Bzimogeni bzinthu bzimwebzi

Ndokoni pa mbuto ya misolo ya nkhani

NKHANI YAKUPFUNZA 52

Kodi Mungakunde Tani Kutepa?

Kodi Mungakunde Tani Kutepa?

‘Pereka thupo lako kuna Yahova, ndipo iye an’dzakuthandiza.’—PSALYMO 55:22.

NYIMBO 33 Tulirani Yahova thupo lanu

BZOMWE TIN’PFUNZA *

1. Kodi n’ciyani cingaticitikire tikakhala tidatepa?

NTSIKU zentse timbagumana na mabvuto ndipo timbacita bzomwe tingakwanise kuti tipirire. Koma bzimbakhala bzakunesa kulimbana na mabvuto yathu tikakhala kuti tidatepa. Tenepo tin’funika kuwona kutepa ninga mbava yomwe ingatibere cikhulupiro, kukhwimika, na cikondweso cathu. Mimwani 24:10 ambalewa kuti: ‘Ukatepa pa ntsiku ya matsautso, mphanvu zako zin’dzacepa.’ Tenepo, tikatepa tingabzibve kukhala wakusaya mphanvu, ndipo bzimwebzi bzingatitazise kupirira mabvuto.

2. Kodi n’ciyani cingatitepese, ndipo mu nkhani ino tin’cezerana ciyani?

2 Pana bzinthu bzizinji bzomwe bzingatitepese. Ndipo kutepa kunango kungawoneke na maso, kunango kungawoneke lini. Bzinthu bzimwebzi bzimbaphatanidza, bzomwe timbaphonya, bzomwe timbatazira kucita ayai matenda. Pinango tingatepe thangwe rakuti tiribe kutambira udindo bomwe tikhafuna mu gulu la Yahova, ayai pinango tikupalizira ku mbuto komwe wanthu akufuna lini kubva mafala yathu. Mu nkhani ino, tiniwona bzinthu bzinango bzomwe tingacite kuti tilimbane na kutepa.

BZOMWE TINGACITE TIKATEPA THANGWE RA BZAKUPHONYA BZATHU NA BZOMWE TIMBATAZIRA KUCITA

3. Kodi n’ciyani comwe cingatithandize tikabziwona kuti ndife wapezi-pezi thangwe ra bzakuphonya bzathu?

3 Mpsakusaya kunesa kubziwona kuti ndife wapezi-pezi thangwe ra bzakuphonya bzomwe timbacita. Na bzimwebzi, ifepano tingayambe kukumbuka kuti thangwe ra bzomwe timbacitabzo, Yahova angabvume lini kuti tidzapite mu paraizo. Mpsakuphonyeka kukumbuka tenepoyo. Kodi tin’funika kubzibva tani thangwe ra bzakuphonya bzathu? Bibliya limbalewa kuti wanthu wentse ‘adaphonya’ kupambula munthu m’bodzi yekha, Jezu Kristu. (Waroma 3:23) Koma Yahova ambandokhalira lini kuwona bzakuphonya bzathu, ayai kudikhira kuti tikhale wakulungama. M’mbuto mwace, iye ni Baba walufoyi omwe ambafuna kutithandiza. Ndipo Yahovayo ambapirira nafe. Iye ambadziwa momwe ifepano timbacitira nyongo kuti tireke kumbaphonya.Ndipo iye ngwakukonzeka kutithandiza.—Waroma 7:18, 19.

Yahova ambadziwa bzabwino bzentse bzomwe tidacita kale-kale na bzomwe tikucita tsapano (Onani ndime 5) *

4-5. Mwakubverana na 1 Juwau 3:19, 20, kodi n’ciyani comwe mpfumakazi ziwiri zidacita pomwe zikhadatepa?

4 Mbatiwoneni bziratizo bza Deborah na Maria. * Pomwe Deborah akhali mwana, wanthu wa m’banja mwace akhamucitira bzinthu mwakusaya lufoyi. Ndipo bzimwebzi bzidamucitisa kubzibva kukhala munthu wapezi-pezi. Nthawe zizinji iye akhambatendedwa lini akacita bzinthu bzabwino. Ndipo bzimwebzi bzidamucitisa kukhala na makumbukidwe yakuphonyeka. Pomwe iye akhaphonya kacinthu kang’ono-ng’ono, akhabziwona kukhala munthu omwe ambaphonya nthawe zentse. Maria adagumanambo na bvuto ninga limweri. Abereki wace akhamucitira bzinthu bza kum’pasisa manyazi. Ndipo thangwe ra bzimwebzi, iye akhabziwona kukhala munthu wapezi-pezi. Napo pambuyo pakubatizidwa, iye adapitiriza kukumbuka kuti akhali lini wakuthemera kukhala m’bodzi wa Mboni za Yahova!

