolinto 8:9; 10:23, 24.

Pinango pentse patrau wanu angakupaseni mphaso pa nthawe ya feriyado. Kodi mun’funika kulamba mphasoyo? Mungalambe ayai mungatambire mwakubverana na cakulinga cace pa kukupasani mphasoyo. Kodi akukupasani thangwe ni ntsiku ya feriyado ayai akukupasani pakufuna kutenda momwe mumbaphatira basa? Kukumbukira nfundo zimwezi na zinango, kungakuthandizeni kudziwa penu mungatambire mphasoyo ayai ne.

Cakucitika cinango ni pomwe munthu angakupaseni mphaso pa nthawe ya feriyado, acilewa kuti: “Ndikudziwa kuti mumbacita lini nawo mbali yacikondweso cimweci, koma ndin’funa kukupasani mphasoyi.” Pinango munthuyo akundofuna kukudekerani mtima. Tsono mungabzibvunze kuti: ‘Kodi munthuyu akucita utowa bzimwebzi kuti ayeze cikhulupiro cangu ayai an’funa kundipumpsa kuti ndikagumanike pa cikondwesoco?’ Pambuyo pakukumbukira bzimwebzi, mun’funika kucita cakusankhula canu mwekha penu mun’tambira mphasoyo ayai ne. Nthawe zentse tin’funika kusankhula bzinthu bzomwe bzingatithandize kukhala na cikumbu-mtima cabwino na bzomwe bzingalatize kuti ndife wakukhulupirika kwa Yahova.—Mabasa 23:1.

Msolo 13, ndime 22

 30 MALONDA NA NKHANI ZAMALAMULO

Nthawe zizinji wanthu akamalisa kusaya kubvesesana mwakamfulumize na mwa mtendere, nkhani zawozo zimbafika lini pakukhala zikulu. (Mateu 5:23-26) Kwa Akristau wentse, cakulinga cawo cin’funika kukhala ca kutumbiza Yahova pabodzi na kulimbisa mbverano mu gwere.—Juwau 13:34, 35; 1 Wakolinto 13:4, 5.

Penu Akristau akubverana lini pa nkhani za malonda, iwo an’funika kucita nyongo yakucezerana bza nkhaniyo m’mbuto mwa kuyendesana ku nyumba yakutongera mirandu. Pa 1 Wakolinto 6:1-8 pana malango yomwe mpostolo Paulo adayapereka yakulewa bza Akristau okha-okha kuyendesana ku boma thangwera kusaya kubvesesana. Nkhani yomwe tanesana na m’bale wathu, tikayindesa ku boma bzinganyozese dzina la Yahova pabodzi na gwere lace. Pa Mateu 18:15-17 pana bzinthu bzitatu bzomwe tingabziteweze kuti timalise nkhani zikulu-zikulu ninga kulewa magunkha ayai kucita cinyengo. (1) Cakuyamba tin’funika kuyeza kucezerana nkhaniyo patekha. (2) Penu nkhaniyo ikumala lini, tingakumbire cithandizo kwa m’bale bodzi ayai abale awiri wakukhwima mwauzimu kuti atithandize. (3) Patsogolo pace, penu mpsakuthemera, tingasiye nkhaniyo m’manja mwa akulu kuti apereke thandizo lakufunikira. Nkhaniyo ikafika kwa akulu, iwo ambaphatisa basa nfundo za m’Bibliya kuti athandize wentse omwe akutokonyedwa na nkhaniyo na cakulinga ca kuimalisa mwa mtendere. Penu wanthu winango omwe akutokonyedwa na nkhaniyo akufuna lini kuteweza nfundo za m’Bibliya, iwo an’funikira kuthandizidwa na komiti ya ciyeruzo.

Pana nkhani zinango zomwe zingafunikire kuziyendesa ku boma, ninga nkhani zakulewa bza kumalisa banja, kusankhula kuti mbani omwe an’khala na wana banjalo likamala, kulewa kobiri zomwe mwamuna an’funikira kumbapereka kwa mkazi wace banja likamala, kulewa kobiri zomwe nyabasa an’funika kupasidwa thangwe ra kucosedwa basa ayai kucita ngozi pa basapo, na nkhani zakulewa bza cuma ca amantsiwa. Penu Mkristau angayende ku boma, na cakulinga cakuti akamalise mwa mtendere nkhani ninga zimwezi, tingalewe lini kuti iye alibe kubvera malango ya mpostolo Paulo.

Pakacitika mulandu ukulu, ninga kupswitha munthu, kucitira ciwembo wana, kuba, kumenya ayai kupha munthu, Mkristau akayenda kukacita kexa ku boma thangwera nkhani zimwezi, tingalewe lini kuti alibe kubvera malango ya mpostolo Paulo.