5 Napo bzikhali tenepo, mpfumakazi ziwirizi ziribe kusiya kutumikira Yahova. Thangwe ranyi? Mpfumakazizo zidapemba kwa Yahova ndipo zidamufotokozera momwe zikhabvera. (Psalymo 55:22) Mpfumakazizo zidapfunza kuti Baba wathu wakudzulu, ambadziwa kuti bzinthu bzakuipa bzomwe bzidaticitikira m’mbuyo bzingaticitise kukumbuka kuti ndife wanthu wapezi-pezi. Koma iye ambawona bzinthu bzabwino bzomwe bziri mu mtima mwathu, ndipo ambawonambo makhalidwe yabwino yomwe ifepano timbakwanisa lini kuyawona tekha.—Werengani 1 Juwau 3:19, 20. *

6. Kodi n’ciyani comwe munthu an’funika kucita akabwerezera pomwe pikado yomwe adacita kale-kale?

6 Munthu angacite nyongo kuti asiye kucita bzinthu bzakuipa, koma iye angabwerezere pomwe kucita bzinthu bzakuipabzo ndipo angatepe. N’cadidi kuti nthawe zinango, mpsakubveka kuti tingabzipase mulandu thangwe ra bzinthu bzakuipa bzomwe tacita. (2 Wakolinto 7:10) Napo bziri tenepo, tin’funika lini kumbabzipasa mulandu mwakupitirira malire mwakumbakumbuka kuti ndine munthu wapezi-pezi, ndipo Yahova cipo acidzandilekerera. Makumbukidwe yamweya ngakuphonyeka ndipo yangaticitise kusiya kutumikira Yahova. Kumbukirani kuti Mimwani 24:10 ambalewa kuti mphanvu zathu zin’dzacepa tikakhala wakutepa. Tenepo, bwerani timbamufotokozere mu mpembo Yahova nkhani zathu, ndipo timbamukumbire kuti atilekerere. (Zaiya 1:18) Yahova akawona kuti imwepo mwakungula, ndipo mukucita nyongo kuti mucinje, iye an’dzakulekererani. Kuthimizira bzimwebzi, kumbirani thandizo la akulu wa gwere. Iwo mwakupirira an’dzakuthandizani kukhala pomwe wakulimba mwauzimu.—Tiyago 5:14, 15.

7. Thangwe ranyi ifepano tin’funika lini kutepa tikakhala tikucita nyongo yakuti ticite bzinthu bzabwino?

7 Mkulu munango wa gwere ku França, wakucemeredwa Jean-Luc, adauza wale omwe akucita nyongo kuti akunde kutepa kuti: “Munthu wakulungama kwa Yahova si ule omwe ambaphonya lini, koma ni munthu omwe akaphonya nthawe zentse ambakungula.” (Waroma 7:21-25) Tenepo lekani kumbabzipasa mulandu mukakhala kuti mudatepa. Kumbukirani kuti palibe ne na m’bodzi wa ifepano omwe angakwanise kukhala wakulungama pamaso pa Mulungu. Tenepo tentsenefe timbafunikira kudeka mtima kukulu kwa Mulungu, komwe iye adakulatiza mwakutipasa cakulombolera.—Wayefezo 1:7; 1 Juwau 4:10.

8. Tikabzibva kuti tidatepa, kodi tin’funika kukumbira thandizo kuna yani?

8 Abale na mpfumakazi zathu za m’gwere angatilimbise! Iwo angatitetekere tikakhala tikulalewa ndipo angatilimbise. (Mimwani 12:25; 1 Watesalonika 5:14) Mpfumakazi inango ya ku Nigéria yakucemeredwa Joy, yomwe ikhalimbana na kutepa, idalewa kuti: “Ningadasaya kuthandizidwa na abale palibe comwe ningadacita. Thandizo lomwe abale na mpfumakazi adandipasa, lidandicitisa kuwona kuti Yahova akhatawira mipembo yangu. Inepano ndidapfunza kucokera kwa iwo momwe ningathandizire wanthu winango omwe adatepa.” Tin’funika kukumbukira kuti ni nthawe lini zentse pomwe abale na mpfumakazi zathu ambadziwa kuti tikufunika kulimbisidwa. Tenepo, tin’funika kuyamba ndifepano kufenderera abale wakukhwima mwauzimu ticiwakumbira thandizo.

BZOMWE TINGACITE TIKAKHALA TIKUDUWALA

9. Kodi Psalymo 41:3 na 94:19 ambatilimbisa tani?

9 Kumbirani thandizo kwa Yahova. Tikakhala tikubva lini bwino m’thupi, ayai tikakhala tikuduwala kwa nthawe itali, bzimbakhala bzakunesa kukhala na makumbukidwe yabwino. Napo kuti Yahova angaticize lini mwakudabwisa, iye angatitsangalaze na kutipasa mphanvu kuti tikwanise kupirira. (Werengani Psalymo 41:3; * 94:19. *) Mwa ciratizo, iye angaphatise basa abale na mpfumakazi zathu kuti atithandize mabasa ya pa mui, ayai kuti atithandize kuyenda kukagula bzinthu ku msika. Iye angacitise abale wathu kutipempherera ayai angatikumbuse mavesi yakutsangalaza yakugumanika m’Bibliya ninga yale yakulewa bzacidikhiro ca kudzakhala na moyo wakulungama, wakusaya matenda, kubva kuwawa mu dziko lipsa.—Waroma 15:4.

10. Thangwe ranyi Isang alibe kupitiriza kukhala wakutepa pambuyo pakucita ngozi?

10 Isang, omwe ambakhala ku Nigéria, adacita ngozi ya pa mseu yomwe idamupundula. Dotolo wace adamuuza kuti iye an’dzafamba lini pomwe. Isang adalewa kuti: “Bzidandiwawa mu mtima ndipo ndidamala mphanvu.” Tsono, kodi bzimwebzi bzidamubweza m’mbuyo? Nee! N’ciyani comwe cidamuthandiza? Iye adafotokoza kuti: “Inepano na mkazangu tiribe kusiya kupemba kwa Yahova, na kupfunza Fala lace. Timbatendambo bzinthu bzabwino bzomwe tinabzo, kuphatanidza cidikhiro cabwino comwe tinaco cakudzakhala mu dziko lipsa la Mulungu.”

Napo wale omwe ana bvuto la thanzi, angagumane njira za kupalizirira acikhala wakukondwa (Onani ndime 11-13)

11. Kodi mpfumakazi Sindy ikhakhala tani yakukondwa pa nthawe yomwe ikhaduwala?

11 Mpfumakazi yakucemeredwa Sindy, yomwe imbakhala ku México, idagumanidwa na matenda yakugopswa yomwe yangadamupha. Kodi n’ciyani comwe iye adacita kuti akwanise kupirira? Pomwe iye akhatambira thandizo la ulapi, adalokotera mpata umweyo kuti apalizire wanthu wentse omwe akhabwera kudzamuzungira ntsiku zentse. Iye adati: “Kucita bzimwebzi kudandithandiza kukumbukira wanthu winango, m’mbuto mwa kukumbukira kuwawa komwe ndikhabva thangwe ra operação yomwe akhadandicita. Pa nthawe yomwe ndikhambaceza na adotolowo, ndikhawabvunza bza mabanja yawo, ndipo ndikhambawabvunzambo bza mathangwe yomwe yadawacitisa kusankhula basa lakunesali. Tenepo bzikhakhala bzakupusa kuyambisa maceza yomwe yakhatokonya mtima wawo. Azinji wa iwo adalewa kuti atenda azinji ambawabvunza lini kuti: ‘Muli tani?’ Ndipo adotolo azinji akhanditenda thangwe ra kucita nawo thupo. Mpaka winango wa iwo adandiuza komwe ambakhala. Ndikhadziwa kuti Yahova angadandithandiza kupirira pa nthawe yakunesayi. Koma ndikhadabwa kuwona momwe Yahova akhandithandizira kukhala wakukondwa!”—Mimwani 15:15.