Msolo 14, ndime 14

 31 NJIRA ZA SATHANI ZAKUPUMPSIRA WANTHU

Kuyambira mu zunde la Edeni, Sathani akucita nyongo ya kupumpsa wanthu. (Ciyambo 3:1-6; Cibvumbulutso 12:9) Iye ambadziwa kuti akaviringiza makumbukidwe yathu, angakwanise kutipumpsa kuti timbacite bzinthu bzakuipa. (2 Wakolinto 4:4; Tiyago 1:14, 15) Sathani ambalimbisa makumbukidwe yace yakuphonyeka mwa kuphatisa basa ndale, cipembedzo, malonda, masenzeka, mapfunziro pabodzi na bzinthu bzinango bzizinji ndipo ambacitisa bzinthu bzimwebzi kuti bzimbawoneke ninga bzinthu bzabwino kwene-kwene.—Juwau 14:30; 1 Juwau 5:19.

Sathani akudziwa kuti nthawe yace yakuti apumpse wanthu yasala pang’ono kumala. Tenepo iye akucita bzentse bzomwe angakwanise kuti apumpse wanthu azinji. Ndipo maka-maka iye akufuna kupumpsa wanthu wale omwe akutumikira Yahova. (Cibvumbulutso 12:12) Tikasaya kusamala, Sathaniyo angatipumpse pang’ono na pang’ono, acidzonga makumbukidwe yathu. (1 Wakolinto 10:12) Mwa ciratizo, Yahova ambafuna lini kuti banja limale. (Mateu 19:5, 6, 9) Tsono wanthu azinji ntsiku zino ambawona malowozi ninga cinthu cakusenzeka naco comwe cingamale nthawe iri-yentse. Mavidiyo mazinji na programa za pa TV bzimbalimbisa makumbukidwe yakuphonyeka. Tin’funika kusamala kwene-kwene kuti tileke kumbawona malowozi kukhala cinthu capezi-pezi ninga momwe wanthu wa m’dzikoli ambawonera.

Njira inango yomwe Sathani ambaphatisa basa kuti atipumpse ni kulimbisa mkhalidwe wa kubzithemba. (2 Timotio 3:4) Tikasaya kusamala, tingasiye kulemekeza wanthu omwe Yahova adawasankhula kuti ambatitsogolere. Mwa ciratizo, m’bale angayambe kulatiza kuti akufuna lini kubvera malango ya akulu wa m’gwere. (Wahebereu 12:5) Ayai mpfumakazi ingayambe kulatiza kuti ikubverana lini na bzomwe Yahova adakonza kuti mwamuna ni msolo wa banja.—1 Wakolinto 11:3.

Tin’funika kutsimikiza mu mtima kuti tin’dzabvuma lini Sathani kudzonga makumbukidwe yathu. M’mbuto mwace tikufuna kutewezera makumbukidwe ya Yahova pabodzi na kucita nyongo kuti ‘bzakukumbuka [bzathu] bzikhale pa bzinthu bza kudzulu.’—Wakoloso 3:2; 2 Wakolinto 2:11.

Msolo 16, ndime 9

 32 ULAPI

Tentsenefe timbafuna kukhala na thanzi labwino ndipo tikaduwala timbafuna kutambira thandizo labwino la ulapi. (Zaiya 38:21; Marko 5:25, 26; Luka 10:34) Ntsiku zino kuna njira zizinji zakuthandizira anyakuduwala zomwe madotolo na wanthu winango ambapereka. Pa kusasankhula thandizo la ulapi, mpsabwino kuteweza nfundo za m’Bibliya. Timbadziwa kuti ni Umambo bwa Mulungu bokha bomwe bun’dzamalisiratu matenda yentse. Tin’funika lini kuikha makumbukidwe yathu yentse pakusamalira thanzi lathu, ticisiya kulinga kunamata Yahova.—Zaiya 33:24; 1 Timotio 4:16.

Tin’funika kumbatcenkha thandizo liri-lentse la ulapi lomwe likuwoneka kuti mphanvu yace imbacokera ku madimonyo. (Bzakutonga 18:10-12; Zaiya 1:13) Tenepo, pomwe tikanati kutambira thandizo liri-lentse la ulapi, tin’funika kufufudza bwino bza thandizolo, ticitsimikiza kuti likubverana lini na madimonyo. (Mimwani 14:15) Tin’funika lini kuyebwa kuti Sathani an’funa kutipumpsa kuti timbacite bzinthu bzomwe mpsakubverana na madimonyo. Penu tikupenukira kuti thandizo lomwe an’funa kutipasa ndakubverana na madimonyo, mpsabwino kulilamba.—1 Pedru 5:8.

Msolo 16, ndime 18

^ ndi. 98 Adotolo winango pinango angawone bzigawo bzinai bzikulu-bzikulu bza mulopabzi ninga frações de sangue. Ndipopa imwepo mun’funika kufotokozera dotolo wanu kuti mumbabvuma lini kuikhidwa mulopa ayai bzigawo bzinai bzikulu-bzikulu bza mulopa, bzomwe ni: maselula mafuira, maselula macena, maselula yakukhotesa mulopa na madzi ya m’mulopa.