12-13. Kodi abale omwe akuduwala ayai omwe angakwanise lini kucoka pa mui angakwanise tani kupalizira, ndipo angagumane phindu liponi akacita bzimwebzo?

12 Abale ayai mpfumakazi omwe akuduwala angabzibve kuti mbakutepa thangwe ra kusaya kukwanisa kupalizira ninga momwe akhacitira kale-kale. Tsono napo bziri tenepo, azinji wa iwo akukwanisa kupalizira bwino-bwino. Ku Estados Unidos, mpfumakazi yakucemeredwa Laurel, idamala magole 37 ikupuma na makina yakupumira. Mpfumakaziyo, ikhaduwala Cancro, ikhadacitidwa kale operação kazinji kentse, ndipo ikhabva kuwawa thupi lentse. Tsono mabvuto yentseneya yalibe kumutazisa kupalizira. Mpfumakaziyo ikhapalizira adotolo na wentse omwe akhabwera kudzaizungira. Kodi bzimwebzi bzidakhala na ntsandula? Inde! Mpfumakaziyo idathandiza wanthu 17 kudziwa cadidi ca m’Bibliya! *

13 Mkulu m’bodzi wa gwere ku França, wakucemeredwa Richard, adafotokoza nfundo zomwe zingathandize wale omwe akuduwalira kumui kwawo ayai ku nyumba zaulapi. Iye adati: “Ndikuwalimbikisa kuti ambaikhe pa meza, mabukhu ayai mabroxura kuti wanthu ambayawone. Bzimwebzi bzin’dzacitisa kuti wanthu omwe akupita na pamwepo awafenderere aciyamba kuceza nawo. Bzimwebzi bzingalimbise abale na mpfumakazi omwe an’kwanisa lini kufamba kuti akapalizire mui na mui.” Wentse omwe angakwanise lini kucoka pa mui, angakwanisembo kupalizira mwakucita kunemba tsamba, ayai mwakucita kupfuwa mtedwe.

TIKASAYA KUPASIDWA UDINDO BOMWE TIKHABUFUNA

14. Kodi Mambo Davide adacita ciyani?

14 Pana mathangwe mazinji yomwe yangaticitise kuleka kutambira udindo bomwe tikubufuna mu gulu la Yahova. Mwa ciratizo, tingatambire lini udindobo thangwe ra kukalamba, kusaya thanzi labwino ayai thangwe ra momwe bzinthu bziriri pa moyo wathu. Pa nkhani imweyi, ifepano tingapfunze na ciratizo ca Mambo Davide. Pomwe iye adauzidwa kuti alibe kusankhulidwa kuti adzamange templo ya Mulungu, Davide adacita cinthu cinango, iye adathandiza munthu omwe adasankhulidwa na Mulungu kuti adzamange temployo. Davide adathandizira kwene-kwene basalo mwakupereka oro na prata. Cimweci ni ciratizo cabwino kwene-kwene kwa ifepano kuti ticitewezere!—2 Samuweri 7:12, 13; 1 Nkhani 29:1, 3-5.

15. Kodi Hugues adakunda tani kutepa?

15 M’bale Hugues wa ku França, adaima kutumikira ninga mkulu thangwe ra kuduwala-duwala, ndipo tsapano iye ambakwanisambo lini kucita mabasa manango pamui. M’baleyo adanemba kuti: “Pakuyamba ndikhadatepa kwene-kwene, ndipo ndikhabziwona kuti ndiribe na phindulo. Tsono pa nthaweyo ndidayamba kukumbukira kuti mpsakufunika kuti inepano ndileke kusunama thangwe ra kutazira kucita bzinthu bzomwe ningakwanise lini kubzicita. Tenepo, ndidayamba kukhala wakukondwa thangwe ra bzinthu bzomwe nimbakwanisa kucita pa kutumikira Yahova. Ndidatsimikiza kuleka kubwerera m’mbuyo. Ninga Gidiyoni na acikunda wace 300 omwe akhadaneta, koma adapitiriza kumenyana na anyamadulanthaka wawo, inepano nin’pitirizambo kumenyana na bvuto langu la thanzi!”—Wayeruzi 8:4.

16. Kodi tikupfunza ciyani na ciratizo ca wanjo?

16 Wanjo wakukhulupirika ni ciratizo cabwino. Pa nthawe inango Yahova adakumbira wanjo kuti afotokozembo njira za momwe angapumpsire nazo mambo wakuipa, Akabe. Wanjo winango adafotokoza makumbukidwe yawo. Koma pa wentsewo, Mulungu adalewa kuti ni m’bodzi yekha omwe adafotokoza bzinthu bzomwe bzingadaphata basa. (1 Wamambo 22:19-22) Kodi wanjo winango wakukhulupirikawo adasunama, acikumbuka kuti, ‘Thangwe ranyi ndamala nthawe papezi kufotokoza makumbukidwe yangu?’ Nee, alibe. Wanjo mbakubzicepesa, ndipo iwo ambafuna kuti mbiri yentse iyende kuna Yahova.—Wayeruzi 13:16-18; Cibvumbulutso 19:10.

17. Kodi n’ciyani comwe tingacite tikabzibva kuti tatepa thangwe ra kukumbukira kuti tiribe kukhala na mwayi wakucita utumiki bunango bomwe bulipo mu gulu la Yahova?

17 Kumbukirani kuti mwayi ukulu omwe tinawo, ni kukhala m’bodzi wa Mboni za Yahova na kupalizira bzipsa bzabwino bza Umambo. Nthawe zinango ifepano tingatambire utumiki, ayai kuluza utumikibo, koma bzimwebzi ndibzo lini bzimbaticitisa kukhala wakufunika kwa Mulungu. Koma khalidwe la kubzicepesa ndiro limbaticitisa kukhala wakufunika kwa Yahova na kuna abale na mpfumakazi zathu. Tenepo, mukumbireni Yahova kuti akuthandize kupitiriza kukhala wakubzicepesa. Kumbukirani bziratizo bzabwino bzomwe bzikugumanika m’Bibliya bza atumiki wakukhulupirika wa Yahova. Khalani wakukonzeka kutumikira abale wanu ninga momwe mungakwanisire.—Psalymo 138:6; 1 Pedru 5:5.

WANTHU WA MU GAWO LANU OMWE AKUFUNA LINI KUBVA BZIPSA BZABWINO

18-19. Kodi imwepo mungakhale tani wakukondwa pa nthawe yomwe mukupalizira, penu wanthu wa m’gawo lanu akulatiza kuti akufuna lini kubva bzipsa bzabwino?

18 Kodi imwepo nthawe zinango mumbatepa thangwe rakuti wanthu wa mu gawo lanu akufuna lini kubva bzipsa bzabwino? Ayai, kodi mumbatepa thangwe rakuti wanthu omwe ambagumanika pamui mbang’ono-ng’ono? Kodi pa nkhani ninga imweyi mungapitirize tani kukhala wakukondwa? Pana njira zinango zomwe zingakuthandizeni. Ndipo njirazo ziri pa kwadru yakuti “ Njira Zomwe Zingakuthandizeni Kukwanirisa Utumiki Bwanu.” Mpsabwinombo kukhala na makumbukidwe yabwino ya utumiki. Kodi bzimwebzi bzikuphatanidza ciyani?

19 Pitirizani kukhala na cakulinga cakupitiriza kupalizira bza dzina la Mulungu na Umambo bwace. Jezu adaleweratu kuti ni wanthu ang’ono-ng’ono omwe angadzakhala anyakupfunza wace. (Mateu 7:13, 14) Ifepano tikakhala tikupalizira timbakhala tikuphata basa na Yahova, Jezu pabodzi na wanjo. (Mateu 28:19, 20; 1 Wakolinto 3:9; Cibvumbulutso 14:6, 7) Yahova akunyang’ana wanthu wale omwe akufuna kumutumikira. (Juwau 6:44) Tenepo, munthu akasaya kutetekera bzipsa bzabwino pa nthawe imweyi, iye pinango pa nthawe inango angadzabvume kuti ticeze naye.

20. Kodi Jeremiya 20:8, 9 angatithandize tani kukunda kutepa?

20 Ifepano tingapfunze bzinthu bzizinji na mpolofeta Jeremiya. Iye adatumikira mu gawo lomwe likhana wanthu wakunesa kwene-kwene. Wanthuwo akhamutukana, ndipo akhambamuseka ‘ntsiku zentse.’ (Werengani Jeremiya 20:8, 9. *) Ndipo iye nthawe inango adabzibva kuti atepa, ndipo akhafuna kusiya kupalizira. Tsono iye alibe kudzasiya. Thangwe ranyi? ‘Mafala ya Yahova’ yakhali ninga moto mu mtima mwa Jeremiya, ndipo iye akhakwanisa lini kuyambisa. Bzimwebzi bzimbacitikambo na ifepano tikadzaza Fala la Mulungu m’makumbukidwe mwathu na mu mtima mwathu. Bzimwebzi bzimbaphatanidza kupfunza Bibliya ntsiku zentse, ticimbakumbukira bzomwe tapfunzabzo. Tikacita bzimwebzi, tin’dzapitiriza kukhala wakukondwa mu utumiki, ndipo wanthu an’dzafuna kutitetekera.—Jeremiya 15:16.

21. Kodi mungakunde tani kutepa?

21 Deborah, omwe afotokozedwa pa kuyamba ule adalewa kuti: “Sathani ambaphatisa basa kutepa ninga cifuzo camphanvu kwene-kwene kuti atigwese.” Koma Yahova Mulungu ngwamphanvu kwene-kwene kuposa Sathani na bzifuzo bzace. Tenepo, penu mukubzibva kukhala wakutepa pa thangwe liri-lentse, dandaulirani Yahova kuti akuthandizeni. Iye an’dzakuthandizani kulimbana na kutepa thangwe ra kuperewera kwanu. Ndipo an’dzakuthandizani pomwe mukuduwala. Iye an’dzakuthandizani kuti muwone mwakuthemera utumiki bomwe mumbapasidwa. Ndipo an’dzakuthandizanimbo kuti muwone mwakuthera basa lakupalizira. Kuposa bzentse, pembani kwa Baba wanu walufoyi, ndipo muuzeni bwino-bwino momwe mukubvera. Mwakuthandizidwa na iye, imwepo mun’dzakunda kutepa.

NYIMBO 41 Mulungu, Bvani Mpembo Wangu

^ ndi. 5 Tentsenefe nthawe zinango timbatepa. Mu nkhani ino, tin’cezerana bzinthu bzomwe tingacite tikabzibva kuti tatepa. Ninga momwe tiniwonera, na thandizo la Yahova tingakwanise kukunda kutepa.

^ ndi. 4 Madzina yanango yacinjidwa.

^ ndi. 5 1 Juwau 3:19 Mwa njira imweyi tin’dzadziwadi kuti ndife wakucokera m’cadidi ndipo tin’dzaderekhesa mitima yathu pamaso pa Mulungu 20 pa ciri-centse comwe mitima yathu ingatipase mulandu, thangwe Mulungu ni mkulu kuposa mitima yathu ndipo ambadziwa bzinthu bzentse.

^ ndi. 9 Psalymo 41:3 Yahova an’dzathandiza wakunyozeka pomwe akuduwala pakama pace. Pomwe iye akuduwala Yahova an’dzacinja kama yace.

^ ndi. 9 Psalymo 94:19 Pomwe makumbukidwe yakundiboneresa yadadzala mu mtima mwangu, mafala yanu yakunditsangalaza yadakondwesa moyo wangu.

^ ndi. 12 Werengani nkhani ya moyo wa Laurel Nisbet mu Mukani! wa 22 Janeiro, 1993, Cipwitikizi.

^ ndi. 20 Jeremiya 20:8 Nthawe zentse ndikambalewalewa, nimbafunikira kukuwa na kudandaula, “Ciwembo na kupfudzidwa!” Fala la Mulungu limbacitisa kuti nditukanidwe na kusekedwa ntsiku yentse. 9 Tenepo ine ndidati: “Nin’dzalewa lini pomwe bza iye, ndipo nin’dzalewalewa lini pomwe mu dzina lace.” Koma fala lace lidakhala ninga moto ukugaka mu mtima mwangu, wafungiriridwa m’mafupa mwangu. Ndipo ndidaneta kuyabisa, mwakuti ndiribe kukwanisa kupirira.

^ ndi. 73 BZOMWE BZIKUCITIKA PA CITHUNZI-THUNZI: Mpfumakazi yomwe ikhadatepa idapemba kwa Yahova pomwe idakumbukira bzomwe idacita m’mbuyo. Mpfumakaziyi ikuzindikira kuti Yahova akukumbukira bzomwe idacita, na bzomwe ikucita.